Ke Aloha Aina, Volume XIX, Number 66, 4 April 1914 — HE MOOLELO HAWAII -NO- LAIEHAU -A O- KA LUA OLE HOI MA KA U'I [ARTICLE]

HE MOOLELO HAWAII -NO- LAIEHAU -A O- KA LUA OLE HOI MA KA U'I

• 1 » i Ua li'a au ia oe e ke alolia. Hakukoi mai nei loko, 1 ka nui helj" o na mann, Aia i Kamaile kuu ipo, I ke ahi kaulana o Anaki, f TJa li'a a» ia oe e ke aloha 3akukoi mai' nei loko I ka ūui helu o na manw Aia i kamaile kuu ipo Ike i ke ahi kaulua o anaki Iloui mamua, pulelo mahope Aole e like aku me k:s Nam o ka ... ... iHoue kiau ikeia na pali lpho." w Aōle na'u olua e a'o, «a keia knioiua e a'a. n e oli mni oe e K^aw^ioni. oli io.no keia kanakn. no kīt ua hoonoho iho la o Laiehnu i uhane osi il®ko o Nawaioni, a pe- . nei kana mele i oli mai ai. Konihi pali o Nyolo ' Hao Koolau maknkea i ke hoa la >." . Hlo . I ke aJa o kunihi a kamnninn He ala aka hehe na ka malihini '?* Loaa no i ka lae'o Kikiopua ►v- E naoe kahela ana.i ke kni o Ko- ■». lokini Me ka ipo Ahiia % , Auan i k« knyo Knhilapn. l'k«la olelo aku ia o Laiehau i kapnnawahine: E Hinakawoa. e *ooho o* a hoi nini au n maknnkan ■ kana no ka lniakai. ae aku la o Hii:6akawea. 0 ka oi!i nku la no ia o • t&tehftu no kana huakai hfle knahi- » ke iho la i na nwawß, keia ana auau i ke kiowai o Waialeftle a iho ma ke atn o Koiokini a hiki } kai o Wailua « ike ina kahu o , kauhale. Ua ka ua mai la na kahu e noho a kahi la ne hoi uiai. un hooīe nku . la oia me ka hoopuka nna aku i keia - mau huaolelo, anoi oukou. o ka puka ~ aku la no ia hoi no Nnololo. I kona hikio ana i na hala o Naue a lei i ka : balft, O kona huli hoi aku la no ia no "i Oa pali hulaana, e kan ana no ka la e ka.hiki iho la nn ia i knuhale a komo haawi ana ka anoi i ka poe o kauhaie. Ua olelo $kku la oia i ke knpnnawahiue, a noho a hele heaha ka hunole3of He po, wahi a ke kupunawahine. Ae, ua ai oukou? Ae, wahi a na kahu. E Kawaihoolana, e a'o akn oe ina wahi kanaka i ka hnla, na ae aku In o Kawaihoolana, me ko T,niehau hoomau aku i kana olelo: E hoolol» ookou a pau ekohi ina o'elo n Kawaihooiaua, oia ka oukon kumn « 6*o al i ka h*la ame ke oli. E malama i kn'u mau knuoha a hoi mai au, a ike au ia onkon ekohi ua akamai onkou i ka hu!a, nlnila, noho oukou o Nuololo ka aina. B hooiohe ina olelo nk uu man kfttm, iua n kena ia oukou e hele e hana, e hele no oukou e hana. a peta onkoa « hasa ai, ūa ae mai !a no hoi o Wawaioni ma." - A ke hele nei maua uo alna lewa a hoj mai, ua hui uo kn ai, ua nni bo ka i'a o kahawai, n ono no 5 Vf» ?a o kekaī aole «ann e Knhu wai, oia ka'u olelo kn\iohn in oukon. īa uhi ana mai o kn po, ua makanimu laua nei no ka lae o Ka»uh»«. I» laua no a hiki o ka hoen mai la no ia p Haenakulaina a pili ma k« lae o Kaauhau. O ko laua kan aku 1a ao ia a nalowale aku la no Knnihelani kap ahu hopu. A i ko laua hiki ana akn na mnkaukau mai la na kamaaina o Nuumeahuū, ke holo apapa a!a kn aina mal ' O A 0. 