Ke Au Hou, Volume I, Number 10, 6 July 1910 — Kaao Hooniua Puuwai No KALELEALUAKA KE KAE'AE'A IHUPANI O KEAHUMOE—KA PUA I OILI MAILOKO MAI O NA KU'E-MAKA-PALI O KAHOLOKUAIWA—KA HEKILI KU'I NEI NAKOLO ILOKO O IKUWA [ARTICLE]

Kaao Hooniua Puuwai No KALELEALUAKA KE KAE'AE'A IHUPANI O KEAHUMOE—KA PUA I OILI MAILOKO MAI O NA KU'E-MAKA-PALI O KAHOLOKUAIWA —KA HEKILI KU'I NEI NAKOLO ILOKO O IKUWA

MAHELE I. Ka Hoa Pa-pa-le'ale'a o Poliahu a Paniwai o Lahuimalo — Ka Alana o KahikihauNAKA O KE OnE O MAEAEA —Ke KUPUEU o ka Waihalau o Wailua—A O KA Puhi Olali o ke Onk Wali o Wa-li-o i Manokalanipo' "O ke kuko ia a ke keiki o Kauai, ku hoi paha i ka moku, aole o kau hooinaneoneo puu waiwai ole, he hoopau-koalaala wale iho 110. He pana kuko, i ' ia ae he kuko, aole nae. He hookaulana hewa wale iho no i ka lehulehu i ka mea waiwai ole;" wahi a Kalelealuka i pane aku ai imua o Keinohoonianawanui. Hala ae ana ua ahiahi, pela aku ana»no ua ahiahi, o ka laua nei hana no o ka liahai i na kuko a. laua ke oki mai ka ona o ka awa, aka, ua hele maoli no o Keinohoomanawanui a piha i ka makau no nei mau hana kolohe a laua. No keia a hooki ole o ke kukui o ko lakou nei hale, ua lilo maoli ia i mea hoouluhua i ka manao o Kakuhihewa ke alii, a ua hiki ole maoli iaia ke moe pono i ka po, no ia mea kauoha aku la oia i kekahi o kana mau kukini e hele mai imua o kona alo. A hoea mai la ua kukini nei, olelo aku la ke alii: "Ke makemake nei au ia oe e hele oe e kiu i ka hana a kela kukui e a mau nei i na po a pau, a i loaa ka hana ia oe, alaila, hoi mai oe a hai mai ia'u, mai hoike aku oe ia oe iho, aka, e hoi pololei mai oe a hai mai ia'u i na mea a pau loa." Pii aku la ua kukini ala ma kona alahele, a i kona hiki ana, pili aku la oia ma ke kala o ka bale e hoolohe ai i ka lauala mau olelo mai ka

mua a hiki i ka hope, a i ka pau ana, huli ae la oia a hoi pololei aku la no ke aloalii o- Kakuhihewa, oiai no hoi oia e kakali nialie ana no. O ka ekolu keia o na po mapnua o ke kuko i hai ia ae nei ma ka helu i hala. I kona hiki aaa aku e ala mai ana no ke aiii, mahamaha mai ia kela i ka ike ana mai ia ianei, a olelo mai la, "pela a maha iho, hai. mai hoi oe i kau huakai o ka hele anaaku nei. M ' Ua maha no au, e hai aku no lioi au, a e hoolohe mai no oe,' T >vahi a ua kukini'la. ' Inaana,'' i olelo mai ai ke alii o Kakuhihewa; a hoike aku la no hoi keia mai ka niua a liiki i ka hope, ake hoonanea ala lioi kela i ka ianei hahai aku. "E ke alii, aole kela he ahi a kakou e ike nei a he hana uuku mai a lohe i ke a'o, he hana nui maoli no, (puiwa ae la ke alii no nei mau olelo haanui a kahi kukini, oiai o laua wale no keia e hai ia nei keia moolelo, aole he mea okoa aku), a hoomau hou aku la no oia ika hoike ana i na mea a pau a hiki i ka pamna. Maopopo ae la ke kulana o ke kuko a kela ame keia mea pakahi, aole no he mau mea hoopilikia, he maikai wale no, a i ka pau ana ninau mai ia ke alii: "Pehea, pau ae la?'' Ae aku la ua kukini ala. " «.Hakanu iho la ua alii ala a hooku'eku'e-maka-nui mai la kona mau helehelena, me he ala e noonoo ana i kana mea e hana ai, a loihi ia noho malie ana a ua alii nei, pane oiai la oia me ka leo hokuku e hookamukumuku malie ai: "Heaha la hoi, ua lohe ae la au i ka olelo, a o ka'u hoi ia oe, o oe a owau nalo neia mau mea a pau/'

