Ke Aloha Aina, Volume XXIII, Number 10, 8 March 1918 — HE MOOLELO NO LOLE KIGULA KE KANAKA OPIO ILOKO O NA WILIAU O NA KUKO O KE KNO AME KONA MAU PAAHANA [ARTICLE]

HE MOOLELO NO LOLE KIGULA KE KANAKA OPIO ILOKO O NA WILIAU O NA KUKO O KE KNO AME KONA MAU PAAHANA

Wahi. a ka haku hale, "Ma kekahi iuto nae, lu< mau haita kupaiaiiaha keia a kii moiwahine, no ka ma kahi o nn hana kokua, i ka liu«j.aki-!c i ko ola, he hoopai nia ia wahi. L : a hookahaha loa ia >naiko'u hoohoo niahuia o keia mau m<*a. Ua paa kuu manoio, o ua hana Jtokua, aol« he hoahewa atia mit ia iwea. Apuni keia honua, ina e malama ia no hana kokua, aohe hoahewa aiia, 0 k Moiwaliine So-

liii, o kf> *ifyuni ji«*i o Luiuika, oia k:i bftiu <*kahi o ka naauao, no ka mea, ua pau na olelo o ke ao nei iaia, aiue kekahi i/iau ike e aV, ana i n'o ia ai, Eia uo ko'n manuoio: ua piha ka imau o ka Moiwahlne Sofia o ke k'ilanakauhak 1 nei o LuI ka liooki>-kif. Aia boi, ♦; hiki mai la o ka mea hookiekie e haule ai. Koe wale no o ka loaa aku o na kokua ia ana aku e ka uhane o ka mea i piha i ke aloha, Nolaila, o kau mau olelo e OWO īMii, e iiiki io mai ana no kp hope oia laea ua nini loa ka noonoo 0 ka| haku hale i na haoa a ka Moiwa-| hine SofUs, o ke kulanakauhale o| J-u»eka. O kekahi kumu uui o keia hilshila o ka haku. hale i na hana a ka Moiuahine, mamuli no ia o ka ike inai i ke kulana o kanaka opio, wiiiwai l<>a. Ua. hoō!feuu ka lukou n««Ljila ho<)naru*a ana i ka ]ior« Iloi mai 5n no hoi* laiia nei iloko o ko laua lunii ponoi. Hoi aku la no hoi ka haku ■ hata rna kona wahi mo«> ponoi. TTa hiainoe lakou apau, no ka mea, nia ka hoia eiwa o ke kakahiaka o kekalīi la a'e. E hoomaka ai na hana o ka make ame ke ola. Ia lakou nei ē hiamoe ana, ua hoopuiwa ia lakou apan. Mamuli o ka hiki ana mai oi ka mana o ka oihana makai, mnau mai la ka ilamuku i ka- haku hale, aia ihea na keiki Amelika. Pane aia no laua i ko laua lumi, kahi i Uiamoe a», law? aku oe ia'u :i»- ko'u mau kanaka n<-i i ko laua lumi moe. Ūa hooko mai la fca haku hale me na manao pihoilioi. Ia lakou nei apau mawaho o ka puka o ka lunii !iīo<' o na Amelika, ua kikeke aku la ka haku hale ma ke pani puka o ko laua lumi,- Ua altf mai la ua mau kanaka opio nei, kii mai !a o Kale, e wehe i ka puka. ia hemo ana o ka puka, aia hoi e kn akn ana ka ilamuku, me na makai. l T a hoopuiwa loa ia aku ko laua niaiiao, tj ka oi loa aku, o Lole Kiguia no ia. Eia ua kuiuu hikimua iloko o ka uoonoo, mai ka Hoiwahine Sofia mai keia kauoha. Ua pane mai la ka ilamuku ihea olua i keia po, a hiki mai i keia manawa? lloko nei no maua, o ko maaa lumi, me ka haku hale, a hiki i ka hapalua o keia po, hiamoe makon, a hiki mai la no hoi oe.

