Ke Aloha Aina, Volume XVI, Number 35, 2 September 1911 — He Moolelo Hawaii Nani NO KEKALUKALUOKEWA. Ka Aikane PUNAHELE A KAUAKAHIALII. A O KA Mea Nana ka Ohe o Kanikawai A NOHA HOI Ke Kaikuahine o Kahalelehua A O KEKA LUK ALUOKEWA Ka Mea Nona ke Kaikaina Ilio o Kekalukaluka o Puna [ARTICLE]

He Moolelo Hawaii Nani NO KEKALUKALUOKEWA. Ka Aikane PUNAHELE A KAUAKAHIALII. A O KA Mea Nana ka Ohe o Kanikawai A NOHA HOI Ke Kaikuahine o Kahalelehua A O KEKA LUK ALUOKEWA Ka Mea Nona ke Kaikaina Ilio o Kekalukaluka o Puna

Manope o ka pau ana o na ole!° s Kahalaomapuana, ia wa pai mai | a a Laieikawai i na,- pokii ona, e ! uu nui lakou ika kftt ; 'Ae aku la hoi na kaikaina.' A ia ;V no hoi i pane ako ai o Kahalioiiiapuana i k» i ansi &ku: "K aho, ea, in&mua o ko kakow nna akw i ka aus»u, e hele mn» ! m! 'uow i ke' kuī lei hala jio k&kou a „ A pna kakou i ka~ohu, alaila, a kakou i ka awiu kai." H'i.'iwi mui no hoi o Laisikaw&i k-"'.a ao i keia nianae waikai o ko likaii pokii. Nolaila, hele aku la lakou a loaa im u i haia no iakou a pau me ke kaikuaana haku n lakou, oia o Lai hoi mai la lakou a hoolei aku la he ekoluklei hala i kona a-5. Iho nui aku la lakou i ka auau kai. V p'Ui ka lakou auau ana, ia wahoi ,i 'i Wkoo a haule nui ae la i ka , v ipihi, ka olao limu, ka ohiu n ka ohiki ina a me ia nsea 1 "ifa ae o ieahakai. ] ke ihu ana o koia mau inoa a p;>.u, noho iho la lakou i ka pa-a!a, h.ooinaha. olelo niai !a o Laioikā'wai i n* aikane i ka i ana mai. "0 keia mau ono a pau a ookou e r.;i kaikaina i laulima niai nei a he wahi poi lehua ka kakou i koe o l- ,r;i nnpii iaohala o kakou he ono ):i!i kau 0 kahi opihi nei la nio k i' heepnli, kahi ina no hoi & me na ] i iini u niokaekae aala, h«> ono hoi k-m līoonun iho ia la, oft, kau iu,ii ka uiiki poi lohua ono, he hemo ]•.. ' kau o ka houpo. 1 ' He niea oāaio, i ke ahiahi mannvia īlio pau loa ka lakou wahi mikioi i loaa mai, eoamuli o ka hele ana o Kahalaomapuana i ka hale kainaai na i noho ai o Laieikawai ina la ma iiiiia aku. Mamuli o ka nōlu ana oia poe i ka ai, ua re!e no hoi o Laieikawai ma. I ua poe "Maile" kaulana nei o Kau.ii a rae Kahala np hoi o Mai p.i:usa a me L&ieikawui i eu ae ai e h aiA hoi, ua hoohikileleia ne la ko lakou mau noenoo i ka ike ana alai i ka holo o kau wahi iho ha e'iuehu okona huhi mamua olakon H;>lo aku la ua wahi ilio nei a kahi e ku mai, huli roai la nana ia lakou uti e hele aku ana. Oia hele o la kou nei a kokoke i k« kuamoo e hiki ai lakou i ko lakou wahi papai haie, ike aku Ia lakou nei i tsa wahi īlio nei e okuu mai ana iluaa o kekahi ahua. Aole iliulia mahopeiho, nalowale akii 1« ua walii ilio doi. A hiki lan :u nei i kauhale, he mea e ko uik»u puiwa i ka ike ana aku i keka hi <uiamo uae elua mau ku-mau poi 1 Lo Mailehaiwale hu'p ana aku i kfi pu'i t) k«kaht ku-maii, ika iho la ia, un heie a piha l-Wiio i ka poi iehua uouo. Ua hoowali maiau n no a wali