Ke Aloha Aina, Volume XVI, Number 27, 8 July 1911 — He Moolelo Hawaii Nani NO KEKALUKALUOKEWA. Ka Aikane PUNAHELE A KAUAKAHIALII. A O KA Mea Nana ka Ohe o Kanikawai A NOHA HOI Ke Kaikuahine o Kahalelehua A O KEKA LUK ALUOKEWA Ka Mea Nona ke Kaikaina Ilio o Kekalukaluka o Puna [ARTICLE]

He Moolelo Hawaii Nani NO KEKALUKALUOKEWA. Ke Aikane PUNAHELE A KAUAKAHIALII. A O KA Mea Nana ka Ohe o Kanikawi A NONA HOI Ke Kaikuahine o Kahalelehua. A O KEKALUKALUOKEWA Ka Mea Nona ke Kaikaina Ilio o Kekalukaluka.o.Puna

O keia mau huaolelo hope ku i ka walehia a Laieikawai i hoopuka mai ai i kona kupunawahine, ua hooni ae la ia i ke aloha welenia ilo ko o Waka, aka, mamuli o ka hemo e ana o kana mau olelo oolea imua o kana hanai i luhi ponoi ai, ua hiki ole iaia ke hoihoi hou mai ia mau olelo. Nolaila, me ka hoopuka keu ole ana'ku i kekahi huaolelo imua o Laieikawai, haalele iho la oia i ka hale. Ia puka ana no o Waka, hoi polo lei aku la oia i kona hale me ka lumilumiia o kona noonoo e ke kaumaha nui no kana moopunano no Laie ikawai. Noho iho la ua Waka nei hoomaa liii i ka ikiiki o kona houpo, a i ka maha ana ae o ka ikiiki o kona naau, ua hooliuliu iho la oia no ka iho ana no kai o Keaau no ka ike ana ia Kekalukaluokewa, no ka uwe ana'ku i ua alii nei o Kauai, e kii ana oia ia Laielohelohe i wahine nana, oiai, ua nele hoi oia i kana i hahai ponoi ai a i luhi ai no hoi, oia o Laieikawai. Mamua o ko ia nei haalele ana iho i ka hale, kauo ha ae la keia ia Ke-na-mu a me Ke-na-wa kukulu i hale i oi aku ka nani, ka ihi, ka maikai a me ka hanohano mamua o ka hale o Laieikawai. Eia au ke hele nei, a au aku i ke kai o Oahu, wahi ana i ka pakapa ae ai i ua poe Na-mu nei a me na poe Nawa. I keia po no a na, paa ka hale. E huna loa oukou i ua hale la, aole e ikeia e na maka o na kanaka, aole hoi e ka ilio, aole hoi kekahi mea e ae, koe wale no na manu o uka nei o Paliuli. Ia pau ana no o keia mau olelo a Waka, o kona iho aku la no ia no kai o Keaau. Ke ike mai la no o Kekalukaluokewa i na mea a pau i hanaia o ua Waka nei, a pela no ? me kona iho ana'ku. Ke ike mai la no ua alii nei, e iho aku ana o Waka e ike iaia, a e noi aku no hoi i waa nona e holo ai i Oahu, no ke kii ana ia Laielohelohe. A oiai no hoi o Waka e iho aku ana, kau oha mai la o Kekalukaluokewa i na kiai, ma ka olelo ana mai: "I hoea mai auanei he luahine i ka pahu kapu o maa, e ninau aku oukou i kona inoa. Ina e hoike mai oia o Waka kona inoa, alaila, e alakai mai oukou a komo i ka hale nei. Aka, ina he inoa okoa ka oukou e lohe ai mai kekahi luahine mai, aole oukou e hookipa mai iaia." A hoea no hoi o Waka i kai o Keaau, hele aku la ia a ku ma ka pahu kapu o ka halealii o Kekaluka luokewa. I ka ike ana mai o na kiai, ninau mai la kekahi o lakou iaia: "Owai inoa?" Pane aku la ua kupunawahine nei o Laieikawai: "O Waka ko'u inoa." Olelo mai la ke kiai i ninau mai ai i ua Waka nei i kona inoa: "Ua pono. Komo mai. O oe ka ke ahi i kauoha iho nei, ina oe e hoea mai e alakai aku makou ia oe imua ona. Alaila, ninau aku la o Waka i na kiai. "Pehea la ke alii i ike ai o ko'u la keia e hiki mai ai e ike iaia i haawi e mai ai oia i ola honua i ke kauoha ia oukou, e kiai oukou ma ko'u hiki ana mai?" Pane mai la ke kiai. "Aohe ma

