Ke Aloha Aina, Volume XV, Number 16, 22 April 1911 — MOOLELO HOONAUE PUUWAI NO KAMA. A.KA.MAHIAI. KA HI'APAI'OLE O KA IKAIKA O KE Kai Huki Hee Nehu o Kahului. [ARTICLE]

MOOLELO HOONAUE PUUWAI NO KAMA. A.KA.MAHIAI.

KA HI'APAI'OLE O KA IKAIKA O KE Kai Huki Hee Nehu o Kahului.

i., wa ninai- al:u ko Kmnhe i'un k< ski nei ika i ana'ku. |-'o»ai w o nei kanalt« ui j i- iko'aku nhi?" Pane mai la ' - , k-ioak* npio 'noi: "0 Wuiku- ;■ V v;!mu aū v o"fa hanā? au ft Nc-w»Ti ; \ I O ki' Ana Poi i Maunaloa ko'u i V.., 1 .; nolio. 0 kahi aka hau e uhi i t :,mA, « iho, aia mnhiila l ■■! A)ailft» hoike aku hi ■ iOivt>he uhnnf no ka m«a e pili , , u-ina hnnkai o ka liwa ana , v i Hawaii, oia no ka-inai ana , ■ H >!». Hoike pu'aku la no hoi , manau loa ana, o ke kaoj.io o ka hfle kanooaina nna i ltm ; ,v. o Waikumailani. k*is walii i hoike mai ai ka . i -no n ua koiki aahu kapa han ,v : * Maunaloa imua o Kunohe mn ' K1 aim mai, aole o ua keiki la j t > k-A htle «ua i kipa aku ai, o Wai- j i ia; o Kuheleloa no kona j :., s l'a alakai hewa ia no nae i< \i noonoo m» ia mahela. "A no'aila'" wahi aka uhane o j Iksno I!HV> ipo ntia Kahelfkulani j ' ; niai ai i k® kamailio ana. U "Mamua o ka pnka , ka La o ka la apopo, • e haalo i k.ik'. oi l i ka haie au e noho nei, n i);; or a oea i Manualo». A ' iU'U *\\ o lor* ai ĪE oe " Pui no : ~..• n,f,ti hnaoiflo a- ua kmki nt-i o i ka han anu o Maunaloa» o kona nal,v*ft!o aku 1« no ia. Puoho ae la I hei o Kuaohe' «sai kona hUmoe - stM Ike iiio la ia mā ia wa," ua I. ' ka i'* oka po, ahe wahi x\a ' jvk. w«lc no koe a o*o ka moa k;:<*kahi. Nolaila, o kona ala loa ae hi iio ia. Hooionolono ae la ia mih maanei o loko ka hale, a ik« r i:: ■* ia ua pauhia loa na kamaai- ■.. k(v i ktv hinwoe, iwlaHa, • i k.'nakulo malie iqai .la.no ia nmi j k,.!,ri w&lvi i nioe ai a hoe* i kahi a i ! p:i;\Un m.-iena e uhi ana i k<i puka | kouio; a hemo lo& mai la oia. J O ka, pīi mai la no Ia o ua wahi i Knaohe nei me ka hoomanawanui i j I kt> «nu a ka makani kohau o Ilua- j k'u-.. O kahi ure& ua« u:« o !ke ana ia wā, o ka holo o k# kalu maiamalama mamua pono aku j < a manao iho la ia, o kona a!a k»i no paha ia ana e ike -aku ana. i Ma kahi a ua meaaUnolino malama ! I»i:is noi e nee ana mamfta aku ona ] "lalaila no keia o hookolo ak« ai; a j , ke ike k ia he malaelaa ni&ikai wa- j K' no ke alamii ana e hele »ku ana. | Ma keia wahi e ka makamaka he I ī.i'ieln, e hookuu kavia i-kekamailio •t".a n,\ Kuaohe, oiai, ua lo*a kona j «i 'kai, a o nana ae kaua no na ka j unania o ka hale a. Kuaohe i kipa < siu, ai, a i haaldeiHs* ai Ja*koliu!iu ■ i '■• oka po. " v ! '■ ke kani ana o ka moa kuakahi, i». la n* kahu e KuhoUhw, a ! : k .īkrv nui iho la e iho lakou ia iva ; n<> kai o Kailua, a ioaako Ukou waa j <■ >io ai i Oahu, aiaila, holo lakou I nie ka lakou hauai no ks uoao ana i >•» 'ianai U a lakou me ka hanai < h"v ij.