maikai, Alaiīa, hook*ni a*j 1* o MaiUihaiwale i ka i ana au: - * "Auwe no ka hoi, kapoi ono-—♦! l'a hele n#i ku-uiau a piha pono. Kawai U ai o ka lawe ana mai iu'i ia nei. mea kupanaha ma oii k<'ia ?'' iioki »ku la o Mnilekalulu*», Maileiauiii a me Mailepakaha « nana i ua ku mau poi nt>i a ke kaikuaan* eieo pihoihoi mai ana. I nana iho auaiK-i ko iakou hana, iko īho.l» i.ikou i ka poi, & »* oiaio hoi na a W kaikuaan*. I kv>la manawa pane mai hv o Kal'.nlnoinnpuana i na knikua«na. i ka i nna mai: "Hi' kou io no ka meakupanah». H" p.ao keia no kakon Me ht ! moa U p& &*hu o kahi iiio a

kakou I ike mai nei i !air« mai nei i nei mau ku-mau poi lehua uouo na kakou? Owai 3a nae ia mea? Oia ka kakou e noonoo mai. Ma ka'u hoomaopopo ho ilio nmiihmi kela. "Nolaila, 6 o'u man h«n«u mua, aole o Keaau nei kona ainakulaiwi . Aole no oia no līawaii nei. O nei ilio, no ka aina hanau mai ia o ke kou, oia hoi o Kauai, He wahine nae ka moa nana nei ilio. Aole uao he maopopo kona mau helehelen* ia'u. Ua hunaia aku ia mau mea mai ko'u inau mak» aku. A nani ia. ua loaa mai la koaa lokomaikai ia- kakou, ua ola kakou i nei mau Ia 0 ka noho hou ana i kai nei o j Keaau." Hoomaemae iho Ia o Mailehaiwale m_a i na wahi alinalina opihi, na heepali a nie na raea e ae a pau, 1 hoi mai ai lakou inai kahakai mai. A mahope iho o ka pau ana o ka lukou hana ana, us noho iho l&'lakou a hoonuu i ua mau ono cti a lakou a piha maikai aku 3a kah' houpo o kamahel*. He mau la .hou 3a o ka lakou noho ana i kai o Keaau, aole no he ! wahi mea a ikeia aku o Ilalaaniani, A iikekahi kakaliiaka, olelo mai la o lJ&>ikawai i k» i aaa mai i na pokii: "K aho p,Tlia e hoi kakou iuka Q Palinli? I*a ano hemahoma mai la ko'u iīooiioo no ke kano. Okamea pilikia a'iu' ike nei, oia\eia mau umoke. Aolo i lau-a iho ka oi o kahi umoke. A pehea ana.laka' pooo o nei mau umeke. Ina no hoi' e hiki ana ia oukou ke lawe i keu mau umeke a i elua, maikai loa no ' hoi. • I "Aka, o ka niea apiki nae e o'u ; man pokii, noho paha auanei ka niea nana nei mau ku-ixi%u a kii maī, ua lilo ia kakouiaka o Paliuli. Pehea 3a kona nianao no ko k&kou ; lawe ana i kana umoke?" Ta manawa piun 1 mai la o Kahala omapnana: "E waiho.no kakou i nei mau nmekt. Mai lawa'kakou 5 nei mau ku-mau pol, aka, « waiho no p«la, a malia o kii io mai no ka mea nana keia mau umeke, e wailio. ana no, e like no nse kana law* ana mai." Hoomakaukaa iho 'a lakou oei a makaukaii ia lakou iho, o ko lakou hoi aku la nō ia no uka o Paliuli. īa I&kou nei i pii ai a puka lakou mawaho o ka uluhala, ike aku U īakou i nei wahine e pii anamamua akti ō lakon nei me kekahi mamaka e auanio ana a elua mau urns k« pohue nunui ma kela a me poo o ua mamaka ihri, A e holo ana ma ka ao.io o ua wahin* m>l ho wahi ilio i lifcs loa no me kahi iHo a ]akou i iike mua ai. Nokila, hoauan *ku la ka lakon nei pii ana akn mahope o ka wahin? i loaa ak« ia lakou, a i