Ua pololei paha ka olua e hoike mai nei, aole paha. Nawai e hooiaio mai ka olua niea e kamailio nei ia'u. Pane ka liaku hale na'u, no ka mea, ua hoonanea Aiakou ma ke ala ana a hiki i ko inakou hiamoe ana. e like no me ka laua nei i kamailio a'e nei. Ua pau kela, wahi a ka ilamuku i pane mai ai. Heluhelu māi.la ka ilamuku" i ka palapala hopa uo Lole JKligula, eia ka uiea i kakau ia ai, nia ka helulielu ia aua mai a ka ilamuku. Ua loaa joe, i keia po, ma na hale o ka Balona, ame ka hale o ke keikialii. Ua I popehi oe i ka .Bjilon* ame ke «hi iue k«u pahikaua. lle mau kino nuike huia i kein manawa. 0

fi:e kanska nana oe i ike, amp kona jiii.ii! k.uiaka kiai |»ilikino o ke Puk<\ |iu> ia r o Lanawiki. Kj« hooko, nei ! i k.. niai.;t •> ki' kan«w«j jn'jx'hi i-iL Maluna <>u i kfia ti,-ai:HW« Hf> j»ahao cx> nn*n, mrj o ka jnano| 0 ki: y ka Moiwahiin' S'>-, Jji<). I» *i- kllinilMK'tt)(.Mj|' M»-J ii J.ll--Iseka. la menawa, nonoi uiaī )ti o. 1.0?" i V:i oln'nhi o kn *na- | k„li±iii, K at- u.;ii eia"u c kakau |itu i n-ahi leia. Ua ae oluolu akn ka uiakainiii i ka iioi e kakau iet«. Kakau iho ua Loiie Kig»la »ei 1 kana leta a hiki i ka pan ana. iut oU'lo o ka heiuhelu ana 0 • ua ji«i. 1« me M Moiwahinfl, Sofia o ko kulannkauhnle uei o ke aupuni o Liwka nei, Aloh# kana a mii lo». U* h«ki J»f»> »u » ka ma-

nawe-e hooko ai i kou k«nawai, Ein nae, ua Uki kino keia poe k«'ik"a!:i o kr- knlniiakanliale nej alu e jwvfa ia'u, aole nae i hooko <a ko lakou niakemake lauwale.' No ko lakou >anakila ole maluna o'u, ua makeniake ke keikialii kane liooj»alau o kuu moi wahine a'u i aloha ai.a_ hiki i kuu niake_aM_e hakakaJua. Ua paa ia inaii mea o ke kakahiaka keia, mā ka ī»ora eiwa 6 hooko ia ai na hana koko, Eia nae ka'u tnea e ike -nei'i keia manawa a'u e kakau leta nei nau, ua mak.e ka Balona ame ke keikialii i keia imanawa. 0-ke Duke ka ike ia'u i

keia po a ao ae la keia la. Wahi a Duke imua o ka oihana makai, na'u i hana i keia kalaima pepehi kanaka. TTa lilo au i paahao i koia manawa, a mau loa aku. Xo ka ruea, o oe wale no ka mana maluna jo keia hoopilikia haahaa loa o ke ano lapuwale o ke T)uke. Nolaila, ( aohe o'u manaolana no ka lanakilaj maluna o ka hewa a'u i hana ole ai,' no ka moa, ua papalua ko'u pilikia i keia manawa. O kau kipaku ia'u am« !ro'u paa i ka hale paahao i keia manawa. O ke kanaka nana e lawe aku nei keia leta ia oe, o ko'u hoaloha oiaio no ia f ma ke kino a me kfl uhane, īna wahi koena i koe no'u iloko ou, e kuu moiwahine o ka nani, e poni mai oe iaia i kf7iela]a nou o ka oihana koa. Hooko ka loi oe, i .keia makemake o f u. K hiamoe »c> hoi kuu kino ame kuu uhane īla.lo o ka luakupapau me hauoli. Nri ka mea, o ka noho hana ana o kuu hoaloha malalo ou ; 'e lniu mea naua nu i a'o mai i na mahele hana o ke aloha a hiki i kin; hooluolu ana i ka honua. Ua like no ia ine ke ola ana o kuu uhane i ke ola