*he. Holo Hke iho la keia ; ' ! m i mawaomj, o lakou, aiawa i! I> l iho at iakou i na mea ■ ■ P 'i>o ai ka lakou huakai holo. ; ,1! . kahi hoi o lakou kainka, miki j U o hoala i ka malihini. m«> ko j insuu manao, eia no ua wabi o?hu j »'fi ko hinlani tiei m&kahi i haawi j • aku iaia uo ka hooluolu ana iho , k.-ua pauku kino. Eia nae, ia j i>ana ana'ku aua kaaak* nei ma | I a lakovt i ike ai o ko ka | ' m wahi ia o Ihi mw ana, ik«» aku ■ :■ !u> ia i ko ahua loihi mai o ke i ' '>■ ' i -kapa, mo he moa la o kahi ] i Oahu iho tu) malalo, i* pai ana'ku } i > ! ia >ua kapa nai, lk« iho 3a i«, ? , a.*ho kaiii Oahu, ua ahai ke akvīlc [ ks liehonu. " : M«ikf mi h m &Bti§ wau l3oa I

l rfiea Ua nu/ie nui iho la hoi i hkdu no keia nalow(ile ano e ana o •-kahi Oahu.. H >ukahi no nae o laj kou i pane'ae: "Heaha auanei'ka ! meā e ka'ulua ai ka kakou huakai, j oiai, ua maopopo no ia kakc|i n» j loJnft » P#u a me na hoakaka oo hoi ( 5 a kahi Oahu i hoomaik<>ike mai ai j ia kakou. He ibo ko kakou. Aohe ; nana ia wahi Oahu." j O ka makaukau iho la no ia ō'ua ' pne nei i ka manele e auamo ai i ka , | hanai a lakou a hoea i kai o Kailua. j Hele aku la nb lakou o ka ai\ ka i'a, . ka w..i a me na pouo no a paū no | ka holo ana i ka moana. A kau ka ' lakou hanai maluna o ka manele, o' 1 i ko lakou iho no ia. U* hele no hoia ahiahi, hoea ana lakou i kai o - Kailua. īa po no haalole lakou ia j Kona. , Holo mai U lakou a pae i, L&haiia, a mai laila mai no hoi hoea lakou i Molokai, a mai Molot kai mai h'oi, hoea lakou i Oahu nei. i Ma Kaluaahole ko lakou wahi o ka j pae ana mai. Ilaila, walho na waa j o ua poe Hawaii noi. I Maam« hoomau aka ai kaua e ka makamaka heluhelu i kahookolo ana ma ka meheu o ka huakai imi haku wahine a ua poe nei o "Kona Kai Opua i ka LRi," Hoh'wawae mai la no ua poe nei m*i Kalunahole mai a hoaa i Kalihi, alaila, pii nui aku la no hoi mn ia wahi aku a hoea iluna o Kilohana' a nana aku U i ka oani -6 Koolau. A he mea hou no ia i ko lakou ike ana. Hoo*»aha iho la Ukou nei a maha. A ma ka wa nae a lakon e hoomaha ana, oia ko lakou wa i ht>oholo iho ai ma ko lakou kukaku j ka ana no ka lakou hana pono e ! hana akv. ai i mea e hoea ai lakou j iluna o ke kuahiwi o Hilauiwai, ke j kuahiwi hoi a Ukou i ike ole ai_ j kona wahi i k* ai. Ua paanaau I wale hoi ia lakou ua kuhiknhi a j kahi Oahu, nolaila, ku ae U kekahi j o Ukou a pono hohola wale aku la no i ke kapa, a kuehuehu ae la, e like me na olelo a Ukou i lohe ai mai kahi Oahu aku. Ia wa ua puka ao o Kamehaikana a hoea ma ka waha o ke ana, huli mai-la nana ia Inna o Kilohana, a he mea e kona puiwa i ta iko ana mai i ka ok-olajwi aku o kekahi kapa, a manao «e la"o ke kano ia, o Kuaolui, na hoi aku me ke kana a ka Uua hanai. la ,w* kahea ae U oia ia Kane, i* Ku, ia ī*ono, ia Kaaahw, ia Kaekae a me Maliu, i alanui e hiki akn ai o Kuaohe me ke kane a ka lakou hauai, aka, mamu'a o ka amama ana o ka pule a ua Kamehaikana nei, kani ana ko kanaenae a Kahek'kulani: I ! Aole kena o n» lehua i Panaewa, ]l> O kii noe lehua niaka aaiao k* I naepao, i S O ka ihu wai anuhea i ka wao- { kole, v , . ' Ki Ta n6hea wa!