opopu ia makou ia mea. He kauoha kana ia makou kiai no kou hiki mai, he hooko hoi ka makou i ka leo kauoha a ko makou haku alii, Ina e mea, ea, i ke alii no oe e ninan aku ai i kau ninau i u'i mai la ia makou." Alakai aku la na kiai ia Waka a hoea i kapaepae iliili, a ia wa i kahea mai ai o Kekalukaluokewa ia Waka: "Hele mai." Mea iho la o Waka e kukuli ilalo a kolo aku e like me ka mea maa mau i na karaka oia mau la. Aka, kahea mai la no o Kekalukaluoke. wa : "Hele ku mai no. Ua moe" ke kapu o ke alii." A hoea o Waka imua o Kekalukaluokewa, moe iho la oia i|alo, a hopu aku la kona mau lima i na wawae me ka uwe ana, a olelo aku la no hoi: "Eia au la o Waka, e ke alii o Kauai, ke kani aa aku nei imua ou no ke aloha ia oe. Me ka naau kaumaha a me ka ehaeha i hoea mai la au imua ou, e kuu haku, e kuu alii. Ua manao au o oe la, e ke alii, ke kane a kuu moopuna o Laiekawai, i ola ai nei mau iwi. Eia ka he manaolana pohe ia oʻu. E kuhi ana au he pono kuu moopu-

j na; aole ka. * ! "I ike mai nei paha auanei ko'u ! hana i ua moopuha nei a'u e moe ; pu ara me Halanniani, kahi kaikuf nano koakil 0 Malio. E kuhi 'ana lau ooe no la e ke slfi, ke moe !pu ana -me ua nv>opuna lokoino nei | a'u, eia ka ananei o kela lapuwale' j mii, ke kanaka ā'll i makepiake o!e |ai 0 keki'.no ia e pili aku ai kona 1 I kino. " 1 *

| Ua nele oe ika wahine mao ka'u | j hanai ls\. a i hofe m«i \n au f n->i akula oc i waa n->'vi o k;i aī i ktjfeahi moopUna n'M, oīm o Laielohelohe, ka hnnai a Kapukaihaoa, e noho raai la iuka o Kiikaiiiloko. U;\ like no kona ni a mo koiiA naui m? ko Laieikawai . A ho«& nsai oia i H&w&ii noi, o knu wahine ka hoi ia e k* alii. rs I ka lohe ana o Kokalukaluokewa | i keia iua« oklo mai a W&ka mai, | a pek hoi ose kana noi i waa, paoo : Jmai la oia iunui o ka luahiae Waka | me ka oiek) ana: ( "Aiai nana kaua ika t»ea i haii», jua hala ia. E nana aku oko mua |afc« nei. Ano kou aianui e hoea [ai w. i Oahu, e like me k;ui i lioike iuiai n«i, ua lona ia. mak&ukau hookahi knuhiA mo na inc-a no a : uau e pono ai kou helo ana, he l;a--1 uakii a UH' ke o o ola fii X® maka | : potūuiuu o ko aiahoU' ?uo»na." | Oke kauoha ae la no i* o Kekahiiwiiuokowa i n« kauaka e hele pn ana lae'Waka, o hoomakaukau.i ke kauiua. Ai ka niakaukau ana o »a rufa « pau, ia wa i 01010 mai ai 0 Wnku ia Kokaiakalaokowa: "Kia au ko kii mn i ko wahine i Oahu, nolaiia, <3 kali ae oo ia'u o kuu iK>i niai iloko o »kolu. anahulu ia a iiio sia po kou okoiu, K nana ae vh> <» ko .Uii, a o ku *ua k«i.punoim » kt> moan», sU\īla« nianao iho u \ ia e !u>l nis*i ar.a ino ko wai;iu\ 1110 A ka'u kuih>ha ia holo nw au, € i-uho hoi iK 1 mi' ka i«aīu loa a h|k? 1 ko olua so\\o ana iuo ko hino." A kviu 1? Waka '.luna 0 feo kauhia Anit ks» Vlwi*'A « ku'\ hot