mau loa. T hoike aku au imua ponoi ou e kuu moiwahine, aole.au e ola ana. No ka mpa, o ke "Oulee o Lanawiki ke alakai o keia mau hana apuka i kuu ola. I hoike m0«5.kaka lea aku no au ia oe, e kuu Moiwaiiine. He kaua mai ka hope o keia, no ka mea o na alii i niake, o ko laua inau koa e hoao ana ke Puke e 3ilo mai manmh o kāna hooliana 'ana. Tna e holopoijo ana ia j mau "hoolala ana a ke Duke, ālaila, J ua lilo ke aupum malalo liopponopono. j 0 Okeia na mea i kakau ia iloko^ 0 ka leta, $ita iho ua Amelika nei i ( koua inoa owau iho no kau kauwa haaliaa loa, Lole Kigula. j Hookomo iho la oia nei iloko o ka | wa-hi leta, haawi mai la i kona'hoaloha, a lalau mai la ka hoaloha i ua leta nei.* ta manawa i olelo mai ai o Lole Kigula ia Kale. E haawi oe i kou makaala a.ua i ka Moiwahine i ka po, ame ke ao. E hooko oe i keia kauoha a'u me ka pololei loa. E hoomanao oe i kem liaule ana malunu o keia kauoha, ua lawe a$ oo ia'u i nou. A pau keia mau olelo a'o o Lole Kigula ia Kale, o kona-hoaloha, kahea aku la ua Lole Kigula nei i ka liaku hale, hele mai lu ka T\aku hale imua o«a. Ta iuanawa i weho ae ai o Lole Kigula 1 kahi buke ana. Iloomaka e mahele ' i na wiu'wai oloko o lealii buke. T ka hnku hale, ekolu haneri kaukanī ilala ia. 1 kona hpaloha ponoi, ehiku haneri knukani dal« iaia. Apau keia mau hoponopono ana a ua Lo le Kigula nei, hoakoakoa ae la lakou apau i kahi hookahi. He mau tuuiutc ia uo lakou Uoko o na kaumaha ame na luuluu o ka noho hoaloha ana. Ia manavyi i hooko miu ai ka ilamuku i kona kuleaua haua/ Oia hoi f ua Lole Kigula nei ke ht J V noi nw un makai a konio mai la i ka lialepaahaO. Aole .1 loihi Sho

ua liHei fa na koa o Duke uo laki.'U ka nuilama ana i kn j-ftahao. hwko ae .Ia uiake: mnki- o ko!ia hoaloha. lai.i i liiki mīīti ;ii i k:i pnnlii,' flia hoi uu pihakiii kfi alii. O keia poe e piha nei oiu no na ob«uĀ 0 »ft k' j ikittlii make, 0 ke kuwniluum H keia poe, nu ke noi ana aku no ift 5 kn Moiwahine Sofiu e make tn linia koko mf, ka h'wkolokolo ole ia. 0 keia makemake e onou ia neī na ohana o na keikialii, no keLhike ponoi no fkeia. Fa hoolalk tke īhike i keia kumuhana i inea e holo lea ai kona m«u iik'» i kuko ai. "NTo kft nwu, aiu a inak* l qh keikialii, alailn, e paa |o 1,0!« Kipiln 5 k« halepaahno. Nolaila, hookahi wnle iho no ua Dukc