0 keia mea halulu <> lohe ia ne^, 0 aa kiuo moo tto in oluua pono o ka piko o waena o ka aina. Ma ke?» wahi o Laiehau i oleio nkn ai i ke kahu hanai: Pela wnle iho la kana e hele ai nole ike kauhale n ao a po ka lal I ke kolu o ka iho ana laua nei no na ana nunui a pimi ka aina. 1 ko laua ike ana ia mea "ani o Kiniheiani a hui o Hinakawea tm v ua ohana kupiw, oia ka vrn i hun ae rti *na p«io » puni o loko ina ki«o Inn manawianAi » u« punl ka «ina <nn ma ms!.*ntalama ine ks nani o na 1 «no Uko ole o ua «ma {«ihaohao a!a ! 1 ke kai ho<dewa i ke a'a i Kahiki. j

0 ka poe pololi i ka a>, aole lakou ike ia meH be pololi nia keia aina, no ka mea, h« piha mau ka opu ina mea nani o loko oka aiua o Kuaihpiaiii, lie moona kou opu ke ike oe ina «no mea hke ole <>k a aina pahaoliao. He ku a liewa ka maka ina malauialm like ole o loko o kela aina ht>okalakupua, nui na moo o na ano like ole oloko, e laa ka ulauhi, eleele, oleualenn, keokeo, meleinele. alinli, a o kaia poe ka.niea iaea uana e hoomalamalama ia loko o Kuaihelani. O Moinanea «a kiki hoonee ina wahi apan e like me kn r «īakemake o ke alii o N'amakaokahai, a o na lahui o keia Akua aliiwahine o ka aina lewa i ka moaun. Ma keia wahi e hoaknka pokole akn kon m'eft kakau i keia moolele'na olelo ia he poe kauaka mnoli no kekalii o ua ainn ala, oia ka moolelo ia a penei. "I* kekahi manawa, ūn 'liele k£ia' poe i,ka lawaia tna ka waa ina ko'a lawaia mawaho o Kalalau i'b mo- l nn:i kai lilo, i ka loaa ana o kein poe ■ i ka ino, un puhi ia ko lakou n ' pae ī ua aina ala, ua nolio kek.ihi mau kanaka a kii "mai keia mau kn-1 naka i ko lakon ohana e hoi i nn ninn ! ala. ka manao e hiki no 6 kii hou mai i ua 'aiiia nei elike ine lea la'kou noi i kekahi kanaka nui eleele e kiai ana i kekahi punawai nfti i hoopuni ia i ka awa a ine na mea ulu a punl ka aina olmia, a olelo aku la keknhi kannka i kona mau hoa, e, lie nui keia aina, aoho nae he kannka. 01eTo mai la na kanaka v nei, he oiaio ia aolo onkon i ike i knnaka o keia aina, he aina kapu kein. Pehea la oukou i hiki mai nei, ina nole i hiki mai nei kal uahine hnkn e noho mai la me ka moopuna kaia ainn, ina me nei ua pau oukou i ka pilikia. Kupanaha oukou, owai ko oukmi jiipn 1 0 Mawaelualnui. A heaha ka onkou hnnn n kau mai nei i ka aina o ke Akun. no ka mea, h« aina kapu keia. He waa no ko onkon? Ae, i holo makou i ka lawnia o ko makou puhia mai e ka ino a pae mai la. Owai o oukou 'ka mea pili i ka hiahinenliil Owai la kn inoa? O Hioakawea. Olelo naai la kekāki, owan, o ko makou mau hakualii ia o ka aina hanan o Wnianae. 