«a i ka TU ApuaI kea; J 5 > Asa i ka'piko mauna o HeaUni. ! 0. He Ana po'i ka hala & moe j mai U, 4 1U uif>e aloha i ke anu a k€ ! kehau; f 8 Aohe kena i ku i ka'u lihi, 10 He uka kuah#wa kena i hoea | mai ia, 110 He uluku i ka lono ana'ku ne>, 111 Aia Makohilani ke haulani nei, i l'2 Ulupunī.ka manao owau nei e |. fee hoa, _;_■■ = I 13 I manaō mai ia i kafte ia a i ! wahiueau, ! J4 Aoie na o Waikumailani s ! 15 O Ku kena, o Kuhelelqa, t: 16 E hel • loa no aohe bu e rgalīu aku, - 1$ K na'kupuna nei o ! ti—e— 16 AuU ia ka alanui I ka ioho fcna o Kamehaikana i keia kanaenae a ka hanai, ike iho U ia, ho ani peahi hoolaku keia e apa aku nei iaia, noUiU, e kena ae ana k<»ia »a Kane l»a, e hoohiolo iho i uuu kulu paka ua oloeīo mauka q Ka>lihi a pau. O ka wa no ia i haule iho at kekahi ku a-ua a k'a , ikaika uui wale, a kn-ulo-lu anaua poe Hawaii nei. A ike o KaheUkū iar.\ i keia pilikia o na malihini, hu ae la kona al >ha no lakou, a kena j ao U oia ia Lulukuahiwi « lele a j nuūuna pono ae o ua poō Hawai I u. i o pupue wale ana no iloko o ka i ulo Uu-a-ki, aUila, aUi at īa i na j iMkn uiu K nko uio keia lauoha a |-ua haku waliiue noi o HiUniwai, s p*k no o Lu'.ukua uwi i hoōko aku ! ai, a pakt h j n» tui'di!iini, A oleio hou ay U o Kaheieknlaui: "E like ka hana waikai a i Juhir m\ sl 4 M&i

i | kshu.hanal, pola a\aū ? > j ole akn *i ia o«Vou. V H>> ,me« «W" ; • j nae. ha h(?ir* ka pqkoU; oka hana i i aua mai nei ia'ij a mamn|i oko ou i J 1.0u N maqao ka wahine- a 1( ka oukoa hanaL : 0 ko, pukou wahi iiia e Qpho ai a huli lioi nui aku no j ' j oukou ma ktis aUhel&'i oukou 1 pii j ' mai nei' a hoaa. iluna o Kilo- j ■hana." j . ] He hu ananaka makanl, kau ( • j.'pono ana o Lulukuahiwi manu ma j 'I luna o kahi a Kuheleloa ma e pu-, j pue aoa i ke. anu a ka Ke ikē jae la ua poi' n*i oKma i ka mahi ( l iho o keia mea imi ēleele, m« he ao .i lākona ano. Aole laleon 1 manao ] 1 he mana ua rai>ā''k e pō'i iho ana . j ma'luna o lakon. Mamuli hoi oka mana i loaa ja Lulukuahiwī," ka Aia a me ka niakaiiī i |oku iho, a . i i pa iho malooa o na kat£ahele m« t Kona mai, i mea ps.le ia .ae eia, s lnaa i!io U ka palekana i ua p>>e malihini noi a ka UUu nui wale ■ hoi oka hele ftna mai Kona mai. 1 ī ka ike i ko~ ka hanai haawi an& ike kokua ia~ Kuheleloa ma, kanoha ae U oia ia Kane, ia Ku, ia īiolio, ia Kanaloa, ia Knekae ama Maliu, e hooki lākou ika ua T» malie-ana a liullu waU iho, ua haalele iho !a 0 K«hol-loa m* knna p&e kahu hanai ia luna okeoioina o Kihihana a hoi aku la ma ke «Uheie a U*ou 1 l,fle mai me ka nele a hoka maopppo. j A maanei e huli ae a' kaua o ka makamaka heluhelu, a nana i ka Jauna āna o Waikumailani a me Ka , heiekulani ma ke ano uhano,*i ka , la a kahi Kuaohe i haaleU iho ai ia kai o Kailua a pii ai oia ika hihi pe*pO keknahiwi o