Ke Aloha Aina, Volume XVI, Number 37, 16 September 1911 — He Moolelo Hawaii Nani NO KEKALUKALUOKEWA. Ke Aikane PUNAHELE A KAUAKAHIALII A O KA Mea Nana ka Ohe o Kanikawai. A NONA HOI Ke Kaikuahine o Kahalelehua. A O KEKALUKALUOKEWA Ka Mea Nona ke Kaikaina Ilio o Kekalukaluka.o.Puna [ARTICLE]

He Moolelo Hawaii Nani NO KEKALUKALUOKEWA. Ke Aikane PUNAHELE A KAUAKAHIALII A O KA Mea Nana ka Ohe o Kanikawai. A NONA HOI Ke Kaikuahine o Kahalelehua. A O KEKALUKALUOKEWA Ka Mea Nona ke Kaikaina Ilio o Kekalukaluka.o.Puna

v, ~.j ol lo pahapaha ana n (1 * •, kawewe iho la no ia * ■.. Oia lu'le no ia okana ~ iMnia, pa-y ana keknhi leo ' . . . "0 Opihikao ka t . kuL ke koa." „ t -,i ni» la 110 kana e kim ; i a- a ko'u mau kai i Ojwakua i pat." mei 1 <>!!>au ana mai no hoi i' "i' ' : i Voia e hoolana roai ana ■: :-i- ].n tioi e ke'keiki, ua ae - xn ;ikn:t, na'a e aimaka aku ~ wiuokewa. Aohe hiki i . ,i a» fi!ii nei o Kauai ke , :, tJ i iuailoko aku o kuu ' i ijt. -v i'i. iio lio kupua, aohe no ki-. uana e hoopuhili mai ■;, , Sl . ka mana o kuu mau ; ; w-i i pa-e aheahe hou ma? ' uni i lohe muaai: i n»a ko ikaika a me ko ) : i nmkaui, e ke Kauwila o I' i ka la apopo, ke hoaano k:s ikaika imua o Kek^lukau u.i leo nei no keia akaua j . u.-m aku nei," wahi a Opea j;u:i : s ;i r ;u> ai, "aka, aohe nana . .. . pukiakia a ke akua pee i ;s\r mni la o Halaauiani i k :];;,n t \ ia Opeakna; "Nav ~:i niai la no oe, e ka maL i «a niakemake o ka'u h r !;iki mai nei imua ou, no--3.: i■■■•: au. Maīamalama paha ii; ; i.oi :m i ko maua hale." ■. il'iiainiiani e hoomakankan Rr..i ;a iioi ana, ninau mai la o ' V : . iaia: "0 ka wa hea o ka . ; ; \ ko olua wa e iho ae ai i a:-.' iwaS*U? : ' " . * .mii 1h oHalaaniani ; " Aohe ; T po īa u ko ia la manao no *.< •' ■ Kiipono ana i manao ai e iho i kai o Kennu. I ko kaka- , : u paha, a i ole, i ke kahi•k> paha o ka La. No kau , i ; :, !..!,■ i uiakemakeia ai e ka luuuiKane, e hooko ak« oe nie ka ; ' Hele h'oi a make o Ke-1 k,-.'.i:k;u-okewa ia oe, he olu maī, ' iv.-u o kau keiki noi. Aloha oe, f ■' au ko hoi nei:" * { | 11 ; ;i oi!i aku 1» no ia o ua Hala- , i;; n. i mailoko aku o ka hale o , l! : ■:a hoi aku la i o Malio la ■ k.iikuahine. j V. i no iwi kai*ao, hoea j «• - t k:i īiale, & e kali mai ana no : k .<.i iuiahine. Aole i loea iki he 'i ]Mli afta o kont| msa maka, | ! wa i hanleie iho'ai ke kaiku* i i a hiki wale I ka huli hoi ] 11 ' •' m o 1 ' H:i]a::niant i hiki akn ai vmna ■ v un hahai attu Ta no hoi'oia : ka : f .ma tr»ai o Opeakna, e hele j ■■ K»:vni no ka hakaka ana me m Mi'. kHluokewa. I ka p»a *na o ' ■ Halaaniani kamailio ana i ke ' ia .