ik<* hui i 'kona mau hfleh?lena, aka, e like no nve ke auan ana o ka lakou hel« ana, pēla no ke auau o ka hele ana 0 ua wahin* nei a ke kamahao nui wale, nana i hoopahaohao loa i ko lakoa mau noonoo. -Qia hel« o ua wahine kamahao nei iikomo i ka uiunahele o PaliuU, pau ka ik« $na a Laieikawai nu i ua wahin« hoopahaohao iit»i ase 1 kahi iiio e uiiai hai\o ana nia kona at>ao, 1 A iuki lakou nei i ko kkou lulo 1 iuka o PaUuli, iko aku la l&kou i na I ku-iuau pui a lakou i kauiaalna ■j iuu«i ai i kai o Keaiiu, Hoomaopo I iw liko iho k uo'hkou a pau, o Ua uiau uuieke noi oo koia a lakou e ; waiho m;i: ans T hlie ,iku J lōo « Mailehaiwalo i ua mau I unwkp nei, ua h«?se no a pjhs poilo - %

' ' I „ , i - i ka poi. Kau aku Ia kolakou nei manao o k* īke aku (ka #■ iakoa i ike ai i k* pii mamtld o la. kou ine ka mamaka umek®, aole ī nna lie wahi n;ea o lakou & ike aku iaia, a peia no hoi rae kahi,ilioAlaila-, olelo ae la o Lciejtawai i na pok»i "He kou keia a ka makamaka i ola, * he keu' 110 hpi a ka makawiaI ka knpaianah'a. Owai la hoi nei ! wahine?" I Paae inai la no o Kahalaomapuana: 4 *o ka'u no hoi ia e nana ee nei, aohe nae o'u wahi mea a ike iki, Ei aku no na» a hoea mai keia mua aku." ' ■ j Ma keia wahi e waiho kaua e ka makamaka heluhelu i kekamailioi ana no Laieikawa a m« Kahalaomapua ma, a e huli ae kaua a nana ] hou aku no Halaaniani i i\io mai ai | no kai o K.eaao, no k»'-maksi ana ia • Laieikawai, « like ma ke kauoha a j ilalio, kona kaikuahin,©, ; I ka iho $in& mai a ua Halaanisnt uei mai uka mai o kab,i o kona k»i kuahiue a hoea no hoi i kai o Kea&u hoomaka aku |a oia e. huli ao e ike aku at a e loaa aku ai o Laio- • ikawai iaia, aka, aole nae he wahi niea ona a ike i ka waliiue, I uinaniuau ana i ka pt>e iaia, ina paha ua ike lakōii i kana wahine, ua hoole mai .la no hoi na kamaaina no ka ia nei niuau i ka wahine. A lolie kekahi wahiae no ko Halft aniaui ninau ana no Laieikawaii pane mai la oia ia Halaaniani U)fi ka olelo ana naai: ■ "fio wahine kekahi e like me kau i hoike mai Ja i noho ma ko makou hale mamua aku nei, a ua Uaalele nae oia i ka ,noho pu asa oia uiakou. He ano opulepule kona auo ma ka makou hoomaopopo aku. E uw« 03a.u ana oia no ke aloha i ke kano. E uwe ana oia i ke ao, a e uwe ana no hoi i ka po. 4 He tnau la ia o ko ua wahine la noho aua me niakou ma ia ano, a o kona ualowale uo ia me ka ike ole ia e makou. Alaila, niuau aku la oHalaanian 1 i ua wahiue nei; "Aole anei ou īuauao ua iuake ua w&hine la,. » i ole ia, #ia no paha oi& ke -ola nei i kci& wa?" r "Koe aku i&. . Aole i. maopopo ia'u; eia paha oia kf ols nei, a i 0)e, ua niake paha oia, Aole f maopopo.ia'u, .Aka, o ko ! u wahi ma nao waie no, eia no oia ke ola Aole oia i make, " A mahope iho lohe iho la o Hala aniani e hiki maī ana he la hookahakaha no ke alii o Kauai, oia o Kekaluka'uokewa, no ka hoao ana mo kokahi wahine ul mai Oahu mai nona ka inoa