Ke Au Hou, Volume I, Number 11, 13 July 1910 — Kaao Hooniua Puuwai No KALELEALUAKA KE KAE'AE'A IHUPANI O KEAHUMOE—KA PUA I OILI MAILOKO MAI O NA KU'E MAKA-PALI O KAHOLOKUAIWA-KA HEKILI KU'I NEI NAKOLO ILOKO O IKUWA [ARTICLE]

Kaao Hooniua Puuwai No KALELEALUAKA

KE KAE'AE'A IHUPANI O KEAHUMOE—KA PUA I OILI MAILOKO MAI O NA KU'E MAKA-PALI O KAHOLOKUAIWA-KA HEKILI KU'I NEI NAKOLO ILOKO O IKUWA

MAHELE I. Ka Hoa Pa-pa-lb'ai.f.'a o Poliahu a Paniwai o Lahuimalo — Ka Alana o KahikihauNAKA O KE OnE O MaEAEA —Ke KI'PUEU oka Waihalau o Wailua—A oka Puhi Olali o ke Onk Wali o Wa-li-o i Manokalanipo I lawa no apau keia mau olelo a ua Kakuhihowa nui, o ka pai aku la 110 ia i ke kukini holo inaina e kii ia Napuaikaniao ke kahuna ike a inana, a e hai aku iaia, lohe 110 i ka olelo ku no a hele mai ika po, aoe c noho hou iho. A papa pu ia aku la ua kukini nei e paa ka waha a e mu ka olelo ih>ko, aohe inanao e lolie ja e hai a hiki i konahuli hoi ana mai. "Mai hoike aku oe i ka inanao o kau huakai imua o ke kahuna, aka, e waiho no oe a hiki mai oia, alaila, na'u no e hanai aku ka olelo iaia, i ole ai oia e imi niua inai i mau olelo haku a hoopilipili. Oka huaolelo ia, a e hele oe ake loaa, olelo aku oe e hele koke mai," wahi a Kakuhihewa i ke kukini. Haaleie iho la ke kukini ia Kapuaikaula a hele aku la ma ke ala 110 ke kii ana i ka makemake o ke alii, e hele ana keia i Koolina, aia ia wahi i Waimanalo, e kokoke ana e pili me ka mokuna o Ewa ame Waianae, he wahihooluolu ia no ke alii Kakuhihewa, a o ke kahuna o Napuaikamao ke kiai oia wahi. Aole i emo ia kaha ana aku a ua kukini 'la noho ana kela imua o Napuaikamao, a kikeke ana keia ma ka ipuka ia aumoe nui o ka pouli aaki. Ua ala ae kela a e okuu ana no iluna o ka paahu moena, oka noho ana iho no ia e puhi

paka, he elua no mu-ki ana a puha'u ka uwahi, a pa-e ana keia kikeke ma ka ipuka. Kahea mai la ua kahuna nei o Kakuhihewa e komo aku maloko, a oiai na iala ka hua kono, o ke kiei aka la no ia o ko ianei poo a poholo ana iloko. I ka ike ana mai o ke kahuna i ke kukini, olelo mai la oia: "Ka! hc hana nui hoi ka ka haku alii o kaua o nei po, ke hiki nei oe?" "Ina iho ka hana a inaha iho, he hana nui no, a nou no nae ka uianao nui," nolaila i ka olu pono ana. iho ua j»ane aku la oia: I hoounaiA mai nei au c ke alii a kaua c kii mai ia oe e liiki aku imua ona i nei po-no. Ua lohe iho la no oe i ka huaolelo o kahi alii, a 0 kau wahi aku ia o ka hana, a mai lohi hoii aku oe. ,> Mamuli o keia lohe ana ua o Napuaikamao 1 nei mau olelo, pane mai la oia i ke kukini, "O hoi a hai aku i ke alii, e hiki aku ana au aoe e noho hou iho, oiai ua pa mai la i ka leo o kuu liaku, ka mea nana e hoeha nei mau a-u.'' E hoomanao ia e ka mea heluhelu, o keia wahi i kii ia aku ai o Napuaikamao ilalo o Koolina, e pili pu ala me Waimanalo, aole ia o ko Koolau Waimanalo, aka, o ko Ewa nei no; he mamao no nae hoi e maopa maoli ai no ke kūoe mai. Ua alahula ia mau hulaana ame ia mau alualua i kou mea kakau, he wahi maikal a he nohona oluolu, a oia home aloha no ia o ua alii Kakuhihewa nei. I ka pau ana o na olelo a ke kukini, o kona pe'a mai la no ia huli hoi ana no ka halau Hale o Kakuhihewa i kāi nei o ka nuku o ke awalau o Puuloa me ka piuhi nui, a i ka hoea ana mai