Ae aku la ua kukini nei me kamaikai, alaila, hookuu mai la ua alii nei e hoi no ka hooluolu ana me ka kauoha pu ana mai: "Apopo a ahiahi, i keia manawa no hoi la, hele hou mai no oe a hui pu kaua." Ae aku la no hoi keia, a hookuu ia ae la ka laua papa olelo o ia ahiahi. Oiai ua kukini nei ana i hoi aku : ai no ka hooluolu ana ia koena po ke hiaa wale ala no hoi ke alii o Klakuhihewa me ka hiki ole i kona mau maka ke pili, me kona nalu nui ana i ke ano o na olelo a kela mau kanaka nona, ame ka maopopo ole hoi iaia o kana mea e hana aku ai no laua. Aka nae, hooholo iho la oia aia a hoi hou mai ua kukini nei ana i ka lua o ka huakai, alaila, hana aku oia i kana i manao ai oia ka hana pono. I ka lua ae o ke ahiahi, a ia nianawa like nohoi, i hoouna hou ia ai ua kiu nei no kahi o ka hana, a pela no oia i hooko aku ai i ka makemake o ke alii. a i kona huli hoi ana mai, hc like no ka pane oia huakai kiu ana elike no mr ko ka huakai mua, oia apana hana like 110 a laua, o ke kuko no. Pau ae la ka ke alii hoolohe ana i ka 11100lelo oia ahiahi, hookuu aku la ua o Kakuhihewa i ua kukini ala ana, e hoi a hiki i ka manawa e 7 • kauoha hou ia aku ai. Ua malama loa ia keia raau mea a pau loa me ka malu, a o laua wale no kai ike a maopopo, aole he poe hou aku i puai leo ia. I ka hano ana o na mea apau i ke kolu mai o ke ahiahi, ,ua ano ke kula aohe manu nana e kiu, aohe pueo inaka nunui nana e kilo ko ha'i kihapai mahiai, ame ka ike ole mai o na poe apau, ua oili malu iho la ua Kakuhihewa nei a pii malu aku la no kahi o ua mau eueu ala e ho-a ahi mau nei i na po apau. O kona hiki ana iho no ia a pili ma ka hakala o ka hale kahi hoi £ ke kiu i hai mai ai iaia, oia kahi e hiki ai ke lohe pono ia na olelo apau, oia no ka wa a lauala i hoomaka ae ai e kamakamailio elike rae ka kakou i ike mua ae nei. - A i ka pau ana o keia mau kamailio a laua r a pau no hoi ka hoolohe ana a ke alii, heie ae )a ua alii nei a mamua pono o ka hale, hou iho

la oia i kaua laau palau ika honua a paa loa, a hoi aku la no kai o Kapuaikaula. . oke ahiahi keia a laua e hai oei ina kuko a laua i hai mua ia ae nei, aole o ke kuko a kahi kiu i hai aku ai ia Kakuhihewa, he kuko ae nei no iā a lohe mai i ke a'o, a o ka kakou kuko i ike mua ae nei, oia keia a Kahuhihewa e lohe pono nei. Maanei e ka makamaka heluhelu, e huli ae ai kakou a nana aku ike aloaiii o Kakuhihewa, oiai oia i nalowale honua ai me ka ike ole ia, aia ke aloalii ke nune ala i kahi o ke alii 1 hele ai. ake hoole ala keia ame keia no ka maopopo ole. No ko ke aloalii nune i keia mau mea, ua lilo loa ia i uiea e hoopioloke loa ia ai o na ali)f na aialo auie na kauwa, oiai aole ona kokoolua īua keia huakai hele aua, ka mea hoi i maa ole i ka hanaia i na wa i hala ae. Mahope iho o kona kukulu ana iho i kana laau [>alau a paa i ka honua, he hoike hoi e hooia ana, ua laa a ua kapu ia hale no ke alii, a o na mea apau ua lilo nona, a ma kana kauoha walo no e hooko ia ai na mea apau, ina no ka make anie ke ola. Huli lioi loa aku la oia no kai o Puuloa, i ka olu koliai lioi o kona halealii ma Eapoukaula. I kona hiki ana aku aku imua o kona mau aialo auie na aliie. noke ana ika huli hoaa, a i ko lakou ike.ana mai, ua hoopau ia ae la ko lakou pihoihoi Alaila, pane mai la o Kakuhihewa ina aipuupuu o ke aloalii, na alii ame kona mau aialo e ai, a oia no ka wa i hoomakaukau ia mai ai na mea apau elike me ke kauoha a ke alii, a i ka lawa ana a kulike me kona makemake, ua nee aku la oia a noho iho la ma ka papaaina. Oiai oia nialaila, ua pane ae la oia i keia mau huaolelo: "E ai paha au, e olelo paha.'' O ka wa no ia i pa-e mai ai o kekahi leo ma kela aoao mai o ka paia o ka hale, a mai kekahi kahu mai nohoi ona, a eia na huaolēio i loheia aku ai: - "E olelo mua mai ke alii e pono ai, anoai he olelo piH ika make, nolaila, ea, e pono no e olelo mua mai i keia Wa i maopopo ae i na neiea apau." "Ae, e olelo ioaku au i lohe mai oukou, $ka, e kauoha mua ia aku nae hoi na kuhikuhi puuone, na kilo, ame kapapa kahuna, ka poe i peeu na ike ame na foina, no ka hele ana mai icbia o'u." -