o Laielohelohe, he moopnna na "\Yakai I ka lohe ana o Hal&aniani i keis | mea, Ua nini inoino loa iho la koua ' ininn:\ a īue kona huwahuwa no Kokalnkaluokewa. i NokīU, :no ka inoino launa ole o kona nu\nso, lioi aku la oia a hoea f imua o Malio, kona kaikuahiue, a j hoiko aku k i na mea pili ia ikāwai. A mahope, hoike Ta oia no kana moa i lohe ai no Kela- : lukaluokewa a me Laieloholohe, me I kii panai ana aku i keia niau hua- | olelo: | t4 R lilo kn paha hoi auanei ka I wahine a"u i iuftkemske nui ai,e I loaa ia'u i kela kanaka ke'a hakaha ha o Kauai? E nelo loa ka paha j hoi auanei au? 'N'olaila, e Malio, e ! noonoo mai oe 5 ka i«ia e ko ai kuu 1 raakeraake a nele hoi o Kekalukalu ! okewa, e like no hoi nie kona nole ' ana ia Laieikawai." } Alftifa, pane mai 1a o Malio i ua : kaikaiKuu' hei onu: ,4 E ko ana ko i niakenuike e ke kaikunane. E noke ■ uku ana paha oe i ke kupakupa i kau Vkw i ua waa hou'nei ou a ina jlohi.ouiuau.lima. Ai» a hiki i ka , la hookahakalia o ua mau alii la, i &Uila, hlo o Laielohelohe ia oe me ke koena 010. Pau no ui&i ke poo ! a k& pewa hiu. | ''Aka, wale no num e kuj muam ai keia mau olelo a'u, e ke ) kaikonane, o ka nui iu»na a mo ka j nui ike o Kekalukaluokew». A na i ia i» no n&e « hoiko ra*i, i ka m*?a j o maua t m»na. Oi» paha: «ow»u pahai b k«u hnna auanei, e 1)» kaikunaue, oia' kou noho la» Huk«,a«i. N*i uoho oea iho hou (i kai o Keaau. Aia no kou ik« hou ! i« ana Haiia, a ka la • hookahakaha ajnaal»i. > ' * Nolaila, aole o Hahumiani i iho i kai o Kea.iu, Xh heolohe

lo* oia īke kauoha a koua kaikua- .. Ia maa la hoi a Halwniani e iho ole ana i kai o J\#aau, he mau la hoi ia no Mailehaiwale ma e ikeia ana.i ka» 01» kaiifj. Oke kuiuu nui 0 ko lakoū. hoea_ man ana il no. ka makai no ia Halaaniani, e like rae ke k»uohft a KihaUinnapuana. Bia nae,~aohe o lakou wahi mea a ike iki iua eopa nui nei o Keaau. Lohe iho la nao lakou i ka e na kaTiftlka, no ka la nui kaha o ke aliī o Kauai", oia * Kekaa rae Laiel<j|bfiTohg. Hoi aku la lakoii 'a hoike akVla ia Laieikawai me Kalialaomapuan\no ka q na alii. X I ka |iia o Laieikawai i keia mfca hoike ana polāi, ua kulu iho la kona mau waimaka no ke «vloha Ike kane." Uwe pu iho la no hoi oia no ke lrālkaina no Laielohelohe, no kona T?to' palu auanei *i kō kane koaka a oia o līalaaniani, e like no hoi mo Sona lilo ma'a wale ana iaia. Maanei, e Jiaomi. ikie ka .lieHiholu i ke ka,maj]jio uq a me.na naea, a pau tJ iiiU aua iaia, ae naua ae kaua no Waka, a pela hoi me ka wahip.e hoopahaohao i ikeia ai e Laieikawai tna a «le kahi ilio no hoi i ikeia ai « ua'poe ai "nei o uka o ka" iu ano o Paiinli. I ke kokoke ana mai o ka la e o Kekalukaluokewa 1 a me Laieīohelōhe, ia wa i 'pane aku ai o Waka i ka moopuna: i *'At«hea oe e kun moopuna, e 'Iho 1 aha au e hu! me ke alii o feauai no 'ka hoīke ana aku iaia, ua kokōke ' mal ka la e liooluma ai olua h« kane a he wahine. .

