Ke Aloha Aina, Volume XIX, Number 103, 25 September 1915 — He Moolelo -NO- HIAKALOKA KE KAEAEA Nana I Alapahi Ke Alii Hikapoloa KE ALII Nana Ka Punikaulana O Ke Kohiana Mahina [ARTICLE]

He Moolelo -NO- HIAKALOKA KE KAEAEA Nana I Alapahi Ke Alii Hikapoloa KE ALII Nana Ka Punikaulana O Ke Kohiana Mahina

NONA KEIĀ MAU PO "Haioau ta ia Luna, H&dbu ka po ia Lunn neV, O Lani Hoonee Va po, - , Pinai )ka Ewe ka po, O Pipili kA pō o noo' «na Le ■, & Kohianalea ka po, ' 0 Mahinalea ka po. v lle imi i hewa e pau ai ko PakHa pnnahele mai a Keawouuiaiimi aku, oia iho la ko lakou mea i punahele ai ia KeaVemiianmi a lilo ai i mau alii 110 Kohala ame kekahi juau walii e ae a puui o līawaii kekahi poe o lākou. . j ' Oke kumu uui o 'ko na moi haua pela, ka hoouoho oana i ka poe pu-| nahele i man alii no koia mau mnhele aina. 1 hiki ia lakou ke lokahl like mai me na mea apau a ka moi iuakemake ai e hana oia 110 ke kaua, ke na'i aupuni ana akn. i hoeii ae lio la no ka hana, ua hooko waleia n°. Ina no hoi pela ko ka Moi Kalakaua noho «na i kona aupuni nei, aok e nio' kona "hooilinā mahope aku i mea ole, a ke mau hei iio la ka noho 'ana o LiHuokalani'.i moi B0 Hawaii nei. Aole puni aku ana oia ißa a'o hewa ana Mikanele hnlihia kona hooilina, a pilikia kona 'lahui kanāka ka he!e ia o ka pilikia a ka poe Mikanolo' nana i awi iku »* loaa aupuni no Amenika, O ke kumn o keia no ko Kalakau* hoolohe i na a'o hewa e hoopau i na koa a e hooemi mai a nuku, o na koa wale no o ke aoalii. la, huli hoi hope ae paha kaua « mh hoū i ka haiia k na kahuna aw* aa kanaka, ke kauo nlii mai »®i paha i ka> waa ,niai uka mai, •ia! « u-huli hou kaila i ua.poe la

o kakou o k& aina i kaulana ma kokahi wa niai mahopi mai i keia mea lealea i ka lehulehu o ua aina kaaheo la, a oia keia : 'E ibo kau* laelae Ma Waioniu laelae Ka ukuhiwai laelae ' Ke kuolo i ka puu īaelae '■ Ua ola o Kohala īaeīae I kft ihu hakahaka laelae Laāa o ka wai laelae. Ae ua makaukau na waa no ke ko ana no kai 0 kahakai, ua kau iluoa o na aki, he kau pakfihi no na waa, *ia na kanaka he waele la i ie tīa o mua i akea ae ka hihipe'a ana a.ka nahele hihia a ke o-ia mai la poe me na leo hooho oi ku mau-mau-la-haikuwa ? Ke nee._ maīie| mai la na, waa, aia na kanaka tnftj ka aoao o na waa'kahi i paa ai na^ - lima. - | No x na pau ae la ka pule kooīaīe a ke kahuna i na aumakua ao ke ko ia aiia o na waa, e pale anb ia ffcau pule i na pilikia o ke «lahele o na waa o 'aia ua mele hoohoihoi ke heluhelft ia m&i la, oia meīe puīoia o na auina- * kua kalai waa, oia o Kulipeemiiaiahua ma, o Kmkolefvnawao o Piikoa, o Kauahimapnkeiiiuka ma, o ka kana a Kulipeenuiaiahua oia ka aituiakua kaohi i ka holokiki 'loa' ana 0 iia waa he hookahi no ia kanaka &ana e kuj>ee iho o ka paa no ia o ks was aole e hele ino 1 ka hioua pali pela ao "hoi i kokahi waa. A aia hoi ka leo kahea o ko alakāi o aa waa ke kapspa la kona leo 1 wa kanaka k« liikī i k:\hi o ka wailek a pali k\ipono. a aia iiao nia kekaki e ao knlii kupono. o knhea ka 0 c

