Ke Au Hou, Volume I, Number 11, 13 July 1910 — Owai ka Poe Makemake Aupuni Komisina? [ARTICLE]

Owai ka Poe Makemake Aupuni Komisina?

E na makamaka heluhelu o ka nupepa Ke Au Hou, eia ke ku nei keia nioau imua o kakou i keia mau la. Ma ka aoao o ka pohai e makemake nei e hooholoia i kanawai hookapu waiona, ke olelo mai nei lakou, aole o na haole, aka, o na kanaka Hawaii e hooikaika nei ia aoao, "O ka hookapu oleia o ka waiona ke keehina mua o ka loaa ana o ke Aupuni Komisina." Ma ka aoao hoi o ka poe ku-e hoole waiona, ke ku mai nei naJJhaole ame na kanaka Hawaii a olelo mai, "O ka hooholo ana i kanawai hookapu waiona ke keehina mua o ka loaa ana o ke Aupuni Komisina."' E ike mai no kakou e ka Lahui, ma ka olelo a na aoao a elua, he Aupuni Komisina wale no, ina no e puka ana ka hookapu waiona, a i ole, puka paha ka aoao hookapu ole i ka waiona. Aole paha kakou e waiho iho i keia ninau me keia iho la, ina he make ka na aoao a elua, e pono kakou e hoopakele ia kakou iho. He mea oiaio, aia he make i kekahi aoao, a aia hoi he ola i kekahi. Aole e hiki i kekahi kanaka ke olelo mai he make ma na aoao elua, oiai ke olelo mai nei o Hookapu Waiona, ina e koho me lakou aole e loaa ke Aupuni Komisina. A ke olelo mai nei hoi ka a©ao hoonoa waiona, ke koho ma ko lakou aoao, aole e loaa ke Aupuni Komisina. Mamuli o keia hoomakaukau like ana a keia mau aoao a elua, e pono paha kakou e huli a nana pono io i ka aoao o ka'līou e pakele ai. Aole oukou e ka poe e maka'u aoaike Aupuni Komisina e niaka'u a ku nana, aka, e pono kakou e huli aku i ka aoao io o ka make, a e hookaawale mai mai ia aoao mai, a e loaa hoi ka aoao o ke ola a e kakoo ia aoao. Ka ninau e ku nei—"Owai ka poe makemake i ke Aupuni Komisina?" He mea kamaaina iakakou, "Hanau ke Kuko, Loaa mai o Makemake." Ia kakou e huli aku ai i ka poe i makemake i keia Aupuni, e loaa ana no ia makemake ma na nupepa namu Alawakaika a Kakina, ame Nupepa Kuokoa a Kakina no, i hoopukaia i na la mamua iho o ke kau mau o ka Ahaolelo o 1909. Ma na puka ana a keia mau nupepa e olelo mau ana laua i ke kulana maikai maoli ke leaa ke Aupuni Komiaina no Hawaii. O Kakina kekahi mea i koi maoli mai no e hooikaikaia e loaa

ke Aupuni Komisina, aua kakoo ka poe hookahuli Aupuni o 1893, i keia mau manao o Kakina. Mahope koke mai no o keia makemake o Kakina, ua hoea mai o Wule, a mahope o ke kuka ana, ua holo aku o Wule i Wasinetona e hooikaika ai i kanawai hookapu waiona no Hawaii nei, a iaia e hooikaika ana no ka holo o keia kanawai, ua olelo aku oia, " II e Lahui Kupo.no ole ka Lahui llawaii 1 ka Hoomalu ana ia Lakoi" Iho, he Lahui Kupono Ole i k.e Koho Balota, he Poe Molowa aua Like Loa >ie na Ilikini '' Okeia mau olelo ua paa tna ka moolelo o na hana o ka x Ahaolelo Nui o Amerika, aole e hiki ke manaoia he mau olelo haku epa. E alualu pono aku kakou i keia mau hana. Ka Mua —Ulu ka makemake ia Kakina ame kona pohai i Aupuni Komisina. Ka Lua —Holo o Wule mahope koke iho no o ka ulu ana o keia makemake e hooikaika e holo ke Kanawai hookapu waiona no Hawaii, Oiai o Wule e hooikaika ana no ka holo o kana Bila, ua hookui aku oia me ka Elele Lahui, ke Alii Kalanianaole, a e pono no e nana ponoia na olelo a ka Elele Alii, maluna o keia kue i ka holo oka Bila a Wule. Eia na olelo ake Keiki Alii, i paa ma ka Moolelo o na hana o ka Ahaolelo nui o Amerika: "O ka Holo ana o Kekahi Kanawai o Keia ano, o ke Kailiia ana no ia o ka Mana Kau Kanawai o Hawaii. Ina o keia makemake o Wule o ka makemake ia o ka Hapanui elike me kana hoike, alaila, e pono no e hoihoiia keia ninau na Hawaii ponoi e koho nona iho." Mamuli o keia mau olelo a ka Elele, ua apono ia kana noi, a mamuli oia aponoia anake kumu nui o ka hoihoiia ana mai nau e Hawaii e koho maluna o keia ninau. E ike mai no kakou, aole na Amerika keia makemake, e koho i kanawai hookapu waiona, aka. na Kakina ma no, a i hooikaikaia hoi e Wule. Ua ku mai 0 Kalauokalani a olelo mai no Amerika keia makemake, ke oleio aku nei au he hoopunipuni ia mau manao, oiai eia no ke ku nei na kanawai e pili ana i ka waiona, i hanaia mai e ka Ahaolelo 0 Amenka, ma ko kakou Kanawai Kumu, Pauku 55. Aole e hiki ia oe e Kalauokalani hoopunipuni e alo ae i keia mea, ke ku nei ma na buke kanawai.