HutUUi, a ho- . aumoe ai oia i kahi o Kuheleloa ma ' e like me U 1 hoikeU 8« nei. . | Oia hele ko ia nei iloko oia maUela* maikai o ke'alanni, e ukf.li ana i k* mea maamaama olinolino a hiki i ke ao loa ana, ike iho la ia, he'ilunahelo hiliip a wale no kahi ana.i !u;l' nmi ai; a o kWj£h* hov i,\ lloko <> ka waoUau maukelo. Nolai U, hoomau aku U no oia i ka h«le ana, e houpoo ana iloko o ka hihi pea o ka waolaau. ! Ma nei la e naku h*le nei'Hokooka nahele, oia ka Ua Kahelekulani,e hiolnni ana ma ke aho hoomoemoe a iluna o kona ho-, rae kuahiwi, oia hoi o Hilaniwai, no kona ake no e.ike i ka eha koni 0 k.;ms mauao, oiu h<n o Waikumai Un* . Ike ih.o U n* Ui nei ona Pnli Hnuliuli o Kuolau i ka ana niai o kona ulmhe a noho nia ka wa!is oko aa,A. I koii* uliau.' e noho ana malaila, nana a|ju U U i ka hakiiuia mai a ka n.nlu mawaho |K>no ae o ka Ue o Mokapu, ike aku ia no hoi oia i ka waiho .kaheUhela mai a kekuU o M>>kspu, ha ao U kona alolia i kona mau luaui, ke kupuuakane a me kaoliana a .pau, nolaila, hanini iho la kona mau waimaka no Ukou. Uwe iho la ia a pau, huli aku U ia nana >a I.inihuli. A mai U>la ae ke t au hele ana aku ana 'maka o kona a hokau j»ono i ka .nuku o Nuuanu, U ~wa oia i ike aku ai i ka iho aua mai o kekahi kanaka ma ke ala h»x>l?walewa o na psli kanlana nei ona KooUn, Ho mea ole ka hoi ia paii mama ia iho ana mai oua *ati«ka nei. A«4e i e\no nalowalo mai U ua Kauaka noi ilo-, ko oka uluhaU o ICeke'.e. A no kamaopopo oU o kona mau ano. iaia, nolaila, pi s lu ho"u aka U kona uhane iio leko o ke ana. j laia no e nanea aua i ka hiamoe, komo ana ka uhane okana ipo alo-. ha, oia hoi o Waiko«a>Un>, keiki: aahn kapn hau o Maunaloa, ,K wa '■ •i?* iho la na uh»n*> oj|a mau opio ■ ona pali kuahiwi elua- Am» . hopeiho o keia Uun* ana o na, mau opio uei, i hulī hoi aku ai ka \ uhane o WaikumaiUni, a oia'ka wa v 1 halawai ai kona uhano me ka'uhaue o Kuaohe» oiai oia e liiamoe ana ka halo o Kuheleloa a me kona mau kahu. , A ma keia \v*hi, eka hoa'lolui haluheiu, e najia kaua i Kahi KuaD>h« e heU U iloko o k* ululaau, e ito*%na me ka hoomānawanui i ko ! iMW a ke kiu noho ! 0 i Mt w n* \ 1 ... ' * - *

. me alakal. oia ka mea olino- >_ lir>o ana L ike ai, a hiki i ks m -ania.TT>a 'oa nna. paīe ;ka pono o .noiia ah.)ui hel«. Nolailft,rpooo n*ku hele *ku (a no lia aioko ok& ulol.iau hihipea : . . He ; anahulu la kar>a o ka nee an» iloko io ka uiol.»au. Oka maia paln-ku j!Q : ,.loL"ci&tofc k«na ai. Hipuapuu ftt» k oia i k* fa« a->i ma!oo a lofttt f ihrt lli katii aaīiu e ulil iho a! naalu ' *n» 6 kōftf» mau leipoohiwi. Hooma ! L k*kc ftn> oke a kulu ke kani mai 11 Ica Too o kā ' pnpa ka6too,*pē!a ka leō o fea hinaI hina koamauiwi. Aiae la no, ka • ae la nb ua wahi Kuaohe neia hele; ma kma ala, e u!u mai ana ka hoio, JaHcr aka la n'a ia, loaa kilft A m«i e tna-'jSā"ma ino ai; e hu% ana' ] ka R»wan9, TS9 hele a pal«, komo ' ka'waha, aia kapoao o ka paa aku ' o ka houpo' a ~n.