like paha uie Puowaiua, a o Lealii paha. Tna eia ka waa maluna mai o' na pali o Manoa e hooiho ia alaila,;e kaliea ke alakai penei: I Lealii ka ihu o na waa-e, i Eeahi ka ihu o na waa e, alaila, aia' ma ia aoao kahi kupouo e kau o ai, alaila hoololi ka ihu o na w.aa malaila, a ina ma Leahi ka aoao pilikia, alaila, e ialioa ko alakai, ]" Puowaiua ka ihu e, i Puowhīimi ka ihu e, Haiku mamau-a, haiku wa!, e like me ia inau kuhikuhi. < •

I keia wa e tiee nei aia wale-130 iju«a ka waa ona kf»'iaka, aolie pili ilu> ilalOj,. no ka aiiea. lie nui na kanaka o ia wa, a Le mea limalaii waleia 110 ia mea, aohe mea 'hana xyii a na alii i nana wle ia aku no e na kanaka, aohe no lie kanaka noho wale ae o ke' alo o koe aku na elemakule, na poe lawaia mau a na alii, oia hoi na poe i hookaawaleia e na alii i poe lawaia fl o ka lawaia wale no ka lakou hana, pela na poe kahu ai o k<v Ja ame keia kalana mokii anK> na aluipuaa, 0 ka hana wale no a t ia poe 0 ke kalua i.ai na ke alii, a na ka nioi nd hoi.

•* Pau man la" kahi 0 ka lūhia loa 0 ka hoonee ana a na kanaka i na waa, aka nae he mau kupōpou wale aku no koe a hoe loa \ ke klila ilima, 1 ka. h'iki ana o na waa i kahi 0 na ihona kupopou loa, he man pali paihi, "he niau wahi ku pololei 0 ka pali, ma ia wahi ua hoololiloliia na waa ma, keia 0 ka hooiho ia ana, a ia wa i kahea ai na poe lakai i Puukeaa na waa e i Puakea na waa. Pela na alakai 0 ke kahea ana a hoeā wale nd na waa i ke kula ilima, a he moe kahi wale no ia hele ana aku a na waa e paa ia ana e ka lima 0 na kanaka. A i kela wa e hoololiloli ia ana 0 na waa ma ka hooiho ia ana ilalo ma kekahi kupono iki. Ē iko āku aua kaila I ria kanaka na.ua e kupaa aua ua waa ine he mea liīlii wale la no ia lakou ka kiiio 0 ka waa e holo pulakalaki ana. . ' ' •

• Pelifea la lakou e app ae ai, ua paa koke iho la ka waa x a pela 110 ka lua o na waa o ka hooiho mai ana. Aole lie liookalii wale no kanaka kupee waa he mau kanaka kaawale okoa ae niawaho ae a ke pilikia ke kauaka e haiia ana, alaila, kōmo mai aiia kekahi, a o ka mea i hemo ae, 'waiho a niake aku la oia i ka eha, eia nae, lia makaukau kekahi poe kanaka okoa ae me na ipuwai paakai. A oka lakou hana hoi ka hamo i ke kino a puni, lonii a hehi 110 hoi, alaila, oluolu ae la a lielo no hoi, pela no me na poe hapai waa, aia he mau lau. kanaka k« hahai pu-la nie na poe e paa nei' na lima i ka waa, no ka mea, he huli aku a huli mai ke alo o na kanaka, a e paa ana ua lima elua 'i ka waa.