, -r—- ; *"i 1, kīi hekili. Ekolu ps«pa ana a ka uwila a he eUola ku'i 0 ka-hekiiī. A holo ri\ai la ke kau- - lua. 1 Maanei ena niakamaka helnhelu a'waiho i ke,kjfttmi!io no ka huakai aumoana, % r aka,' a e' j huli ac kakou ihope a nana ae no j

j LaiuikuwaLa .»&Halaaniani. | Ma ka wa i haalelq aku »1 o Walea ! ia Laieikawai ma, e*like mo ia i ho ike mva ia afc nei', ua ti(sho iho, ]a a Laidkawai fe« feaumaha' o kofta naau, no ke kaawale ana'ku 0 te kupunawalnine & Ūahp boī .aapa oia i hanai a ike o!a { ka pelnpelu l ulei. A.ia iloko ona elua manao e

paio lua ana, oka hele , mahope o ' kona'mea naaa oia i |uhi, a o I noho paha mahope oka mea i pa i ai kooa pOō i fea leo Ipanē 00, mai ] ion& kiipunawahine maī. 1 | lie kalena pono apa a ike iho la ia,he oi aku ,jte | kokoui oua kiko'u ana .a fe jtlo.ha ] kupuna, nolaila, hooholo īho i% ia, o ksyia kano no .kona,ho«kpQ,i.. | Olelo aku la o Laie[kajrai ia . aniaoi: "Ua-ike pu.3ho Ia no kaiia f a ua lohe pu iho Ja no hoī i #a ole jlo a kuu kupuuawulune. A ; ua ike 09. ia'u, a.o oe jvo hoi, e laaniani ka mea a'u 1 manao lo& ai; 0 ke alii no la oe o i kalike | hoi o b& helehelena a'u i ike ai ma . luna ou ine ko ua'lii ,na kauj,a- J aina iho la no oe 1 ka ulu lehua 0 , Paliuli, nolaila, e pili. no au me oe. | ooa ka'u kane a owau. no hoi kau j wuliine.. t , | i "Ua lohe iho nei np kaua. a elua f t i na olelo welenia a kuu kupunawjv--hine \Vaka, e kii apa oia i kuu j pokii uiahoe, eiia qJjaielohelohe e ; noho mai la rae kona kahu lianai ' me Kap>ikaihaoa iuka oJKukanilo- j ko. A i hai.aku au ia oe, «a like ! no ko nsaua mau a pau o ,kahi a nie k;ihi." - - | Ma ka vfa a e kamaUio j aku i'.ei k Halaauiani, he. okoa lga ka manao e uluku «na o kona j newnoo, oia 110 kona manao ana, : ina e h'iki* mai 0 Laielohelohe i Paliuli, 0 lilo ana ia wahine iaia, e I Kke uo m?kana i. hooholo mua \i | ma ia la i heenalu ai lakou pie Ke- j kalukaluokewa. ■ j

Ia laua nei 110 hoi e kamailio ana j boea mai ana o Kahalaqpiapnana i ma, a ike mai la lakmi*o ke kaiku- i naoe o Malio, kc kan t e a ko lakou noho hale (Laieikawai), aole lioi o > h ekalukal«okewa, a hoomanno jvo j la t>.Kaha];toniapnana 1 kana olrlo i t hoike nma akn ai I k» aikane i ka ! la niamoi iho. % . ' | VI» hookaumiiha niii' ia ko Kaha- . laost\apuaiu mai\!io uo koia mfa. A loihi ka noho haniau ana a Kahala- ! omapuana, ia wa i mnau abi | oia ia LaU:ikA\vai: - i "Oko ka»<* kvia a ke alii .i hnku , o makou nei?" . | Ae mai la no hoi o Laieikawai. j