Ma keia mau mea ke ike mai la no oukou e ka Lahui, o Kakina no keia, ke Kakina kahiko ao, i makemake i ke Aupuni Komisina, ka mea e hooikaika nei e holo i kanawai hookapu waiona no Hawaii nei. Ke olelo nei au o Kakina kahiko no keia, aole he Kakina hou aku. I ke au o Liliuokalani ka Moiwahine o Ilawaii nei, i ka makahiki poina ole o 1893. e waiho ana i ke kanaku 1 lawaii, he Elima mau waiwai nui i hooilinaia niai e na kupuna o Hawaii nei. Ka mua : Kou Moiwahine. Ka lua : Kou Aupuni. Ke kolu: Kou Hae. K« ha: Kou kuokoa ma ke ano Lahui. Ka lima: Kou mana koho halokā. E ike mai e ka Lahui I lawaii o keia na waiwai makamae i waihoia mai i na mamo llawaii, ia Liliuokalani i Alolia nuiia, i kau ae ai i ka noho Alii o Hawaii nei. Ka ninau, "auhea keia mau waiwai hooilina i keia la?" Ka haina, "ua lilo aku eha o keia mau waiwai, a hookahi wale no i koe, kou mana koho baloka." Ninau hou kakou, "aia ka hoi i hea na hapa mua o keia mau waiwai?" Hairfa, "ua lilo i ka aihue." Ninau hounokakou: "Owai keia aihue?" Haina. "O Makua o Hoole Waiona." Ninauhouno: "x\ owai ia?" Haina. "Kakina no e hooikaika mai nei i kanawai hookapu waiona." O Kakina no i hoike mai i kona makemake i Aupuni Komisina, ma kana mau Nupepa. Ia kakou e huli ae ai a nana ma na aoao apau o hoole waiona e ike ana kakou, o ka auna no nana i aihue i ka hapa mua o na waiwai hooilina o Hawaii nei keia e kakoo mai nei ma ia aoao. I kou ike ana e ke kanaka Hawaii i na aihue e maalo mai ana ma kou ipuka hale, mahope iho o kou ike maka ana i ka lilo ana o ka Noho Alii o Hawaii, ke Aupuni Hawaii, ka Hae Hawaii, ame ke Kuokoa o ka Lahui Hawaii, a oiai hookahi wale no waiwai nui i koe o kou hale, a oia waiwai, ua hoaoia no e aihue mamua koke iho no, a ua makalehoia mamuli o ka lilo o na Oihana Aupuni ia oe, ua hoike mai i ka makemake i ke Aupuni Komisina, ke Aupuni koho haloka ole, ke alanui e ko ai ka makemake o Kakina, e ulu mai ana ka ninau ia oe, elike me ka ulu ana mai iloko o'u: "Ileaha mai nei keia a ua poe aihue nei e maalo mai nei o keia mau la?" O ke kanaka e makee ana i kahi waiwai hoilina i koe, e makaala ana oia. E kiai ana oia i keia waiwai me ka hiamoe ole. E hoouluia mai ana na hoomanao ana i na waiwai i aihue mua ia. E hakilo ana oia ina paha he poe okoa aku keia e hele mai nei. A i naauao oe, a i