nei u iiu maopopo iaiu, oi:t kr< male ia "Kofia, ka Moiwahine o r,uw>ka. Ka m»nao nni keia 0 kfl haiui ana a na Dnke nw i keia kalaima * E huli ae kakau e'nana i ka Moiwahine Bofia. Maho'pe iho <> ka pau ana o kā "haTawai a ka papa kuhina, a ua Moiwahine nei, tia puka inai kana oleīo hooholo maluna o Lole Kigula. la Lole TCigula ame kona i huli hoi mai ,ai, aia hoi i«a Moiwahine nei iluna 0 ka lanai |e nana mai ana ia laua e huli ihoi mai ana. TTa hookahe iho la ua Moiwahine nei i kona muu waimaka, no ka mea, na ikaīka loa ka olelo hooholo ana i kau mai ai maluna

0 I»le Kigula, ke kauaka opio nana fi a'o aku iaia ia h« aloha. I ike kakahiakn nui i hana i» ai keia kalaima, » puka mai iloko o ka nuIpepa. I na horā wanaao oka hora eha no ia oia kakahiaka nui, ua ala mai la ua Moiwahine nei e noonoo aim i kana mea e hoololi ai i ka hoopai maluna o kana mea i aloha ai, a hiki i ka hora eono oia kakahiakanui. Ta hora ehiku oia kakahiaka nui e piha al na Wt*a he kanaha kmnamawalii. Aia'hoi, ua lawe mai la na kauwa wal&ae -i ka nupepa imua oka MofWal)ii)e. Ua nana iho la «a Moi*4fisne nei ma' ka aoao o na mea ike moakaka loa ua Moiwahi® nei 1 kela hooiaha ame ka ĪĒKa ka manao nu'i: O' tole ta puilwai eleele, rmn«f i laima, Mamuli o kona ir \& hak'akalua me ke keikil!B r f%ia la. Owan nei ( ke Duke mau kanaka ka ik'e pono i kKi%fe Kigula o kona kino maoli n<flfai hele a hiki i~kahi o ke keikialii a hana 1 keia kalaima o kulana haahaa loa. Mai laila mai, komo ī~kahi o

ka Balona, pepehi akn i ka B«ilona a make. f ka pan ana o ka helnhelu a ka Moiwahine, ua maule aku la ua Moiwāhine nei. Na na haiawahine i lonū i ka Moi a hiki i ka pohala ana mai. Ua hookahaha ia aku ka mānao o «a kauwa niamuli o te?i"a haawina maluna o ke alii, ka Moiwahine. f ka pohala ana ae o ka Moiwahine- mai keia haawina ma|ule a'e, ua hki kino mai la na ohana o ka poe i hoike mua a'e nei. Eia jno ka pane a ka Moiwahine, aole au e puapuahulu maluna o keia 'kumuhana, «o ka mea, ua hookahaha Joa ia' mai ka Moiwahine i ke jano o keia kalaima i hana ia ai. 0 •h& noi rna ka aoao o na ohana, e hilo ka hoomalu na o "ke kino o H mea i manao ia ai nana i hana i keia kalaima. T T a ae mai ka Moiwahine ia noi ana a ka ohana -o na mea i niake, o na aoao elua. tTa ike mai la ka Moiwahine i na ohana a'|jau o ka aoao i niake, ekolu la mai keia la aku. Alaila, e puka aku ka olelo hooholo a ka Moiwahine maluna o ka iiiiuiu pepehi kanaka. tla hoi na ohana apau ma ko lakou mau home ponoi, me na manao kaumaha? a hmhiu o ke ah)ha. A no ke t)uke hoi, ua noho p:ia 1« iloko o ka pa alii, iloko o keia mau la ekolu. E ikē pono mai kakou ina ka aoao o ka Vo maHiim o kein knmuhat T T n maopopo lea loa i ka Mor il e na niea apau. No ka mea, nn ko \ Duke ponoi me kona nian lima i hana i keia pepehi knnaka. Eia no ko kumu frui. ua piha i ke aloh-i ia'u nei, waAi a Va Moiwaliin'e. T'a IHo keia ™au la o ke kulanakauhale i niau 1| o ke tulana kamahao lua o*.