- Ia wapane iiou aku la ō Kahalaoiaapuaua: "lleaha la hoi. Oiai, ua hewholo kou inanao 0 'awo oe ia Halaaniam nei i kane ī.a kakou, aohe no boi a makou mea e kainaiiio aku ai i& 00. "Akft, no 5 o npi nno, e hoike aku no au mo ka hookamani 010 a hoopftlaimaka «vle no hoi iniēa 0 līala. | aniani noi, a oia koia. i "H« »o s i ka i'a, he noho i ka ?hnrlie pnhi kft i*a, he noho i ka waha o ka a-la: he pat>o ka i'ā, aohe kāheka e' paa ai; hfc 10 ka aohe jala kau ote. A eia H &» 0 ? 6 0 kft>u °! e '° ** e ke aikane- Oiai, Utre ak« ke kopunawahine 0 kakou i na moa a nv\i a o? ak«, a km o!ohflohe oe. Aohe mamu*, aohi» m&hope, no makou noi, kan mau aikaw, i koa »H>. ."Nolaila, e liko ka hwhiki a kakon i hoopaa ai, oia hoi, No kekahi 0 kakou ka pUikia, no kakou p\i $p»«ia pilikia. A oiai, lewk ihfe nei ia oe 0 ke aikane ka piliki*» o »«awō ?ike kikou a ps»o i* ' I»nifcia I ' aoh> rnak.M3 * ha&Me i* & |Mstd no ho? ia ko kaV^^oA** 1 « noho L*»hiki i <*SyS|£- _ , -5 % X .» , .

!ka 3s!j:iluolu ana oko kakou mai| ] kino i o ka honua." ■j ■ I ka iohe -ana o Laīeikawāi i keia | mau olelo i pulea mai a Kahalaoma,- ! puana aku, ke aikane ualulelei ibo |_I»- kona ■■ mau waimaka ma- koaa j mail J papaHfia no kona- alo'na, i na aikano, kona māu hoa kuka . hoi a olf lo nrtfi la: m E knh! ana auo haaWe.mai ana la oukou ia'u, mamuli oka, | iawe ana'kqr oke kupuna.wahine p kakou i na pono a pau mai a'u aku, a ku ok'helohe au; āole i Ia hpī, eia ka'u oielo paa inaua ou-J kou. I noho akul kakou a oau iloko o ka ilihune a!

j me ka nele a I loaa ia'n ka poraaik§ti t 6 hoolilo no au ia oukou .a, j p&u ī poē kiekie o kuu mau | pomaikai apau.f' ' Ā"inai ia Ta aku I noho ai o Laie- . ikawai he Ipne a lie ona kaikuahine aala onaoua o Aiwohikupua o ko laua poe kanaka lawelawē 110 ia. j (Aia ma ka mooleīo o Laieikawai e ikeia ai ka hookoia ana o olelo i lvoike mai ai i kona mau boa kuka, e like me ia i hoike ia ae Ia iualuna j Maanei e huli ae kaua e ka maka maka ¥eluhelu a nana'ku ia Waka,' ma kana huakai aumoana ekii la ia Laielohelohe. I | Ta Waka i holo mai ai a hoea ma waho ae o Kaupo mai nana mal la j oia ia luna o Httleakala_ i kahia .' īaua i noho pa ai me ka • ma kaia I uhni hele ia ai Hulumaaniani, ao ka lele maOioi ke-aois Ttawaii, hoomanao ae la' ia tio ka mōopuna, kona hoa aukai a hoa hoonUnawanui o na wahi ■Rtnni a "pau alaua'i noho aku a'i I mahope !ho oko laua haaīele v ana J aku ia Oahu. -- | He mftu ia tnsu kaī oka holo I 'ana mat o'ko lakou kaulua, -ht>eaīa , kon nrf! ke kowa mawaena o I\Tani; a me Molokai, ike moi la noo Waka i ka a ke ao iluna o Māuna M (Laiiai) ,bu aela no kona hoomanaouo ka hanai i ko laua. ,wa i uoho ai ma ia wahī. „ \ A hoea lakou i na Kool.au qka mokupuni o Hina, kaalo.ae la lakou i mawaho Waikolu, kau mai la,o ( Malelewaa iluna 4 nakunaku ae la| no ka manao alota iloko o ĀVaka i