0 Waialna, o ko'n aina ia, a na ike no oe ia'T\? Ua poina ia an. E hoi aek akou mn ka ike a ka m«ka, a he makamaka e ka manao aia ko'u Uhi ilaila. īa Laiehan * noho ala me ke kahuhanni me HmakaWea. e nana ana i ka nani o Knaihelani i oi ae mn na aina oluua nei ka nani ame ka maemne a mana no hoi keia aina. E halulu mau ana na makia hoonee o keia nina phaohao. oinī ke maknikai nei o Laiehau i keia aina maoli i pih» ina mea nani nui wale o na ano like ole ap nni o keia aina. T"a liko me ekohi mahma o ke kaapimi aun o Lniehau ia loko 'aole ia ? ike he po. Ua hele me he no !a kona hele a«a me na poe ahi oloko e knnpnni i ka aina he nani a pAhee. me he men In, he kn moena pawohe no Niihan. n i 010. he moenn nnku no Mokuleia kn maun mae hananee i ke ka"ha o Wnialua. a h? o!n hoi knii i ka puni ana o na aina ala o Kuniholnni, na hoi mai la ua kaikamnhine nei me kn ulumahiehie 'o konn mnn helehelena i hakn in iho ni ka «ani o nn ]>na. jwiei: Aia i Kunihelani ki i ii o na pnn Kuu pua amnm hooh T<au ;i'a mai i ka ai oi j Ka pihe nlnkn n ki i ikemnke j j Onnonn Kunihelnni i kn ili kai i TTe pnhee he pnkikn i ka ohnkn i | ale i i īTi»iiheo k;i ihonn inn pnli paa Tke ī kn nnni me ko onnona AoU> no <> like aku nw na paWkn ke ku īka ii ia loko Jta wn o kn m.inn ni fehna Punana haaheo 1 ka wekiu Nti hua heln elua mn ka hikinn Tnu akn i ka wai hnn o Malekn Waaei fho oe nani o na pua T ke elo pali o ka makamaka A haaheo i kn !!i kni o Wnma!n. T» hoi nnn o T.niehnn n Ve «1o o ke knkn, un oielo akn la oia \ ke kupHnawflh\ue, «a kanpni aku ne< nu m, Kunlhelinn n pani «o>te \rnh? a ka makn ē nēmā a! he nsm n lani aina kua !t«H aTo o mama Nnmakaokahai, un nani no na men ,npn o keia aina, aohe wahi a ke kino e hauie ai ik ak m» o ke ala o keia nina. A pehi\>. <v> e feuu nvoopuua a hanat hoi a'u, o ko makuahiuo e noho h\ i ka u|wus makalii nona ka uaui mo ka nnoi i pnia nie ko aln j an» ka nani, ! ī'a pau ko'ii kuhihew» I koia aina

piihnoliao, wnhi a Laiehati, u<l lioohllii no hoi au i ka maluhla o ka noho iina o teia halau mn inna ole, ina paha o noho kana maikai loa. Aia n'o ia ia oe, ifia He matemalcfi ! kou e noho e kiui hanai, oia ko'u i.mea i lawe mai nei e hoikeike akn i ko maknahine o kela ka' luhi mirā a makon o k{( hanai ana, oia "keīa o ka hanai hope 'oia i TTawait e ai mai 1a a ku ke oka o ka aīna. Oia nei ke alii noho nie ka malu, aole anoe, he ma!ama i ke lennalm nui ame kc kanaka iki, me nei wafe 'no keia maknaliine on. he mea n\lf na kanaka like ote ia ia nei. Eia iho malnlo aku nei ka nui a kohu naoao na kanaka'e nohō iho Ta. O keja ainn no onei ka 'menehnne ame "ka niu ai maia i lawe ia e l»an"a ina ainii 0 kakon o Hnwaii, oia nei ka mea nana 'i 'knkuKi na heian o k<ikoti o Hawaii i lohe oe e kun mōopu'na a'u 1 hanai akn ai i ka'ū mana' ai, o ko'u ike ia a me kmt mfima l£le a pnni na molnipnm o kakt)«: 1 "Pa hoomail ak'u la be l:\ipunawahine a kahnhanai i knna delo in Lniehnu, oiai no ka nni o ko'n alohn i ko onkou makuahine i kar mu o na keiki make i ko oukmv makuakane 1 sno. A ko J n pili iko frukou nmkuakane i }>epehi ai, a o ko'n iioho koke i īaiemaloo nje ko'u ike kilo kahoaka ina mea mai la I oe ia'u i Tolie oe e kuu Kanai. t T a ! alu mai ko'u aloha ia oe ; a «tt okoa I mai nei no i ke kai. eia ieaua i ka 1 aina