"Nolaila, e hoolohe pono lo>.oe i ka'u mau olelo e kuu moop.uua e . Laielahēlohe, i ko'u iho..aua r e gpbo oe oie ka malu, a mai puni iki oe.i k« x>leio a kekahi raea o hoea tmtia nei ou ma ko kaua neL.hale 0 kon wahi e noho ai, a e hiamoe ai o luua tio ia o ka eheu o n<i to«ntt Malaila oe « noho hooma!u aī ia oe a hiki i ko'u hoi anamai.^' Pau no k'eia nmu olelo a^Vaki\, o kona iho aku la no ia nō "kai £ Keaan no ka halnwni Kekalukaluokewa. A hiln no hoi oia i hm aku 1a ola me ke alii o Kauai,„.Jī aku I.a ua luahine a«i ia K«kalukalpokew§: -* "1 hoea mai 1« |iu imu» ou 4 e ke alii, no k& hoike ana aku ia oe t no ka eoanawa hoao &i otoft, e a*tt mau mōopuna. I ka la' ipopo, i ka puka ana o k& T,a, e kuahaiia ai oe 1 n& kanaka 8 tne kon alo aln, e hoo makaukau, a e hooliuliu ia lakou iho no fea la hookrvhaka"ha, a e akoa koa mai lioi n\a ia la na m<?a a pau. Ia wa e puks. mua. ai uo , hoike aua ia oe iho. E haokaliaka- | ha uo hoi a hoea i ke awakea. alaiia, ia wa e hoi ai oe i kou haie naho. "A mahop* aku o ka anKina la, ia wa e hoōuhi m&i ai au i ka n6e maluna o ka aina, ahila, o kou wa I ia e kal? ai. a lohe wi ka ikwa o ' ka Ipo r> na manu a Ihaalele Wale, alaHa, kak.\M hou no oe, a lohe Ihou no oo i ka ikuwa o ka leo o' na inānu a haalole wale. A oia naanawa, e hookuu Jiqu aku no i »u \ ka iuw.m>\]una o ka atna t la, « naua ae oe iukft ,9 "l u&»a ae m a i pii ka ohu a i uhi iiuna o ke kuahiwi, ia « uhi hou ai ka noe e lika ine māAlaila, e kali hou o« ia wa, a ina e lohe oe i ke keu o ka 'alae a mr ka ewaewa-iki, e v hoorvMH> Ana, o kou wn b. e puka ai āVTi nei o ka half a ku ma.wa'ho o ke anainn, "IWohe hou a® w» o kupina' awka ii-o o na nianu oo a haslclc wa'e, s1 v,a niakankau au t? hon' una nnii ia L'.ueloWlohe. Ai.v a k\: pinai -nū k* o na iiwi po'ena, hoomanao ih. v <v, ua ho<*a vu*i j|< vsahii\<? raa ko kilu heeuA o ka a¥s k^naka. A mahope kok« iho oia manawa," wthi a Waka i ma' ai i ke kamailio AnA, loh* auau?; oe i ka teo o nk kahiali * n)A, i* o |\ui a\ oi\jA t»& k,ikhi b% ohw hui Mf \ b<Xk- „ i >

kabi hekili e ku'i īa manawa, na--6olc> Ica lionua a lianlula ka aha a pau. Aiawa e hoouna aku ai au ia okia maluaa o na manu raa ko olua nani nui. A «ia auaneī ka wa e ku..ai kuu makajj£ i kuu moo-. pjjna a ke aloha ole," T ka pau ann, oka 'Waka mau ole!o ana, pane aku la o Kekaluka-. laokewa: ma oe i keia hana ma k.o Stiōne hoi ia i ko moopuna, ia Oiai, aolej oia kai hewa, aka, Ouka hokai nui o < ka mea i hfiVa, A"i ,h#i aku au ia oe e ke kupunawahine, aole i pau ka hookolo ana a nei hokai aui mahope o Laielooelohe a i kala apopo-, ka Ia hooka .maua me kuu wahine. No na hana a keia kanaka .i kakoo nui ia e opna kaikuahine, ke manāo ; nei ai3, a la apopo e uwi maloo 'a ai oia e »\i, i pau k»na hoohu'a ana me heipuaa la, e like me kana e hana map nui. Aka, na ka .la apc»po rWia e aaua," . Mahopaf iho oka pau ana o o* leaoaailio »na a Waka me Kekalu-: kaluokewa, u& hoi afcu la o Waka do uka o PaliulL ia la no hoi, mahope iho o ka haaleie ana iho a Waka ia Kekaluua haawi ae i» ua alii nei o Kauai i ke kauoha e kukalaia aku na kanaka mai ke nui %ka liilii, tivai kf kolopupu a ka ui, mai ke oolea a ka upanpalu, m.ai ka hoo paa o lalo a i ka hoomahiki o luna, ma o kahi la ae. E akoakoa mai na poe a pau e ike i ka la hookahakaha o Kekalukaluokewa a me Laielohelohe, ka pua nani lua oīe o Ēukaniīoko ma Oahu nei ma l&oto aku nei na wahi kukini mam'aloa a'ua alii nei o Kauai, oia '6 a" me Paaie.' Holo kēkahi ma ka akau a holo hoī kafii ma ka hema o Keaau. 0 ko laua w&hi e hui like \i m& ko īaUa hoiopuni ana ma kei& huakai i hoo unaia aku ai laui?, aia iuka o Laa. « oiaiaila, hoi mai laua no kai o Keaau.