*& i ninan mai ai • Kuahine i oa o lialaaniani, * ! ■■ ; aohe nae pfth& olua i . ' '«oikahiwaa mau mana-. i :i ohia e u kamalio ana■ >~ . si > ka hoi ia mea U'u, e kua | :-.olv an i hoike ajtu nei ia oe, i o niaua manawa i hoopu- ; ' • s' l e kekahi leo a ke kapaiana : wa!e O ka leo mua ft maua ■ ■ ai. oia keia; ] y hoopunipuni mai ou jve ka lua hoi, oUkeia? "E ■'iia ko iknika a me ko mana v uwik 0 Puukapele, i kal*' : ke ae i ko ikaika K.tkiilukaluokewa. ! ' ■ ■ u)! * iiīo la n» olelo maopopo •* ' '••»* 5 ai i ka hoopnkaiaan» ■ «' » «u .«* Q w 0 kft

leo i ka maua lohe aka he leo vsahi ne, wabi a ua Halaaniaui uei i pane mai ai ia Malig, ke kaikuuane, me ka oleio hou ana mai: "Ua niiiuu mai nei nae ka makuakane 0 kaua, i ka wa hea la 0 nei la e iho ai 'kaua.i kai .0 Keaaw, T keia kakahhka paha, a i ka uuwi na la paha?" "Auhea oe e ke kaikunane," wahi a Malio i pane mai ai, "aohe kaua p iho i kai 0 Keaau i keia wa. O'ai, ua lawe ka makuakane 0 kaua i ka.ehu kakahiaka nona ia, no'.aila, 0 ku ehu ahiahi hoi, ea, no'u ia. No ka. leo wahine au a mt ka makuakane 0 kaua i lohe ai uo elua j manawa i ka po nei, aole 110 kela j he wahme e ae i hoopuukuhua mai j la na olelo ana ia olua, 0 Kekaluka J lu-o-Puna no ia. j "Heaha la hoi, aia no hoi palia a uui kona mana, ua lilo no hoi ke j ko ana o o ka lanakila ma | kona aoao, aka hoi, iuwauwali wale ! iho no kona mana, wela oia i ke i kaikamahine 0 Puoa nei,-oia hoi j kou kaikuahine. Nolaila, e hoolnj.olu kaua i keia wa e kunnne Hala- | auiaui, a kahikole ka La ilun.°, j alaila, u hoonuikaukau kaua j uou." J Ia w\kua i haule aku ai hiamoe. . A uia wahi, e kaomi malie iho j kaua, _e helulwln i ke i kamailio ana 110 Maiio me HalaI ani, a e kaiuailio kana_no ka hui ] ana 0 KefcUukalu-o-Puna me kona . kaikunane rae Kekalukaluokewa, ' aka, mamua nae 0 ko kaua hehi : pono ana aku ma ia mahele, e. olelo ae kou me» kakau moolelo. Mai ka mua a ka ilina hope o na & me na olelo i kamailioia ma' waena 0 Malio a me Halaaniani, a pela hoi iaawatna o HalaanUn? a me Opeakua, ke kaeaea ku'iku'i puupuu kaulana o Puna, ua pau wale no ia mea i ka ikeia a i ka k>heia.e KekalufcaH:okewa. Aka, no kona pokii kaikuah'me, ua ike ole o Kekalukaluokewa. , , Aole loa o Kekalukuluokewa i ife«» iki, eia kona kaikuahine, 0 Kekalu kalu-o-Puna, i Puna,ia wa, ua hiki mai hoi oia mai Kauai mai. A nolaila, 0 keia halawai ana 0 ua ma\i njaboe nei a Waipouli" me Waimahanalua, oia ka kaua e kamailio ai ma keia