lewa ina wahi apau. A pela wale iho 1a no keia aina e kaapuni ai, aia' a keia mau 1a akn. kakou e iho hou akn ai ilalo me ke filii e nana ina lahui o laio, he aina imi keia he liiki i keia aina ke holo liou aku i kona nui hewahena. T ka piha ana oia mau la ua loli ae 1a kakou a i keia wa o Nuumealanl keia, eia kakou i ka papaku olnlo o īeunmealnni keia na papa hoouohoīoho o na lahui olalo nei. ein ma keia mukia ua kiki ia me na kia poīaku nunui. A pehea e hemo ai he pnn loa. waiii a Laiehnu. I keia wa iho mai la o Namakaowihni me ka npei>o nananana a hiki teknhi jxihaku i uhi ia me na *no mea like ole o kek iuo o keia pohaku,! tie ulaula, keokeo, eleele, maomao, I t>lenaleii:i, «me na wni hooluu ole apa.u i pio anuenue ia hia na lihllihi a puni. l'a hiki i kei« pohaku ke hoouee iloko o na wahi like ole sl ma ia *"a i kan iho ai o Namaokaokahai a kahea mai la ia Laiehau ame* Hiii ' awea. Ta laua i kau »ku ai, uwai ae ln o Namakaokahai ina makia o hh kiki o Niiumealani, ia wa i wehe mai ai na p«ni pohaku « ka wa ia i holo nee aku ai o Nuumealani, oiai i kela wa i akanka ae o Laielian'i ka liolo noeau auau, ti«ue na kio po* haku o NuHmealani ke lioio ala.nie h«kili nla, ke kui uakeke naholo e Lwhai ia ana e na kaula aha. A i ke ku ana o ua pohaku nei. i kela wa i wehe ia ae ai na pani pohakn, oia ka wa i ike ia aku ai ka neuehwie ame ka mu ai maia. I ka ike ana o Laiehau ua like ke!a lahūi me kanaonaoka nui paa ka aina i ka piha ina menehune ame ka mn. Ma keia wrf»i e ka makamaka heluhelu, e ae niai i kou mea kakan e hoakaka pokole aku ma keia wahi, o Kuaihelani ke anapuni o ka aina eko--1« anntt o hina ponoi ō ka aina e ulu ta ana e ke kalo, uwala, nhi, pia, ho i. knkiii, la-i, ape, maia, Inma, nhakea. manienie mahikihiki, ame na ano laan Hawaii no apan o ka awa h«j mea nui loa ma ia aina. 0 Knnehuuamokn, ka honna' ponoi olniia hookahi no kini o laila; owaenn iho o Nnumenlani, o lalo lilrt ioa o Hanaiakamalama ka makia hoouee ia Kuaihelnni. e holo imua holo ihope.a iho ina papāku olalo, 4 pela akn na hana kupna o na anb like ole o keia aina. - Nui ka mahalo o Laiehau no konia makemake i keia aina kupanaha arae na nnni Hkp ole o Knaihelani,. na ike o Laiehali i kah? i hnnaino ai o Pele iu'a aloaloh ma kekahi »oao o "|uaihelani, a koe wale ho oloko o Nnnmealani me na mea nani o lokn f»me l.iln o na |\ap!a hoolewa. !; Ma koia w.ilii e lioakaka hou aku kon nifii kaknu iiv.\ iuoa o ka nina ! o Namakuopiilani i hoakaka ia ma mooMo o Nm.ikaokahai ke nliiwa - hine \> Kanolnmamoku, nhi ka no* nalo o Kiiiiihelaui knmn o ka aiua/o Nuumonl.nii ka nna o !oko o naiakanuiloma, ka none ihiihi <> Namnkapiilani o Kanehuniiiokn rliī ka inoa o waho a pnni (» kn aiili» i na wahi apau, o Knaihflani kahi o na mea like o1<» »pan, a o lani o kek ino ia oloko a pnni, Ha naiakamalama o «a pua ala liki> Ali ko laila, he aiua nui o Kanolmnamn. kn ka aina oka uie ka tuu (Aole »