-»ku hou aku Ia no ia 3loifO o k» imhele. y *~ftooiahi «oahulu hou o kona iloko oka nah«le, e pii .. anai nakipapali, a e iho ana4 na oawa r~tia tnai !a ia a palupa'u, a ua psu maoli nokona aho, nolaila, haole ihō la ia, noho iho la ma lalu o kekohi kumulna'u ohia ku-ma kua, a olelo ae lā oīa : "Ua aikena maoli 'ka hoi au Kka hū!i »na i ke \m- a kuu luhi. Ua 'loaa iaVkona nhane"i ka po a'u i hiamoa ai i kahi o na kāmaaina a'ii i} kipamai aVes<* na«, ao!e hoi ima ia'u ke alsnui t hoea aku ai i kona wahi elo.aa ai ia'u. Ke ike 1 nei au, ua hele au a nele ska ikaika, e hiki a" ke hn >mav! aku i k«' hele a|ia. 0 ka imnai ka hoi'a maua mp kuu w,ihind ka mea ahiiha?" i " Ia wt uwe iho la ia no kona nlo- | Ha i ua luhi nei #n \ mo ka wahine, no ka loaa" ole o k-5 kane. A pau kana uwe ans, oloio ana kekahi tna ' nao iloko ona, a pane ae la oia m« keia mau olrlor Tna hoi paha ouknn e na nkna o maua me v kun wahine a maanel! koke ao I», Tna l!» ua hiki ia'U | k* kahea aku ia oi.kou, a ioho m#i'] no hoi «ukou i ko'u ulono ana aku ' !ia oukou, aole «a«. Aia no oukou! iko kakou aina ī Oahu. Ēia o* aiena (aiieena) uau-na-u-tta au| i kahi i noho ai o' ke kaae &. ka ha ] nai a kakou. Oia nae hoi, he poO j ! hun* ko .onkou ike ao-uli. ■ j ! A pan i» walaau wale *na aēno* a \itv Kunoho toī, ua hnpaifft | wai la ka maKao iloko ona, e hoao ' no oia e waUau n ale ao i na ioo« | lO'ko laua akua ma k>ina nahine, no | laila, kahea ap 1* oia: I "E ICanp, » Ko, e Lono, e Kanai loa, e K*«k*e, t* Mkliu mn, a*?»e na'] a pan i pHi ia'u a | kuu wahin?, eia lea'u'la he ulono, I he noi. E Iswe oukau ia'u i kahi e noho noi ke kin6 W -Ita ha | nai a kakou. Anam&' tT& ] la p&u »na no o keia īaaūleo \ : pule a na-wahi Kuaohe nei, w*w;\ | an* t> loko o ka waolaau i ka leo haun*alaau o n* kan&ki*. Ma * ka ia nei h<Kunaopopo akx», avhe mea tral*an ole o lok o o ia ' heie. E niaī ansv n& !aāts, o' la* ka ohia, ka lahna, ia laaxi '&ku,! ia hnu akn, pek ka ka ra«ftf, • ka hala i*opo, ka palapalai, ka palā- ] a, ke ama'umii'u, a pela *ktt, a i'uo' he mea 1» i pnia ae ko 1* nsi nian | maka, h-le awa kela i ka lewa. ' Tk« iho la ia i ka piko o Hoala- ] lai aua e ka ohu, a waiho j mai la o Mannaloa me kona" whu j , hnu e alohi anapa ana i na kukuna | i o ka Ta. m* k*hi mamao mai Hua-' . laiai akvt. Ke ku mai no hvi o j ■ Mann«k«a me kooa nani nui. Ao \ sna aina papu, »nw ana mai Wai- ' ro*M* mai a !i« i Kalaiiha, a hala j ma ka hikiua, he nani no U kona ra«u mak \ e ik< aku ! Ī Ma k«ia w*hi i bhi ak« ai o», • w*hi Kuaolu» i«ti i ke p*-® ani akal j o k*kahi U\> a ko4® nei miu j)fcsei ] «v> i W„v* K» ai kti* W<r.*e: K h M L \i\ ono i'we o ka j mMoK'W'o Ksh#h»lnljmi a puka hon ] liweu i kwa puU> ae r.\e hona oixo j h»u au o ka makjamak%lft \ •jho ai i na k»hi kelo«»T» q na P*j4. «ina * na Vi nd 6 na Hwiliūli, :o ko Koolau ua law* 1 ono o km pu'.e. )?o i* ®o\x>ot>a &jiu. hoi kaiu * k«*i- ' ' ~ J "*' i