Ke Au Hou, Volume I, Number 10, 6 July 1910 — HE MOOLELO NO KA Hookumuia Ana o na Paemoku o Hawaii Nei AME KA HOOLAUKANAKA ANA I HOIKEIA MA NA MELE HAWAII KAHIKO Houluuluia e John H. Wise [ARTICLE]

HE MOOLELO NO KA Hookumuia Ana o na Paemoku o Hawaii Nei AME KA HOOLAUKANAKA ANA I HOIKEIA MA NA MELE HAWAII KAHIKO

Houluuluia e John H. Wise

Maloko oia hoike ua kukuluia ka manao e olelo ana he mau Aina puni ole elua ma ka Moana Pakipika nei. Oia hoi. he aina nui puniole hikina ike kai Hikina, a he aina puniole i ke kai komohana. Na aina puniole Hikina, oia o Hawaii, Samoa, Lalakoa (Raratonga) a me na mokupuni a pau ma ka Hikina, a e komo pu ana o Nukilani (a nie—fia Mokupuni e pili mai ana) a me ka aoao Hikina o Fiji. E ike ia no ma ka aoao 13 o ua hoike ala ma ka olelo Hawaii e loaa ana keia mau olelo: E hoi hou ae kakou a nana i ke ano o ka nui o ua mau Aina puniole nei i ke kai o ka wa kahiko. Ke nana ae kakou ike ala o na Mokupuni liilii e moe lalani ana, e oili ae ana maluna o ka ili o ke kai mai ka Mokupuni o Nipona ma lapana, a e hoio ana i ka Honia a hiki i ka Mokupuni liilii o Marshall i kapaia o na Mokupuni Gilibati. Mai lapana moe mai 1« a loaa o Oooan Ailana (oia o Mokupapapa) e pili koke ana nie Midway Ailana, oia hele mai a loaa o Hawaii nei, a mai a nei aku a hiki i Palamaila, Maelelena, Puakailima ma, a Tahiti, na Mokupuni liiiii o Paumotu, a hiki loa aku i Samoa, a me na ailana liilii ma ka Hema aku, a mai na Mokupuni Pilipia (ma Inia Hikina) na hiohio na o ka moe ana o ka aina malalo o ke kai ma na wahi papau, ka hoomau ana mai i ka moe ana o ka aina mai Asia mai e holo ana a hiki i na Mokupuni Corolaina a hiki i kahi hapa o na Mokupuni o Fiji, e hookaawale* ana i ko ka Polunesia Hikina mau Aina liilii i ko ke komohana. Aia ma ka aoao 17 o ua hoike la, loaa keia mau olelo: Ma ka moolelo o na hanauna kanaka a pau o ka Honua nei, aia iloko o ka poiuiu o ka manao o na au* i hala, ua hoomanao ae kekahi poe i ka Moolelo o ko lakou mau Kupuna, he wa kekahi i uhipu ia ai ka Honua oko iakou mau Kupuna eke kai. Ao ua kai ala oia no ke kai nui a Kahinalii i ike ia i ka wa kahiko, aole wale hoi he hookahi, aka, he oi aku