A o ka hele aha, e nauai ke kapunai o ke kanaka mamua iho a hemo kfcna hehi ana i kana wahi e keehi ai alaila e hehi aku ke kekahi kapuai oka lua oke kanaka y ma ia' a o kekahi kapuai e hehi iho ana ma kahi a kona kapuai mua i ku ai, a pela e kai like ai ka nee ana. Ue nana kihi ka maka i ike i ke kapuai o ka hoa mamua ona e kaawale ae ana. A pela e kai like ai na kanaka apau i na waa a hiki wale i ka halau waa o ke alii uia kahsi.kal.

(Malia pahe ua ululiua mai la oe ia'u e kuu hoa kakele o ka hioolelo o Hiakaloka amē ka puni a kana keiki 'o ke kohiana mahina. Ina pela ea, e noi aku au ia oe, mai paupauaho. līe uiaiv mea lieluholu mook'lo 110 lioi kaua, eia nae, aV>he. moololo nana kaua i a'o mai i ke ano o ke kii ana i na laan waa, ka hana a kahi manu, ka ua kahuna mau hana, kauo ia ana o na waa,| a pela aku, ua ILlo maoli uo keia moolelo i kumukula ya kaua anie ka poe heluhelu i mea e naaua'o ai ma kekahi mahele o na harta a ka poe kahiko, na moa e omi aku tun a nalowale t keīa niannwa.

Hoea aku la na waa i walio, oift hoi kahi alonea a o 'ke kula ilinia hoi kokalii olelo iho la ka wela a ka la i na kaiiaku, oia ka \si\ o wtlio ao ;u ua kanaka i na kiliono maile 3 lakow i uu ai Ooko 0 ka naWle, «a auhau na' kalmj>a i na kahaka e hele 0 uu maile a kilienp a paa elua kihene a ke kauaka hookahi no ke alii kekahi, a nou pouoi iho'no hoi kekahi, il ei uou 1 hala ao kokahi wela 0 ka la, I keia vra a ka 1a 0 popoi uov 0 ka wela oia 116 kawai wt>he ai kek kanaka amo keia kauaka i kana kihoue mailo a kahei ae la ma koua poo, a liio iho la ia i aiea hoomaaliii mai i ke poo hele wale 0 ua kauaka me ko lakou mau īauolio loloa kaV ' -- ,

no ka mea, he anue ko na wahin'ā lauo&o 0 ia mau I ao ka poeleele, a he kuuwelu hoi ko na "kane* e like me ka huelo o ka līo ahiu.

Tf<? liele aku uei ua poe kaualea nei mo ka lakon iikana o ia J«a kaeie a lakou e kauo aku nei, ka hele ia a kahi e ike pono loa ui mai ai e ko kai poe. Oia ke oioiua e hoomaha loihi ai ua kanaka no ka inea, ua hala aku ln hoi ka loa o kahi a

Inkoi* i nakn hele i»ai ai.. A, aia hoi ?ia -poe me na ipu kai paakai ke noke la i hapio ina poe. i 'eh® ma ke a'lahole, ke noka la'kekahi poe i -ka lomi,« ka hehi maluna i pau ae ke puanaana o na wahi wawar. "

