Ke Au Hou, Volume I, Number 10, 6 July 1910 — Ka Moolelo Hialaai Nui ia o Sa Naita Wiliama Vanona KE DIA KEOKEO O NA PAE MAUNA O SADONI, KA LAWAKUA NOHO WAONAHELE O KATALALA, A I OLE, O KE PUKONAKONA KAULANA O KE ALOALII O EDEWADA KA MUA [ARTICLE]

Ka Moolelo Hialaai Nui ia o Sa Naita Wiliama Vanona KE DIA KEOKEO O NA PAE MAUNA O SADONI, KA LAWAKUA NOHO WAONAHELE O KATALALA, A I OLE, O KE PUKONAKONA KAULANA O KE ALOALII O EDEWADA KA MUA

• A oiai ua pili pu ko laua mau kioo, a ke ike la no oia i ka ooi like, nolaila, ikaika loa ae la no kona manao, eia no ke ola nei laua a elua, pela no oia i hakilo loa aku ai a hiki i ka maopopo pono ana, eia ka, o keia oni ana e ike nei, oia no ka hanu pinapinai o Halabata. Hooikaika loa iho la ke koa e ola a palekana kekahi o laua, hopu iho Ia oia ia Halabata, hapai •e la a hoonoho iho la iluna o ka noho, unuhi ae laoiaikana huewai ili, a haawi aku la i kekahi wai ikaika mai ke kieke ae ana e lei ana. Nakinaki iho la oia i na kahakahana lole ma kahi i eha o ua Halabata la, a holoi pono ae la oia i na kiheahea ma o a maanei o kona hiohiona. I ka pau pono ana o kana hoomaemae ana, hoomaka ae la ko ua Halabata nei mau maka e kaakaa, a i kona ik« popo aoa mai i na helehelena 0 ke koa Pelekane, pani hou iho la oia i Kona mau maka, no kona maka'u, me ka manao ke mau la no na noho kekeue ana o na wa i hala aku. Pane aku la ke koa, "e ke kanaka Sekotia 'maikai, mai maka'u oe ia'u, e paulele mai ia'u, he kanaka no au elike me oe, aka, he koa Pelekane nae, a ua haawi aku au e hoomanawanui i ka ino 1 hana ia mai no olua i keia la, a'u hoi e hilahila nei i ka hoopuka ae i ko Beritania helu pu ia ana me na aupuni hoomainoino o ke ao nei." I ka lohe ana o Halabata i keia mau huaolelo, ala hou mai la oia iluna a nana pono aku la i ua koa nei, a iaia i huli ae ai a ike i ka' waiho o ke kino o kona haku wahine, kikiwi aku la oia i kahi a kona haku e waiho ana, ā paa e ia mai la oia e ke koa. Hooho ae la oia, ""OI e kuu haku~wahine, ka mea nana e hooluolu i ka naau o kau poe kauwa, ke kilohana hoi a na maka e ake mau ai eike, pela iho la ka oe e make ai i ka pahikaua a ka mea hookaumaha wale." Oiai ke koa e lohe nei i kieia mau olelo kaukau

mai a Hal«bata mai, hnli ae ta oia i kahi e a boo* hanini aku la he maii kalam wai nai koaa omm . lihilihi aku, me ka hiki ole ke uumi iho. PalM' ae la ua koa nei, "ua pono oe, a e kau hoi malun* oke poo o Heaelelika ka hoino ia, a e make hot oia iioko o ka mainoino loa o ka mea hookaumaha wale. M "Tna he puuwal ko kekahi kanaka ma Sekotia nei a puni, aia ao ke ola nei'kuu haku, a nana no e haawi i ka hoopai ino no ka pepehikanaka o keia po. Ke uwe nei oe e ke koa Pelekaae, a mai kumakaia hoi oe i ko'u mea i pakele nun af t mai na ino mai he nui wale," wahi a Halabata. Pane mailake koa, %, ua kauaaumakaainao Palesetina, o ke koa iō maoli oke kea, aole oia e hiki ke kumakaia, ke pule nei au na ka hdlpule io Maria e malama pono i kou haku, a nana dq e alakai ia oe i ona la. E ponohoi kaua ebele koke mai keia wahi aku, oia» e hoouna hou mai ana no ' ke Kiaaina Heaelelika i kekahi o na koa e kii mai ia'u, a aole loa he mea e loaa mai ia'u mai kona lima mai, o ko'u make wale no ke haule au iloko 0 kona niana. "Nolaila, e ae kaua ika hooponopono ana i ko haku wahine ma a mahope iho oia e haalele ai kaua i keia wahi me ka hookaulua hou ole iho." v Hoouna ae la uia kauwa la i kona leo uwe i ka lewa no ke kumakena ana i kona haku wahine, me ka hooikaika pu ame ke kaukau pu ana iho, "he nui wale ko'u mau irrakahikM hele ai i? oe mai kou mau la kamalii mai, a eia ka, na'u ana no oe e hapai hope loia ana.'' Ke liio loa la keia mau hana aua Halabata la i mea no ke koa e hopiohQpo ai o poino pu hoi oia, pela oia i hoomalielie aku ai, nolaili», lalau aku la ke koa rae ke koi ikaika aka, "e hoopiau o& 1 kou mau kaumaha, i hiki pono ti i» -kaua ke