ma keia mau Paeaina, ke emi maa ana mi ko ano mimino o ke anapuni ili o ka Honua. Nolaila, mai ka lonitu 150 Komoh&na, ua like me 300 mile ma ka Hikina aku o Hawaii, a hiki i ka Lonitu 174 Komohana, a i like me 1,140 mile mai Kauai aku, he mau hoike ana no ka pii ana i luna a i lalo a kokoke hiki i ka 31.000 anana ka hohonu o na welau eluu. Alaila, aia ma ka aoao 18 o ua hoike ala, mahope iho o ka hoakaka ana i ka Papa Hoike o na kowa kai eha i hoike i\iua ia ae nei, ua hoomau aku la i ka olelo penei: E ike ia auanei ma na hoike o keia mau ana Moana, o kahi hohonu loa o keia mau kai e kokoke ana ma kela a nie keia welau o ka hookui hapalua ia o kahi hohonuloa ma kalx>nitu 150 ma ka Hikina aku o keia mau Paeuioku, a ma ka I>onitu 175 Komohana, nia ka aoao Komohana. lua e lawe ia mai ana ka puhalu, oia hoi ka emi ana mai ka Lonitu 122 Komohana, kokoke uia ke kapakahakai o Amelika ma aoao Hikina (mai Hawaii aku nei,) a ma ka Lonitu 142 Hikina kokoke ma ke kapakahakai o Asia (ma ke Komohana mai Kauai aku) a kalia ae i keia mau laina ma ke kaha pololei, alaila, o kahi o ke kai mawaena o na ktara o keia mau Mokupuni, he home aina ia mamua, me he ala ua kokoke he 1,500,000 mile kuea, a o kahi kiekie loa o keia mau Mokupuni maluna ae oka ili o ko kai, ua like ia me 35,800 kapuai o kahuina (piko) o luna loa o Maunakea. Aia ma ka aoao 180 keia ua loaa la'u he mea hooiaio no ka ike ia ana o kekalii kai i ka wa o Kahikoluamea. He kai nae keia i pii ae a kokoke e uhi ia Maunakea. Ua lana oia a me kona ohana a pau maluna o kekahi laau i kapaia o Kanikanihia. •O keia manao i hoike ia ae la, no ke ku ana o kekahi aina nui maloko nei o ka Moana, Pakipika, a me kona emi ana i lalo, e like me na mea i hoike ia ae nei, ma na Mele kahiko, a me ka Hoike Kuaubaq

i huliia e ka noeau o ko kakou Moi i aloha hui ia oia no o David Laaniea Kalakaua. Ua loaa lio niau manao hoakaka maloko o ka Buke Giologia a Jußt ph Le Conte o ke Kulanui Kaleponi, i hoolahaia ma ka niakahiki 1879, aneane 3 makahiki maniua o ka puka ana mai oka Hoike Papa Kuahau Alii i hoike ia ae la. Malaila i ike ia ai ua lawe nui mai keia Buke ina hoakaka (iiologia a Profesor Dana. Aole hoi o keia wale no, aka, () I*rofesor Aloxander Agassi2 kekahi, ke keiki a Louis Agassiz kekahi kanaka hulihonua noeau i kokua i kria manao, A oia kela kanaka huli Honua kaulana i kaalo iho nei ma ko kakoukaiaulu a hala loa aku no Auseteralia no ka huli ana i kekahi papa ko'a nui hewahewa i ikeia ma ke kapakai liikina o Auseteralia. Ke ike ia nei niai ka 12 a ka 150 mile ka moe ana oua papa ko'a ala mai ka aina aku f a hala loa iloko o ka Moana. Peneia ka mua i lioike ia a<» ma ka aoao 148 o ka Huke (iiolt>gi.a a Joseph Le Conte a'u i hoike ae nei, no ka meae pili ana i ka (area) ili o-loko oka Moana Pakipika nei i ike ia a hoomaopopo ia hoi, ua uhi ia e ka aina mamua a rnalu»pe mal, ua emi iloko 0 ke kai. O ka ili aina i emi iloko o ka Moana, aole no i moakaka pono loa kona hoike ia ana, aka nae, me he mea la, e uhi holookoa aua no ia i ka (intertropieal) Fakipika. Wahi hoi a Pana, i hoomaopopo ai mamuli wale no o na Mokupuni ako'ako'a he 6000 mile ka loa, ar he 2000 mile ka laula; aka nne, ina kakou e huipu mai ana me keia i na papa-ako'ako'a e hoopuni ana 1 ka Mokupuni. , • Oiai he mau hoike no lakou no ke emi ana o ka Aina ilalo; alaila, e holo Hikina ana ia mai ka Paemoku mai o Paumotu, ma kekahi aoao, a i ka Paemoku o Pelewa ma kekahi aoao, a mai ka Paemoku mai o Hawaii ma ka akau, a hoea i na Mokupuni o Fiji ma ka Hema a i ka nana ana ua like ia me kekahi ili, aole i emi malalo o 2,000,000 mile kuea. Ano he mea maopopo loa, elike auanei me ka laula, o keia emi nna, pela no ka ratio o ka pii o ka ili Aina ma kekahi walii o ka ilio'ka Honua, ma kekahi wahi e ae. Ua manao o Dana, na keia emi ana o ka Aina ma ( ka Moana Pakipika nei, i hapai hou ae ai i ka lalani Mauna Pohaku, ma kona aoao huli-komohana, a e huli mai ana hoi ma ka'Moana Pakipika nei O keia na mea hoike e kakoo ana i na Mele a ko Hawaii nei poe kahiko, a e lioike ana i kahi i loaa mai ai keia mau "Mokupuni, nolaila, e nana ana kakou i koia wa i ka mahele 4 i pili i keia kumu manao: Oia hoi, 4: Kv kulike ana o ka Moolelo {iawaii oie na -'olelo Palapala Ilemolele.