hiamoe ole oe, elike ana oe me ka Luoakanawaie ninau ana ika paahao imua o kona alo: "Ua paa mua anei oe no ka aihue? Aia Kakina e hoole mai ai, e kii aku i mau hoike. Eia iho no o K»lauokalani, o Bila Waita, o Kahunapule ( o Nakuina a he nui aku oia poe e ku hoike mai nou, a maluna ae o na mea apau, e nana maloko o na buke moolelo o ka Aha, a e ike no oukou, ua ai* hue mua 110, n o na waiwai hooilina noouka lakou i aihue ai. I kou ike ana i keia mea eke kanaka llawaii, aole anei e ulu mai ana kou hoohuoi i ke kumu nui o keia hoea hou ana mai i kou ipuka hale? Ke koi aku nei kou mea kakau e noii pono oe e ke kanaka Hawaii ma na wahi apau, ame na mea apau i lianaia e Kakina ame kona pohai, a e ike no oe, mai ka nuikahiki iSS7 mai a hiki i keia la ( ua hoao mau lakou e hana i na hana aloha ole ra oe e ke kanaka llawaii. Ke olelo hou'aku nei no au, o Kakina kahiko no keia, o 1887, o 1893. 1901, ame 1909. O kona makemake o 1887, ua ko, mamuli o ka puni wale o kekahi poe kanaka Ilawaii. O kona makemake 0 1893, ua ko, mainuli oke kakoo ana o kekahi poe kanaka Ilawaii. O kona makemake o ka makahiki 1909, e ko ana anei? O keia kau e ninau iho eke kanaka Ilawaii. Ma keia makahiki 1909, ua hoike ae oia i kona makemake i Aupuni Komisina, aua imi oia i alanui e loaa ai. Ua ike oia o ka hoouna no i haole i Wasinetona ka mea e loaa ai, aole e loaa i Hawaii nei, oiai ua nui ka makee oke kanaka liawaii i kona baloka. Ua hoounaia aku o Wule e hele i Wasinetona, e hookomo a e hooikaika i kanawai hookapu waiona no Hawaii. Mamuli o ke kiai makaala oka Elele Lahui, ua hoihoiia mai nei na Hawaii nei no e koho, i ku like ai me ke kanawai kumu o Hawaii 1 haawiia mai ai 110 e Ameiika. Eka lalmi llawaii. O keia iho la ke kulana a kakou e ike nei i keia la. Ia kakou e ninau iho ai, "owai kai makemake i Aupuni Komisina?" e loaa ana 110 ka haina mailoko mai o na Nupepa i noho onaia e Kakina. A oia Kakina no keia e koi mai nei i kanawai hookapu waiona no Hawaii nei. Ai ka loaa ana, eko ana na olelo ino a Wule ia oe e ke kanaka Hawaii, a e ko pu ana nohoi na upu ana a Kakina. Ma ka aoao hoi o ka poe kue hoole waiona, heaha na hana au e ke kanaka Hawaii e ike mai ai ua makemake makou ike Aupuni Komisina? Ua ku mai o W. O. Kamika, kekahi o na auna o Kakina ma, a olelo mai. "O ka holo ana o keia kanawai hookapu waiona o ka lilo ana aku no ia O ke kuokoa o keia Teritori." Eia kekahi oko Kakina poe ona i hala aku ke Koike mai nei i na mea

a ke Keiki Alii i olelo aku ai i ka Ahaolelo Nui o Amerika, a ke kakoo mai nei o Kikila Balaunu i keia mau olelo, a ke kakoo aku nei nohoi au i keia mau olelo. O ka ninau ia oe e ke kanaka Ilawaii. "O ka wai kau e manaoio, o ka Kakina paha, a i ole o ka ke Keikialii Kalanianaole paha?" E hoomanao e ke kanaka Ilawaii, i na pomaikai ou i lilo aku, a ia oe e ike ai i ka nui oia waiwai i lilo aku, pela paha oe e hoonui ae ai i kou makee i kou waiwai i koe mai. Me keia mana koho kaloka ou, ua loaa ia oe ka mana koho i kou poe poo Aupuni Kalana ame Kulanakauhale. Me keia mana koho haloka ou i loaaai ia oe he waha olelo i Wasinetona, nana i koi aku i ka Ahaolelo o Amerika, e waiho no na Ilawaii e hana i kanawai hookapu waiona nona, oiai o ka hana ana o Amerika i kanawai o keia ano he kaili ana ae no ia i ka mana kuokoa o ke Teritori. A ike ka ke Keikialii i keia pilikia, ou e ke kanaka Hawaii, he pilikia e po'i pu niai ana no iaia, a waiho mai nau no e koho kau mea e makemake ai, e olelo mai anei oe e hoole waiona, o ka hooko ana i ka ke Keikialii noi, he alanuiia e loaa mai ai o ke Aupuni Komisina? Mamuli o ka puni wale ana o na kanaka i ka Kakina ma, i ka makahiki iSB6 ke kumu i loaa ole ai ka haawina no ka pualikoa o ka Moi Kalakaua, a i ka loaa ole ana o keia haawina, ua hookahuliia ke kumu kanawai, a onou ia mai he Kumukanawai hou. Mamuli no o keia pilikia, i kahuli ai ka Nohoalii o ka Moiwahine Liliuokalani. Lilo na waiwai hooilina 011 e ke kanaka Ilawaii, a koe hookahi. Ua lilo kou Moiwahine i Makaainana, ua lilo oe i malihini maluna o kou aina hanau. He olelo kaulana na ko kakou mau kupuna i waiho mai, oia keia: "liuna no ka ua wehe e ke pulu." I ka poino no i oliloloa, e hoomakaukau e no oe. E hoomanao i na pilikia 1 hala aku, a e liloia mau pilikia i mea nou e ke kanaka e makaala ai i kou wahi waiwai i koe mai ia oe i keia la. Ma keia mau mea e ike mai no kakou e ka Lahui, o hoole waiona ke alanui e loaa.ai ke Aupuni Komisina, oiai aia no maia aoao ka poe i makemake e loaa ia Aupuni, aole hoi ma ka aoao ku-e hoole waiona elike me na'olelo' e hoikeia aku nei e ka auna o Kakina ma. E hoomanao pu mai e ka Lahui, i ka waiwai io o keia mea he mana paloka. O ke Aupuni Komisina, he Aupuni koho paloka oleia. O ke Komisina ka Aha-olelo, ke Kiaaina, ka Meia, ka Makai Nui, ka Lunakiai, ame na Luna apau o keia Teritori. A ia kakou e ike iho ai i ke ano o keia Aupuni, e hoomaopopo mai ana kakou, i ka haina