Ua poina iki i ka niea kakau i ka hoike ana aku i kekahi mea oia keia, i ka wa a na poe &pau 1 hiki ai iuka, aia no ka elele ke'holo hele la mai uka £vku a hoea i kahi 0 ke alii, mai kai inai a lioea iuka a ma ia men e maopopO ai i ke alii ite ano 0 ka hana e hnnaia ana e na kahuna a me na kannka, a pela no i ka wa e kauo ia'mai ana na waa, oia holo no ia 0 ke kukini la n liiki i kahi 0 na waa, pe'a ae la 110 kela huli naīioi e hoike i kana mea i ike ai. ''■"'. \ Ma keia hoi ana, e loaa aku ana kona lua e pii aku ana, loaa aku ka ekolu. 0 na kukini, a loaa aku eha a loaa no hoi ka lima nla ke kala 0 ka hale 0 ke alii e hoomaka hiai ana e pii. A ma ka wa e uhi mu.i ai ka po aole e hoounaia na elele, aole keia o na kukini holopuni, oia i hoi na kukini kaulana, he poe no keia a ke alii e kauoha ae ai' pii e huli i ka poe i hele iuka 0 ka nahele, e nīnau i ko lakou'm&i pilīkia, a e ike hoi ke alii ua loaa ka mea i makemakeia, a ua liana ia ka hana. Pela ilio la keia poe q hoouna niau ia ai i kela aine keia wa, aia 110 i ka mea a ke alii e hoo'una aku ai e holo, he poe okoa no keia ua malamaia i ke alo 0 na alii, a 0 ka lakou ka hooheihei mau ia i na wa apau, he nana ia na kapuai 0 keiki opio a ike ia iho la he kapu--lai ko ia mea no ka holo ana, alaila, wao ia ae ln e na alii oia naj poe kapuai palahalalia inauoanoa, o kekuhi ano kapuai palahalaha, he olalahi 110, he opaia 0 lalo ae 0 ke kapuai oke keiki e paakiki ana alaila.. oia lia poe mama, aka, iu,a e opaia olalo ae 0 kelūhi leapuai paīahalalia e e npoho aē ana uo a kakau maka 0 ka manamanalima i ka wa e opaia ae ai, alaila he keīkl uhalu uo ia aohe mama 1 ka holp.

Tvo loaa noi īa kaua e kuu paupauaho walo lie uaauao liou pe-j la iho la ka c iinim īa ai ke ano b| ka kapnai o na poe uiama i ke kukini. A pela iho la ka e Ike ai ke alii i na mea apau e lxa.ua ia aiia e koua poe kanaka, o.ka lioouua ia ana i mau kukiui aīiailono, oiaio ka hoi, A eia ka lie waeia no kekalii poe a uolio i ke alo o ke alii, a o ka lakou liana ka uoke i k« liooīuaainaa ika holo heiliei. A healiā la ka lioi ka hana a ua kukiu,i e kaulana \iei elike me Eleio p Maui, anio Makoa i ke a!o o Ka"meliameha. Itaūlana ko Molokai Kapepukauila o Molokai, Kaliawahi o Molokai, Kualii ko Oahu nei kei ka'iha'i kukuiia o ka la, ke kilou kekahi wahi o ka la i ka ilikai a hooiuaka o Kualii e holo kaapuui ia Oahu, aole e kapoi? ka Ia hiki 6 Kualii ilalo $e uei o Koolau koha wahi i hanauia ai. Heaha la ka hoa o keia inama, ua holo ia e ia ma ka huli ae, aole ma Nuuanu aku. O M|r kaweli ko Kauai, .a o Kawaihoa k<? Niihau.

Kaiii *ih ua pai mai Ia oe i ka liana a'na kukiui o kaulaua nei, eia ka h»kou hana, o ka liakilo i ua kiu na ohumuj a o ka paa .aua i ki|. lima i ka niana ai a ke lii, a o keia mana ai, iila ua liele koua kuliu po'noi i Waiaiua īuai kou aku, nei, a oia palia ke alii ia*nei, ua juama n\ai ta kt?la i ka mana ai, oia lioi ka mvala, na hhialea puloliu paha o ke ono Omaeaea aāio kekahi wahi e āe o ko awa oloko o TTkoa am<i ka opao o ke kali&wai o Anahulu, kn uuuui awa uiai la uo, o ka huewai mai no o ka wai huikui o ka Waipnolo lioea luai la ke kukiui, o ka mana awa kana e haawi mua uiai \ haua ia inai a makaukau, a kau ua ka apu awa, aia no ka ai 3 kona kolu i maama mai %i.& wali ke paaia uoī. iloko o ka poho o lima o ke ILukmi me ka puolo lai, ke pnu no ka apu ava o ke. alii, haawi mai la. no ko kukiui i ka ai pupu, pau ue ia inaua ai, i ke alii, o ka maona no ia o ke alii oki aiai. la ka oti;< a ka awa, haule aku la ; ke alii i ko konane, . (Aole i p&u.) ,