Fa hae na' makaaina&i o ke knlanakanhaip o I,nseka i |t»ia kftnaka nana i h;īTia i keia kalaima. TTft Inhi lakou ua ike no hoi he kanaka I " '%*&&*

Amelika ka n»ea nanu i liana i keiā Vs?sīiru; tna ka niu ho.i, ta Moiwaliiiie imi ;um ), »lnl»clt- <* i>alt'kana «i iia ntf i a ana i ul.'lin ui, niai na lionjjiHltia ana o nu erionu. T T a nmopopo rio lioi ia leona nvttu eiienii, 0 kii Moiwahin» Sofiaj o ke knīanakauhuli" o Luwka o ko aupuui 6' Palani, oia ka ēnemī m«a. Oke 15uke o T.ana~ wiki o ke kuleuakauhale o Luaeka, o ke aupuni o'Palani, ka elua o na eneuai, o ke kauaka. opio liewa ole. i'eoei oa hoofflQakakv o kf ono o keia mau enemi. He euenii i keokeo kekalii, he enemi eleele ke-:

kahi. oko Moiwahine Sofia* oia 'ka eneini Eia na mea i pallapala ia ai o na ano hana a ka Moiwahine. T hana ai maluna o ke ktno p ka mea nona keia moolelo. T na hehi miia a'ku nei i hala, he hoohoka kn mua a ka Moiwahine i * hana mai ai maluna o ke kino o ka niea hōīīa leela mōolēlo. Healiā Va manao nui ame ke ano i'o maoli o ia man hana hoohoka £ kakou i ike a'e nei? Haina, oka hooliui ia ana no ia o ka hoohiki i hana nma ia ai. Ame ka maopopo maoli ana o kona I mau paahana ku mau. Nolaila, he alia ka inoa o na paahana kumnu. Hē aloha oiaio nana e uhi aktf ia nuha ma, ia hilahila ma, a pela. wale aku. Tna e loaa ana ke ano o ke ola ana o keia kanaka opio Amelika ia kakou, auwe ke aloha i niai malie. Oka eiiemi eleele hoi, ua maopopo ia kakou ko kumu o ka enemi eleele. Oia no o Sofia ka Moiwahine o ke kulanakauhale o Luseka.

Ileaha kona mau paahana; owai ka inoa? Haina, o Lili. Owai na hoaloha o lili? Ua ikemaka iho la no hoi kakou i ke Dukf> ame kana mau hana. Heaha ka hope o keia man hana? Wa knia mua aku e kuailo māi iakakou. E huli hou ae kakou e nana i ka hoaloha o ka me'a tiona keia moolelo. laia ku nei mawaho oka j puka pa oka pa atii. Aia hoi, ua huli' hoi mai la na ohana o na alii i make. Apau lakou i ka nalowale, U8 ku malie iho la n6i e noonoo ana t ke alahfil<? <>, hiki ai imua o ka Moiwahine Rofia. N"olaila, ua ikg kefft ala e hiki ai imua o ka Moiwahine o ke aupuni. Aole no hoi keia i makemake e haule kana hoohiki imua o na olelo a kona hoaloha iloko o ka popilikia. Ua kikeke aku 1a keiA i ka puka. Ua wehe mai la ke koa 1 ke pani puka, na ike mai la iaia nei. Ninau mai la ke koa kiai, heaha kou makemake? Pane aku la kefa, he leta ka'u na ka Mōiwahine. Nonoi mai la ke koa kiai, honaai na'u, e lawe aku i lea Moiwahine. Haawi aku la keia. ITa lawe aku la ke koa kiai, haawi hou aku la v na poe la- ( welawe o ka Moiwahine. Ua loāa ka leta i ka Moiwahine. "TTa heluhelu ka Moiwahine i na manao 1 kakau ia ai oloko o ka leta. I ka pau ana o ka heluhelu a ka Moiwahine i ua leta nei. Kauoha mai la ka Moiwahine i ke koa kiai imua 0 kona alo. E-kii Ike kanaka hanā 1 lawe mni i ke leta. Ua hooko ia ka leo o ka Moiwahine. TTa loaa aku la o TCale mawaho o ka puka 'pa, e kakali ana i ka haina. Hiki