frahi. Ma ka wauaao 0 ka po i kamaUio pu ai p Halaaniani a me Opeakiia i \ai o Puaa ma ka huli kukulu Wki ua hemapahS*o Hawaii hoea aku la 0 Kekalukalu-o-Puna iloko 0 ka uluhaln 0 Keaau, ma kahi pnpupuhale a Laiaiknwai ma i ' noho ai īup na aikane a hoi nui ai . iuka o Paliu'n. 1h Kekaiukalu-o-Pnna a me kahi ilio 1 hoea ai \ ua wahi pupupuhale uei, ia wa i kena ai o opuna i ilio, e holo oia me kona mama a pau no ke kii ana ia Kanikawi a lawe mai a loaa oia, i kahi a laua i u hoea mai ai ia wana&o 11 ie ka pane ana aku no hoi i ua wahi ilio noi Rna: "0 oe hoi o kana ro& hana, ā, owau hoi ke l;ui afcu vno ke kaikun&ne haku o kaua n-a'ka nhane. >1 0 ka wa no hoi ia 5 haalole iho' a,i ua w;\!i! i'lio nei ia Kekalnkalu-0.-I'una, oiai hoi oi« i haule akn at' hiamoe. Uia i hiamoe ai ua hala wai ako la ia ma ka moeuhane me' kona kaikunane. ; Ma keia wahi kaua e kamailio at makiuiiika helnhAi, no ke'a' hui a halawai ana o na ithaiM! 0 na Kalukalu elua, ke Kalukalu Iwiku-' nsue a wi' ke Kahikalu katkua-' hine, IU ike f * * . ,-k

okewa uhane ika hoea ana aku 0 kona kaikuahine a 'ku ana imua |ona,~ua ninau kokfe la no j " a ,; , i iK'liinei mai oe., e ke .kaikuahine?" . i;; ■- .. Pane aku" la ko ka'kuahiile uhnne: "E kala wale kon kaikuahine nei i hoea mai ai i Kraau nei. Oi noho mai nei keia ja Kanai, a h'u ae la ko'ō aloha nou, e kuu haku kaikukane, no ka liuliu wale 0 na la 0 kokaaa kaawale ami, nolaila, kau māī ?a ko'u mafi maka | o ka ike mai ia oe, e kuu haku kaiI kanane A oia' kau, i e 'kuu haku I e ike mai la ia kūahme, ekn aku I nei imua ou. I "He keu no hoi knu aloha ia oe e ke kaikunane, no kou hooluhi u'a ; ia e na hana Aoonaaikolo a ke aika-

I ne s ia kaikuahine o«, oia hoi 0 K,a | haleiehaa. A e .mai eia iho ke P>olea a me ka wikani © Opihikao a hoea mai i Keaau nei i kakahiaka no ka mokomoko pu ana f me oe. Ua manao' 0 Malio me ka 'lokoino, a nloha ole no hoi. 0 koii I eha aha, a i ole ia, 0 keu mak<x ānii 1 I i ke kanaka e hoea mn'i 'ana ? kaka- j I hiaka o ka hi apopo, oia ka lilo maJ oli ana 0 ī.aieloh'elohe i kahi kai- j ! kunane koaka 0 ua' Malio. ITa ! t ike an, eke knnane, "Ua piha fioa- J ! inaina t>e. no Hālaaniani, a : ua hooholo oe e knn haku kaikuna- j ' ne, e kau i*kou lima maluna ona "a ' pela hoi me Malio. "Auhea oe e kuu haku kaikuna-; ne, e opn alii iho no oē. Ua hoō ■ r holo o Malio, aia a ka anwina 1a 6' ■ ka Ta npopn, ka wa e hoouna mai ai ' 1 o-Waka i ka moopuna'ana, ia LaieI lohelohe maluna 0 na; eh'eu hui ia 0 fna manu 'o uka 0 Palinli. oka wa ! tiae a Waka i