|no Laieikawai, ka woopun'a, a hoo] tmanao se l'a noliol oia no Kāpukāi! | haoa, ka mea nanff na "oleio l:tihTftu 1 Ihi ma ka moenhane i hbōko' pono t la'eia tne k«ma hatsai ffiB ka tsooiTia ' • nawanui. * i i Holo mai !a no lakou a v ike ruai |la o Waka i ka.,a» »kv\ a lae o j | Makapuu a ka pohūia a kaohu ;i na pali liauliuli o K'oolau 4 he mea e ka lolaka o kona aloha no ka moo < Ipuna. | Aia wa hookahi nō īhoi hu mai la : i kona alolui no na ?a i hooiaanawa- ■ nni-ia ai eia ma ka h'āiia "ka | ! haiiai ma Waiapuka Ka ! Ika walolūa e lni'e ia loko. he ha ] | nioi wale no ka ka Wiiu\|ka ma i kona oiau papulina i'!hefe na<? a j lu'alu'a i keia wa, { A hoea ko lakou kauhia anawaho ! pono mai o Kuaoioo a-Kaue, a iaj j wa i uinau ooai ai kA hookele >vaa | ia Waka i ka i ana mai : j 'Mhek ko kakou e pae ak\i: ; air ' | j • F;\no aku k o aka: * I Hono | uliulu- , j Alaila, olflo mai fe^Mlel waa: "O ka uaku o Pōußa ke awa ekomo ait" ~ ' Ae aku la no hoi o Waka ika hookele. ; - t Hoea ke kauhia. i HououHuli, nana akn la o Waka iuka o Wahia j vra, a ike aku la ia ika jvi'o uiai a j ko st!«*iJa, (Mo nsai la oia | i k« wua* j "K noho oukou i kai noi o Hos,i - j ulioli, R kah ouk\H» a hoi «i«u au» ialaila, lu>i kakoii i īlawaiu 0 ko Waka iho k no U K>o kalii ahu k«i>a", heīe »kv» 1a k a k£kahi hale kam*ama, i'i» iho k i !ka holohoio mai a kekahi ohana mmliihi. Nat\a ak« U M* īi | kaoa i m%k?m%ko ai, okki j aku ia oia \ kamaaina. o ka halo, e j kaai i«*wjthi f ima« Nan* ka | puaa a o ka ahu kapa/knii ! $«k hkU [ eū k« kumuk\i;ū' mMina. l.ilo mal fka noi, ahiiU, oVh" %U k Wl>, tu>i 1 £

/'Anheaookou e na* tatnaasna o fce!a he wahi noi ka'u ia oaiou. J, fle poe \anfica feo'a ! feolo pu maf nei ola kifia Ihui&ai mai Ha wau mai. Oia no kela poe kanaka * inkou e ike aka la r i ke knku mai i kahaone." J *- ■ e ae mai oakou e hookipa mai ia lakou iko oukou hale oei, .a omooi iakou e noho ai % hiki i ko'u hoi ana mai, mai uka noai o Wahiawa. '*A i hai aku, no hoi au ia pukou Bnā kāmaaīna o kela wahi. Ō kela poe kanakala no ke alii nui o Kanaij no Kekalukaluokēwa, e noho !a i PuqB, Hawaii. O KeaaiT nae kona wahl ē noho m'ai la. He fcanaka ikaika a ui no hoi keia alii o Kekafufcatuokewa. Aohe iua e teaa ai kona ikaika. ; Ua k>he aae au iaia i holo m&i ai naaī mai, ua hiki' tnua. oia i nei a no}jO .ffla _tekaki WAiii kamaaina o keia wahi. O kana ma]iina i haawi ai i ka PQe na īakoa oia i hookipa ianei, he' waa k'ialoa. A no'la alii o Kauai keia poe k'anHka a T u f nonoi aku īa i ko 6t>kou oluol'u e noho lakou maanei me'ōukoo, & e malama fio hoi oukm ka maikai. r"A eta kekahi, ua h«le mai nei no iakou me ka.i'a a me na waiwai haaui .mai Puna mai, He mau %Mtuo ko lakou, lakou jūo.ē bjāiakou mau. tw = ea iho e hoopilikia wale mai ia Maanei, ejia makamaka hefuhe : a Īf6a ūKal-a-holo hoi o keia l fob&ftT& i 'hooni pt3Uwal, € kaomi iho 6 Vaua olali a puka tiou 1 keia pu!e ae the kona«au «āo hOB t ama ia hela no hoi e ike ai aahoa heluhe]u i ka hoi ana o »WftkA we Kapukaihaoa a me Laie-