aku In ke koa kiai Imua o "Kale. Auhea op, na makomake ka Moiwahihe ia oe. TTa lawe m»i la ke fkoa kiai ia Kale ponoi o kn Moiwahine. Aloha ak» la o Kalē i ka Moiwahine e like me na rnla o ka Moiwahine. Pela no hoi ka MoiWhine i panai mai ai i kona kloha ia Kale.

Niwm m«i 1« Moiwahine in Kalp, P(»hea oe i Mo ai 1 Iwalolia wo ī.ole KigulaT hoftkak& aku 1* imna o ka moiwahine, e like me na hoike o na helu i hala aku nei. TT» hoolohe mai la ka MonVahine \ na&amailih ana a Kale. Fft ike mai la ka Mowahine he oiaio waV no keia man nWo a Kale. Ta kanoha mal 1a ka "\foiwahine i ke koa ki#i,4> hf>le op. e kil i knu auakala. F» loaa akn \n ka maknaka«e i ke ko» kiai, he!e mai la ka makna imna o ke alii. Ninan mai la ka m«knakft»e, he makemake nnei kon. e kmi kaikamahine? Ae, wahi a ka Moiwahine. E kii aH oo i keia manawa i ke poO nni o kR

kf>a. I r u kii aku ?a ta makuakwii'- V* l <Ki o sts niīiHna Va«a Ki# fe« rc«ts(ii?. j/<v> inii o ku |euiia iinua <> "M<īi*-s---«iii*, Kiii io'u iuaiiao i« o-, <■ £>ajis, e j»o»m m«ti <*> ia ia»« i jyx> mn ma ke rn«t(s n ka oihana kf>». K 310 hoi oia tw>i i hopo uo ke kanaka oj)iu Ain'-hka, n»s hann in.ua o ini) kf.!Miuni i.'M r« ikaikfl k*-) a ni!in u k« mownhiw. ua hiki «i<- i kn iniikuakm;»' ke lioowal|;nf ! r a h»awi mai īa ka »»:i kwaknni' s n a a'f> a«a «»w na tni!« t> kii 11ai;llookiki niai !a k» rnakuakem* m»« k<« ol* an» « k» Moiwahi'nH, htiH- kona moit kanawai a rtM; ii!< kūooha. if<- «'<<* wnk- no hoi kc kiiiiuk.i i kwa māu hoakāk« ana. 1« maniwa, hali mai la k« Moi*'tthi ne, nana nioi 1a t kc ka-1 niika Aiii.'liku. Mfi i keia oWo Hiō kona wah&, Ki:i kou koimkiim, ij »iia ift e ka inana o ka MoiwaWne.

O (w nrthot, f kuu kenelala r/ina, ka rric-a imiih i noho n malama i keia oihana r»o kekahi manawra loihi. Kp !āwe nfi ka Moiwahine i ka luana kuokoa rnai ia oe akn, O keia AmpHka kou poo rrai ma ka hana, ina » kne m iaia, ua like oo ia me hxi ic;jf- mai ia'u, ka Moiwahi'ni- o u*eka »«'i, o ke aupuni o Pa : hine o Lu*eka mi, o ke aopuni o Polani ftPĪ. I"« nmopopo i# oe k® hmpai, f oki ia kou poo f moliina o ka' piif>pai! oki poo, j (Aoht i pau.) I