wailio āaia ma kalii kupono au i ike ai none, a i kaawale koke aku hōi ka.ua, oiai, he wa wale uo 110 ua koa e hiki mai ai." Hoopau iho la oia no ia wa wfile 110, a i ke kaakaa ana ae 110 o koua mau niaka a ike -iio i kona haku, kuo hou ae la no, a pela wale iho la no laua i apa ai ia mau ii)iinite, a kaukau pu ae la oia no kona haku kane. "Ehia ka lioi mea aloha o kru 1 '< i k;;ne, o kona hii ole ana i ka olua Ima, i j i i:i <• ka pahikaua aloha ole a kamea liookiiuui.ilm wale. Pehea la auanei au e hoonialii-lie aUu ai ia o<> e kuu Sa Naila Vanona, kuu haku hoi, ka puuwai oiai o St-kolia e haaheo mau loa ai kou aiua aole kau wahii.e kou hoa hookaukauuu a liaihai olelo 0 na po loioa o ka hooilio, eia au la, ke niniau nei 1 ka liana limaole a ke aioha, kuu īmimmina pau ole hoi." No ka niaka'u o k< koa o loaa koke mai laua i na koa o ke Kinaiua F>«sv]« lika ke lmli koke mai, nolaila, lalelale aku la oia ia Hulahaia e eu laua e l«we aku ia Mai ioi.a īna kahi kupono e waiho iho ai. la manawa no ua Helaliala la i lioomanao ae ai i kekahi keeiia liuna lua kekaiii wahi pali poliaku e ku koke mai ana, i kekahi walii e pili koke mai ana i ko Kakela. a he ket na pule niehameha nohoi ia 110 ka Naila Vanona anie ka Le».le Mariona, a ilaila 110 ua Naiia la i kulukuhi mai ai i kahi e waiho ai i ka liaku Maraki, a he keeua lieluhelu huke nolloi ia nona. Walii iho la laua i ke kino o Mariona me kekalii lole veleve(a nani, a auāmo ae la ua koa la ame ke keuwa i ua Maiiona la i kahi i hai ia ae nei, iloko oke kakaipali Hoopa aku la ua Halahata la i kekahi pihipilii ma kalii kokoke ma ka aoao akau o ke pani puka o ua rumi ala, a oia no ka wa a ke pani i holo ae ai, a ike aku la ke koa Pelekane i ka nani o ua keena la, a waiho wale mai la ke kaaahu e pule ai ua Vauona la, ame ka Lede Manona i kahi wa. Kuu ia ilio la ua Mariona la a hooponopono ia iho la me ka maikai a waiho ia aku la, o ka wa' koke no ia o Balabata i kukuli iho ai ma ka aoao o kona haku waliine, a hoouna ae la oia i kana 'mau kahoahoa ana ina na paepae o ka noho alii naui o ke Kahikolu Hemolele, no ke kala ia ana mai o kōna mau hewa apau loa, ana i haua ai maluna o keia honua inea. A penei kans pule.