manao ai, 0 kou wa ] !ia e huipu ai nie Laielohelohe, oia j Ika mar.awa a Malio e hookuu mai' ■ ai i kona mana, e nele oe i ka wahi ne,_a e lilo o Laielohelohe i kahi ■ kaikunane koaka ona, oia hoi, ma kahi o kou kan pu nna me feo wahi me Laielohelohe, maluna 0 na eheu o na manu. 1 "īna no hoi kaua'e ae aku ana e ko keia manaO 0 Malio, e pili ae, a e tiohopn mai kahi koaka kaikuna ne ona me Laielohelohe, maluna o

"li'&'eh'eii ona manu, alaifa, e waiā ana Oe a o kakou no a pau o Kaoai, he pt>e"āT|X)o mannu. ' 1 "NolaiU, penei ko'a manan, ea« ako ka«a, e buu haku kaikunane, i ka makemake o Malio, a penei nae k« ano o ko kaua ae ana, e pili ae o Halaaniani malalo o na" puapua o ua mano nna ka hnli ma ke kua ou & aie Laielohelohe. : ' "A, e kuh«ne—et Auhea ka ohe kauoha a ko aikane, a Kauaka* hialii, me ka wahine a olua me Kailikuokekoa?" j l ' "Manma o fea pane ana mai o ko Kekalukahiokewa uliane i keleahi "hoanklo, ua puiwa ne la ia me ka ' ! hftilele nui a haha koke ae la ia ma Ika paia, ma kāhi 1 kau ai o Kani- ' kawi. īaia i haha aku ai, aohe ua ohe nei, a ma ia manawa i lohe aku ; ai oia'i ka hone mai oka leo o ua ' ohe nei i ka pili o ke ko me ka nani nui: j ■J ■■ | . J£ Kekaluka]u! E Kekaiukalu- | okewal! . ; Ua moe anoi oe? \ 0 mi« i ka moe".a hinano o ■ } Ke&au, s | Honi ike ala nu> ko onaona o lta j hala o Puna, I.'a a.na Uou īiolaī aiolohelohe, *Noonoo 010 nae oe i ka elo{)Kio. ' K Kek^lukAluokewa —e—; ( A mahiki ka La, e opea ana na ■ lima, ' "Eia iho o Opeakua, ka eu ō Opihi* ! kso, •1 Hoolono mai ana o Kaw'kawi, ' Owau no nei o ko kuahine, i K« hoa i ke kai anuanu o'Kauai; ' I*a-p!V-pac! a kaua o j ' 0 kaua n?i no ia ia e t:xiu haku. j 1O na mahoe a Waipouli me Wai» j mahauaina, |TC moo a hoolono ao. | I kola naanavfa, pane ae la o Ke- ; kaiuk&luokewa i ka i ana ao : I "Ma ka moeuhane au i ike iho I nei ia oe, e ke kaiknahine, a 5 ko ao } kanaka hoi aU e lohe fcku nei i kau 1 kamwn&e maloko mai o ka oho kau ! oha &na hakl» alii t hala akn i m po. Htvoiaio, ua hiH>a io mai ka t>e i Kī-aiui noi, e kn\i pokii Vai>ioomn>a\vanui. Hookahi ■ mea piiikia, a s u pu i, aohe • t\oi a*u haho ? hiki al h\ hoi ia'n H hookafti &ko, a tuai no hot op, e k\j« poW, I