I ka nana aku he kumu kupono loa ka hoalaia ana o keia kumu manao, ka Hookumu ia ana o k'a Paeaina o Hawaii nei. No ka mea, o ko kakou paulelo nui i ka Palapala Hemolele, oia hoi ka Haihala, a ke manao io nei kakou oia no ka olelo a ke Akua, ka mea a Paulo i hoike e mai ai. "O ka Palapala Hemolele a pau, ua haawi ia mai eka Uhane oke Akua—2 Tim. 3:16. Oia hoi, mamuli o ka uluhia ia ana o ke kanaka e ka uhane oke Akua i kakau ia ai na Buke o ka Baibaila, i loaa mai ta kakou, a pela pu nohoi me na Buke o ka Baibaila i nalowale. Mfc ko kakou hakilo pono ana ma Kinohi, e loaa no auanei ia kakou, na ike no ke ao, a me ke alakai ana a ke Akua ia Mosc;i kona kakau ana i na mea e pili ana i ke ano o ka hana ia ana o ka Honua nei. E loaa auanei peneia na olelo i palapalaia: "E hui pu na wai malalo o ka Lani i kahi hookahi, i ike ia ai kahi mnloo he aina, a o na wai i hui pu ai ona Moana. —Kinohi 2:9, 10. Mamuli o keia mau olelo moakaka o ka Palapala Hemolele, e ike ai knkou, he kulana okoa loa no ko ka Honua nei, aka Uhane o ke Akua e hoike nei ia Mose ma ka wa kinohi, i ko keia wa a kakou e ike nei i keia manawa a na Palapala Honua e kuhikuhi nei. Eia hou hoi keia, ua hoakoakoa ia na wai a pau malalo iho o ka Lani, a hoolanaia tna kahi hookahi, a ua kapaia ka inoa o keia mau wai i hui puia'i o na Moana. A o kahi maloo o ka Honua i ike ia ai mamuli 0 ka hoakoakoa ia ana o na wai a pau i kahi hoo» kahi, ua kapaia aku ia he Aina. He hiki loa no ke olelo ia, aia no he elua mau mahele nui wale iho no o ka Honua nei ia manawa, oia hoi, he aina ma kekahi aoao, a he Moana kai ma kekahi aoao. Ke olelo nei kekahi poe naauao o ke ana-puni o ka Honua nei, he 25,000 mile, a o kona kaumaha wahi a kekahi poe, heaneane 1,256,195,670,000, 000,000,000,000 tona, (hookahi Sepatiliona Tona.) See Reason why —General Science, pp. 175, Paragraph 788.) A ? ka manao nae hoi o kekahi poe, me he mea la, he 6,000,000,000,000,000,000,000. (6 Sekatiliona tona. 01mesteads Asronomy. by Shell, p. 67. [Aole i pau.]

poina i ka alawa ae i ka makou mau hoolaha e hoopuka mau ia aku nei ma ko makou mau kolainu, malia o loaa 110 kekahi niau mea i makemake ia.