: ' >. 1.'." J v /. : c«'"- ; - - , ;■; :.: r, .;;;;;;,; - ;- "E kala m&i oe ia'u e ka lunakanawai pouo o Tca lani ame ka honua, elike me kou haawi ana i hoopai ino no ke koko' ha'aole i hookaheia aiina Bcterehema, pela nohoi oe e lawe aku ai i' na oho liina o Heselelika ilalo i ka lua me kau hoopai ino, ame ke koko, no kona pepehi ana i keia wahine hewa ole."' Honi iho la ua nei i ke kea, a puka aku la iwaho, me ka ukali pu ana mai o ua koa Pelekane la, me kona hoopuka mau ana mai i na olelo i ua wahi kauv a la, a hiki i ko laua puka ana iwalio. "Nui maoli no ko'u hilahila 110 keia liaua hohewale e keia kanaka limakoko a alako iu ai hoi na poe Pelekane i poe nema luau ia c ' » kanaka apau o ka poepoe honua." Pani aku la oia i ka puka, a ki aku la a paa pono, a haalele aku la i ua haku wahine nei 'ona e nioe nialie ana, ia wa oia i hoehuli ae ai i kona noonoo no kani liana kupono e hana aku ai i kona haku kaue ke hele aku oia a hui pu mc ia no ka haalele ana mai o kona haku wahine ia luuu. Iloi aku la laua nei me ka ike o!e i ka laua mau mea e hana «ku ai, a oiai laua me ia kulaua, maalo pono ae la laua maluna pono o ka punaw.ā, a lolie pono aku la laua i kekahi leo i ka p « am mai lalo mai o ka punawei, ku iho la laua maluiUi me ka hoolono ana me ke akahele. Mamuli nae o ka maopopo loa o ka leo i oko 0 na pepeiao o ke koa, pela o a i huli mai ai a pane mai la ia Halabata, "mamuli o ka'u mea i lohe aku nei, i maopopo ai ia'u aia kekahi mea ilalo nei o keia lua, nolaila, he mea kupono maoli e huli kaua ma na ano apau loa e hoopakele i ka mea nona kela leo a'u i lohe aku nei, aole hoi he hana ku i ka maikai na kaua e haawi ole aku i wa no ka kaua hoopakele ana mai iaia." "He oiaio anei ke ola nei no kekahi mea elike me kau e pane mai nei e ke koa?" wahi a Halabata, "nolailā, e hele aku kaua e huli pouo ina paha ke kamau nei no ka hanu ola iloko ona." Ku iho la oia ma ka waha o ua luawai la a kahea iho la iloko me ka hoopuka ana i keia mau huaolelo, "auhea oe? eia no anei -ee ke ola nei?" Oili ae la kekahi wahi leo ailiili o ke ano. mauliawa, "ae, kē ola nei no au me ka nawaliwali maoli nae, o ka nui loa o ka ono wai kekahi mea nena 1 hoonawaliwali loa mai ia'u, ina. ua pau ka uluaoa o luna, ke nonoi aku nei au ia o$ e lawe koke

ia aku au mai keia wahi koo'u aku, i loaa ai ia'u ka pohala maikai maoli nna/' e na kini heluhelu aole keia he leo okoa, aka, o ka Haku Maraki no. "Mai.awiwi koke mai oe a hoea aku ke kaula ilalo, alaila nakinaki ilio oe i ka pahuhao a paa, aia a liiki mai ka pahuhao iluna nei, alaila, bookuu hou aku au i ke kaula," nolaila, kuu ia aku la ke kaula, a nakiiuiki mai la nohoi oia i ua pahuhao la i-like me ko kauoha, a kau ae la iluna, a oia nohoi ka wa i hookuu hou ia aku ai oke kaula, a hooiiian.iwanui niai la nohoi ua haku la i ka nakinaki uiiu iaia, a i ka paa pono ano, oia no ka wa i huki ia ae ai oia a kau ana iluna. Ua kahaha maoli ka manao o ke koa Pelekane i kona wa i ike niai ai i ke kau ana aku o ka Haku Maiaki iluna. i>iai, o koia kanaka e ku aku nei imua ona, he kahiko, i hele a keokeo maoli kona umiunii, oiai oia e hoouianao ana, o keia paha ka mea nana i pepelii ke keiki a ke Kiaaina ame kekalii mau koa e iho. He kuhihewa nia( li koia o ua koa Pelekane nei oSa Naita Wiliama Vanona kt'ia, ka mea a lakou i lohe wale ai no me ka ike maka ole, a oia kana e hauoli la ia manawa i kona ike pono ana i ke kanaka i kau e wale ia ei no oka weli e ka lehuleliu, aka hoopau koke ia nae keia pohihihi o ua koa nei, mamuli o ka 0110 ana o ua haku nei i ka wai, a mamuli oia makemake ona i hele ai o Halabata a koe kokoolua wale iho la 110 laua. Mahope ilio o ko Ha'ahaia hala ana aku i w r ai, i haule hou aku ai no oia e hiamoe, ai ka hala ana o kekahi wa, i kaakaa mai ai kona maka a ninau niai la,"aia la i hea o Sa Naita Wiliama Vanona ame kana wahine, ai kona niai a ike i ke kaliiko o ke koa Pelekane, noho malie loa iho la oia me ka mpe no o kona maka, a ninau mai la oia i ke koa: "Owai oe?" ''He kanaka Pelekane au," walii a ke kōa, "aka, aole nae au i like me Heselelika, ka hoohaahaa ana ilio iko'u inoa, ua makaukau mau au e ko- • kua aku ia oe no ka holo ana mai keia walii aku no kou palekana, a ke pakele oe, alaila, ia wa au e huli ai._i wa.hi no ko'u maluhia ma na kahuakaua o Guene, i hiki ai ia'u'ke hoike aku i ko'u paulele i ko'u Moi, 110 na hana ku maoli i ka pono, aole hoi o na hana ano hooliaahaa o ke kulana hohewale."