* ~ : . no nae hoi paha au i neīe lo'a.i kāol ppa e ]ohe iuai a oe, e\e 'kaiKulaine, 5 ko'« manao," O ka wa no ia 0 Kiikahi'kaluoke. W4 i pu U.fcojty ra|u fīnii e niu i k.i up i •Ko o kahi '& mo i?atiV, 1 1ra iikau a ' ok 1 kn liema a k">hvi ipn hokiokio, i alaiia, hoopiM ae la ia i ! hoeueu a hookaiū iWĪa/e j like no me ka hookani ana i ka ipu i hoVfokio. v - | Aole no hōi i kana mai oua mēa i he kani o ua ipu hokiokio noeau nei ! a Kekalukal-aokewa, ahe ku no hoi i I inaS!! Ve loiie'aku*, a ia | wa i puka aku ai keia mau mamala oleio: EPu-na! qa i Kauai, . j E Kekalukahi-o-^una —c! Ua hoea i»ai ka op-,.. . * v . _. . . Aioha ka latug o,Kapaa # . - ! Aloha ka nalu kee o ka aj.na, , Aloha Pihauakaiani ia _KauakahiI • alii...■ - . . ■" , Aloha Kaipuhaa*ia Kaililauokekon,. Aloha Mokuaeaei mi i elua, ; . j Aloha ka \yai ku-ac-hoe aka iawaia, Aloha ke ala ulilī, ala iiaka o Kualolo, .i Aiohaka limu hōapakau o/Manua- ■■■ v .. kepa, ' Aloha ka wai o Xamniokauia e uuina nei, , Aioha Kalali-a e oai nei i ka makani, '• Aioha'ka pahap;\ha o PolihaW, ' E Kekalukalu-o-T > una—e— 4 ījia ka hale kamaainan mak;miaka, i Owau ne.i ke kamaaina kou makamuka, . ■"* 0 ko kaikunane i hanau pu ia m«ii ' >" . . i

! . (Ulahua loa paha oe, e mea helu ■ helu, i ka loihi loa o keia mau lalani mele? Alia hoi la, hao—e? 0 ka «iea keia i mikololohua ai a onoono ka lele paukiki ana iho e hoowAlea me ka mea ) j Pau no Kekalukaluok«wa hookani ana'kn i kana pu kamehai honß mai ana fiō ka leo o Kanikawi. A ma ia fe«'m an% mai a iia. ohe ne>, hoike la.ke knikiiahieu? aole oia c {npS kantwfc mai ana„ a kau pu oia malwna o na eheu ona manu e halihali f»na ia I>aielohe!ohe a me Kekalukalnokewa. Hoike mai la 110 hoi ua ohe nei, aole oia Kekalukaiuokewa e liakaka me O'peakua, aka, e waihoia te!a laana ' ma na liuia o liokahi mea e ae. E kuu makamakaheluhelu, ke ike ae la kaua i ka tr.anao i lukaluePuna, e iike me ia ana i j li'iike mai la ma ka !eo o Kanikawi, he mea okoa ka mea e hakoka pu | ana me ke kaoaoa o Opihikao. | i Nolaila, ua maopopo" he pnkona- ' kona nkoa ka mea nana" & Ita i ' piltufhne maluna o OpHku;f. Owai 'la 5a mea -nana e hoōhaah'na iba ikaika o ua wikani nei o Oj>ihikao? : A hota mai ka «a pono, ia vra'e ia ai ua kaeaea la. Maanei, e hookauhia iki kaua e ka makamaka holiihJ>lu 1 ke katna- ; ilio ana tio na panai olelo nna ' iiia- j j waena o na Kalūkalu elt»a ci Kauai, 1 ia e hoomaka ka kaua nnnU aria no' j ke kakahiaka aaa ae. | 1 īke kakahiaka ana »e, ikswa i ] | hoomaka ae ai na kukuna o ka la, i Ie o maiuna ae oka huina ao*uli t e , ) kupono ana ma ka lae o Haehae, ia wa iuiae ai o Laieikawai i kona mau hoa noho, ma ka nioau aoa ! ae; -i " Auheaoukou e o'u mau .pq|;ii, pehea Ia auanei kakou e ike. vrahi mea . makamska hou t\ o kai o K«aau' ? Oka ljt keia e hookahakahaai <> Kekaiukaluokewa a uw Laie iohelohe. He 1j» maka kaoak? aua | paha keia o na Keaau? i waie no ka hoi ka ike an* aku i na ; baua o ne> b. K no j jwha kakou?'' i A wa i hinlo iiio si na'waimaka ma na pAp;vtina o no ke kauKi&ha inolnu o koua mamuli o kona iko ana iho t ua kaa wale «ku ua hanohano apiiu a kona' kupuuaw.ihuie i l\o.