oka ninau: "Owai la ka poe makemake Aupuni Komisinar O ka poe anei i ike e loaa ana na makemake o ke kanaka Hawaii, a i ole o kā poe paha i makemake e kaili i kou kuokoa?" Mai poina oe e ke kanaka Hawaii, mai ka puka ana a ka la i Kumukahi a hiki i ke kanaka hope loa e ike ana i ka nalo ana aku o ka La ma kela aoao aku 0 Kaula, o ka mea no i makemake i ke Aupuni Komisina i na la i kaa hope koke aku la, oia no keia e makemake mai nei i kanawai hookapu waiona, a, aole loa e hiki ia oe e hoole waiona ke hoike mai i ka mea okoa aku i keia, a o kou hoao ana e hoihoi mai na Ku-e hoole waiona keia makemake, he hana hoopunipuniia, a e hana ana oe mea e mttke mau loa aku ai ke kanaka Hawaii, i lohe oleia aku ai kona leo, a e pau loa aku ai kahi waiwai hooilina i koe ou e ke kanaka Hawaii. Mai poina o ka auna aihue aina no keia e nana mai nei iko wahi mana koho paloka. Oia auna no keia e makemake mai nei i Aupuni Komisina 1 pau kou koho paloka ana. A o lakou no keia apau e koi mai nei i kanawai hookapu waiona. Ma keia mau hoakaka, ke manao nei kooukou mea kakau ua lawa kona kii ana aku i na mea o mua i mau mea naue hoomanao iho ai. Aole keia mau manao i hakuia e a'u, aole nohoi keia mau mea i ike ole ia e oe e ke kanaka Hawaii. Ke ku mai nei keia mauhana a ka Auna aihue aina, me ka moakaka }ea, a ua awahaia no' eka poe kanaka i huli aku ma kela aoao a nahu mai ia oe.# Aole au e olelo aku ana ua niakapaa lakou, aka, ua powehiwehi paha na maka. E huli maloko o na Moolelo o kou aina e ke kanaka Hawaii a e loaa no ia oe na hooiaio ana o keia mau mea e hoikeiā aku nei. Ua ike maka oe e kekanakaHa* waii i keia mau mea, a ia oe e noonoo iho af e ike ana no oe, ua kamaainā no oe i keia mea. Me na manaolana, e lilo ana na hana o na la i hala aku i mea e a'o mai ana ia oe e makaala, e makee i kou waiwāi hooilina, a e pepehi ana ka< kou i keia makemake o Kakiha i Aupuni Komisina, ma o ka make loa ana o kā ninau hookapu waiona, pela au e hooki nei. I makfe keia ninau, e ike iho ana no oukou i na hana e ulu hou mai ana, a e mahalo mai aha oe ika loaa anā aku o keia mau hoomaamaama ana mamua o ka hiki ana mai oka poino oi loa aku o ka make māu loa. Na ke Akua no e haawai mai ia kakou pakahi i ka naauao e koho ma ka aoao o ka mau o kou waiwai hooilina i koe mai. Ka mea i paa i Kawa no ka makee i na pono a na kupuna i eha ai ka ili i ka ihe, ka mea i hoao e loaa hou na waiwai i aihueia aku, JOHN H. WISE.