Nana pono mui la ka Haku Maraki i ua koa la a olelo mai la, "ke hoomanao aku nei au i kou mau hiohiona, me he la aia he manao kuhihewa iloko ou, owau ke Sa.Naita Vanona, i hai aku au ia oe, aole ia owou, he kanaka eno ia, a Sekotia holookoa .i aie nui loa ia." Ia manawa koke 110 i hoea koke mai ai o Halahala me ka wai, lalau aku la ua haku la a hooma'u ilio la i ka paapaa o ka puu i ka ono o ka wai, a i ka piu ana no o kaua inu wai ana i ninau koke mai ai 110 oia ia Halal>ata, ina paha ua niamao aku kona haku mai ka pakaua aku. "E kuu haku," wahi ana, "mai hookaumaha ia kou noonoo no ia mea, oiai ke hopohopo ole* nei au i ka hai aku ia oe, aia oia i kahi mamao a kaawale loa mai keia wahi aku, kahi hoi a'u e hai aku ai ia oe, he wahi maalahi maoli ia nona 4 noho ai me ka loaa ole he hoopilikia ia aku e kekahi pualikavfa nui hew%ho\va, ana hoi e aa ai e noho malie me ka hoonalulu ole i koua waihona noonoo. "Alaila, ke hai mai nei anei oe ia'u e Halahata, aia oia i kekahi mokupuni okoa oku, a i oki ia hoi e ke kai nui, pela anei oe e puana mai nei, i kulike ai me ka manao o kaox e lohe aku nei." Pane mai lal o Halabata, "aole oia iluna o kekahi mokupuni e aku, aka, aia oia i kekahi wahi kupono maoli, no ka palekana o kona noho ana, e hoopihoihoi ole ia aku ai, oiai oia ma ia wahi, he hana paakiki maoli i kekahi mea ola uhane ke hai ae ua ike a hoomaopopo oia i kona wahi e noho la, oiai, aole loa he liookahi mea kino inawaho ae oua i akaka nona." "I lono maopopo. kau e hai mai ai e Ha!abata," wahi a ua haku la, na keia mau knkai olelo a laua nei i hoopau l^a— pohihihi mai ke koa aku e hoolohe rtei. pono loa inai la iaia, aia no ka he wahi okoa ; aku e noho nei ua koa kaulana la, a lakou i lohef wale ai no, ke kanaka hoi a lakou e ake nei e^Ke. Huli pono mai la ua Halabata la imua o ka haku a pane mai la;' e leuu haku, he nani hoi ia ke ake nei oe maopopo pono i kona wahi e noho nei, nolaila, ke nei au ia oe elike no me ka'u i hai mua aku nei, aia .ua. haku kane la o'u ke noho la malalo o na wailele, kahi hoi i ike ole ia e kela ame keia, a i lilo nae h.oi i alahula i ua haku la o'u i kona mau la uhai holoholona." (E hoomauia aku ana.)