-L-\k>s uiai ai ( iaia i na la i au walo ka Īa. 1 A ike hoi o Kiiha,Uomapuaua i ka 3 bio<o iaia o na waiuiaka o Laīeika- ; wni m* kona mau papalin», in wa ti uinau akn ai oiA Ā ka haku kaikua- ] Haolakou: ~ "H»! n>au keta. | wai V ho : wnlo io aū nc- ka-J 0 U l'i w\ hijt»ano t Uk#' I

aaq f mami j L/u mau o-ie/ūanaelawe a f a'u « maktmake %i e hele aku, A j i»8 hoi paha eia no ia mau pono a " | ke kupunawahine o J? Aoo i ho.O.i'.n , j malai ia'u, ina la hoi o k<» kak' ii, i aiahele ao ia e ilio aku ai no kai o; | Keaau i nei IH, ak», ua nele au ia ; | ma« pono i nni wa Ua kaili aku j ""kopūnawahine o kakou f na j [ pono a me na pomaikai. a pau mai v ]u'ti aVti, a ua ilihune haalele loa au ' p leiMa/' ' " j j Alaiia, olelo aku la o Kahalaoma- j ! puana i ke kaikuaaua haku 'o lakou ! i ka i ana: | j "Mai kaumaha kr noonoo no ia |£&»a.#ko makou kaikuaana haku. • i Aole kakou i nele i ke aianui .« hiki jai i kni o Keaau i nei la. Aia a ■ 1 hiki mai ka wa o kakou e iho ai ,i ( kai o Kesao, ia' wa e ike ai oe e ko oaakou haku kiiknaana i ua aianui Ua o kiikou " '

| īā wa i k-'h>.i ae a' n KahalaomapOaiw ni' 'iunoku. He nu m» ka -n'iihani a liaalele* | w'aie, he nu hi>.u ;uvi a lele waie, a* nu hou no 4 o ke k lu ia, a,malie; a , i k;4i>u.u asa o.ka tlia.o . na nu ana ' jo ka makikni, haiolu aoa ua mōo . i uei mt» koaa naui a pau, e alohi an«{Mt ana maluna ona. ona una ! - hiopakapaka e ulii ana i kona kino 1 a fvoni, uk l;kt- kv> lakou raau hula- ; lime ko ke da!a, ke g«la ameke , ' flatmana, ke oleio ae ma ka olelo o !keia āu. ' A ina paha ma ka hoohalike ana ae uie ko.ua waihopkiu uanl i maa *i ka ik«a ma ka olelo Hawaii, ua hiki no ko waio ia ae^ [penei: v ' "O ke aiai huiali o kekahi wai hooluu o kona niau unahi, ua like me ke aliali ma,jkai o na kulo hau maluna ona pu:i i.uauu i ka nmki oiuolu a hu'iiiu'i o na eheu o ke • kakahiaka k'ik'i niaikaī, Oka tnt{mele haieloieio o kekahi waihoo lun oua tneo nei, ua like me tnemeio o ka hulu mamo, a o ka o huiali o kekahi wailioeL>u o ko-ia mau unahi, na oka in_ea i oWola i kekahi wa, he , .V , .. ik Uoopuni aua ho aiau. anueuue aaai uiaiuna iho oke kino oua : fiūoo Qei, a o kona maii ano a pau ' fce ike «ku, he ku no ika nani, ka maikai, ka hano a me ka ihithf o ke kulanā, " i :' - f