Hookoia aku la ka leo alii.a nonoho nui ana iinua o Kakuhihewa, ine ke akaka ole ia lakou o noi liana nui a ke alii o nei hoolale ana 0 ka jx> okoa. Ke lou ala a lou mai kela a me keia me ka nii)qji ana o kekalii i kekahi o ua p >e kilo, a me na kuhikuhipuuone .ala' o ua Kakuliihewa nei a kakou. A ke ho.ole ala a li >ole mai hoi kekahi 1 kekahi me ka pihoilioi nui no keia knuoha alii. Pau akoakoa mai la na mea a pau i n akemake ia a akoakon. *'ia no ka manawa i nana aku ai o ua Kakuhiliewa nei i ke anaina niai o a o, a pane aku ].i: "E olelo io aku au, .1 e lun lolie m:ii oukou, o kela'ahi a kakou e ike aku uei la, mt- ke kuhikulii pu ana aku o kona lima i kahi o Kalelealuaka ma, ilaila aku nei au a lvoi mai la, a oia ke kumu o ka'u hana i kauoha aku nei ia oukou e akoakoa mai i keia po. "He ahi kuko kela, aohe he liana e ae, o ke kuko wale iho la 110 ka liaua, a eia ke kuko la," hoike aku la oia i na mea apau, a hooko'iko'i ilio la oia i kalii o ke kuko. "O kekahio laua eia kana kuko. o ka mala uwala 110 a lakou, a ō ka puhi o Hanaloa, laulau ae o ka puhi, a o ka uwala kalua pu, a mo'a ae, o ka apu awa mai no, o ka mahanahana ae no o ka uwala aoie ka puhi, aoe e oki i iuf mea lie ona o ka awa. "Ka kekalii hoi, eia kana kuko. O a'u mau lei a-i 110 i mau wahine na laua, o a'u uiau puaa hanaiahuhu, na laua, o na ilio nahumaka na laua no, a o a'u mau kaele ai na laua no, o a'u mau pu-ko kapu na laua ne, o na ahui maia kapu na laua no, ā apopo ka au pii aku i laau liale no laua, na'u no e huki i ka awa a Kahauone, hoomaemae no, a lioi mai no kukulu no i na hale no laua, a kii aku no au e !>;.awe mai ia laua, a hiki mai laua na'u 110 e mama kā awa, lioka no au a kihee i ka apu, a hoohainu aku no au i ka mea nana ke kuko, a ke oōki iho ka ka ona a ka awa, na'u no e hapai aku iaia a hoofnoe inawaena o a'u mau lei palaoa, a iluna o ka nu'a moena pawehe, a na'u no e liooponppono i na mea apau loa e pono ai oin." I lawa 110 a kuu iho ka olelo a ke alii, o ke oho like mai la no ia o na mea apau loa tnai o

aoma ka olelo like ana mai. "Make! Aōle e olai" "Loa- i kului po aao ae, olali ka ihe i ka io oia kanaka, he olelo hookano, o kahi ka i i ia mai ai o ke ola, o ka haku hoi nana e poalo aku na maka ona. E! he mea hookano i?." Pane aku la o Kakuhihewa me ke kaua ana, "alia paha e olelo ka make, a akaks mai ka manao ona kahuna, na kilo, na kuhikuhi puuone time na kakaolelo, ka i>oe i i>au na loina, inalia'he mau kanaka laua e lanakila ai ke kaua a Pueo-nui-o-Kona, make e hoi." Noiaila, i ka ninau ia ana aku o lukou i ka vra i malu īho ai 6 ka aha, ma ke kauoha a ke alii, "e na kilo, na kuhikuhi puuone, na kakaolelo ame na kahuna, pehea ko oukou manao i keia?" Pane like mai la lakou: "Aole a makou pane, ua lohe *no oe eke alii i ka pane ake anaina, ao ka makou pane like 110 ia, aole he niea hou aku, e niake laua e pono ai e kealii." "Ua lohe ae la au i ka oukou, a ua <■ īuaopopo aku la ia'u, ao ka'u hoi ia oukou, alia ka make a hiki mai o Napuaikamao;, .kuu wahi-ka-huna ike a akamai, a ina i like me ka oukou, alaila, pono io ke make, oiai, he hiliuai no au i kana kuhikuhi, a aia iaia ke ola o keia mau iwi. "O oukou la ea, o ka ai ame ka i a ke pau wale, aole he waiwai e loaa mai, nolaiia, e noho īnalie no kakou a liiki'. mai oia, a i lohe like no hoi kakou i kana mau olelo, o i mai auanei oukou, na'u wale iho no ia mau olelo."