0 kali malio aku ana no ke alii tno na maka hia-a e ake no o ka ike mai i ke kahuna. Pa koke inai la no ka ninau a ke alii i ua kukini ala. "Auhea ka hoi kau kumu oka helq ana aku nei o nei po?" "Ina aku no mahope mai, o ka olelo alii no ka'u i hai aku nei, a huli hoi koke inai la no au no ka lioike ana aku i ka lono, ina iho ke kahuua a hoea mai, aoe e noho he kauoha na ke alii." ()iai no ke anaina e hoolohe ana i na olelo ake kukini ame ke alii, halulu kapuai wawae ana owaho, a o ka hooho ae la no ia o kekahi poe oke aloalii, he nialihini ko waho. Koino koke mai la no o Napuaikamao me ka pau pono ole oka hahai moolelo ana a ke kukini i mua o ke alii Kakuhihewa. A pa mai la ke kahea mai ka leo alii mai, Ika i ana m&i: "Maloko loa mai, hele mai oe a mua nei o'u, oiai nou 110 ko'u makemake nui o nei po." Komo loa aku la ke kaliuna a mua o ke alii, kuhikuhi mai la ua o Kakuhihowa i kalii e noho ai o ua kahuna nei ona, a kuu iho la nolioi kela malaila. Huli papu mai la ke alii a pāne mai la: "Auhea oe, i kauoha aku nei au,ia oe e hele uiai. lie hana nui ka'u e li'a nei me kuu noonoo, aole he mea nana e hoakaka piha mai ia'u. Ua hai iho nei au imua o lakou nei i ka'u mea i makeuiake ai, ahe hookahi no pane like a lakou nei, a pela au i ka aku nei ke aho i kau pane, oiai, he ake nui ko'u e lohe i kau mau hoakaka e kuu kahuna.'' Pane aku la ua Napuaikamao nei: "Ka huaolelo alii huaina." "Ae,'' wahi a Kakuhihewa, "e hai aku au ia oe, a e hoololie mai oe, nana pono mai.ana oe i ko kaua pono ame ka ole; oiai aia maluna ou ko'u manaolana no ka pono ame ka poino o ka aina, malia e waikaua hou aku ana paha ke alii ame na hulu makaainana." Kuhikuhi aku la oia i uka i kahi o Kalelealuaka ma, a olelo aku la: "He mau manawa loihi ae nei o ko'u piha uluhua ana i ka a mau o kela kukui au e ike aku la, a no ia piha hoonaukiuki o'u no ka lele pono mai oka malamalama o ke kukui aka onohi maka me he ahi ala

no ka lua ka o'o i na lihilihi, aole nohoi o kā a ae a lohe mai i kc a'o, aia no ke oki a ka pili o ke ao, aole i kana mai ua naaki a ku-a-uluhua maoli. "Me ia uiau ano pono ole la au e ike ala, i hoouna aku nei au i ka elele kukini no ke kii ana ia oe e hele mai oe e kilo a e hai mai i ka hana a ke ahi. "I kekahi po, ua hoouna aku au i ke kukini no ka liele ana e kiu i ke kumu o ke ahi, a ua hoi mai oia a hoike mai la i ka hana a ke ahi, aole nae lioi ia o ka pau, i kekahi ahiahi nuu hoi, pii maoli aku nei no au a hoea ilaila e ike kumaka ai i ka hana a ua ahi ala, a loaaaku nei ia'u, eia ka hana la, hc kuko." "Heaha ke kuko e ke alii?" wahi a Napuaikamao. "A eia ke kuko," wahi a ke alii. "O ka kekahi, o na kihapai uwala no a lakou, a o ka puhi nohoi a kaua o Hanaloa laulau a kalua pu a mo'a, a o ka apu awa mai, a o ka mahanahana o ka uwala ame ka puhi, e oki oe i ka ona 0 ka awa. Ma ia wahi o ka moolelo i hooki iho ai ke alii, a pane mai la ua o Napuaikamao ke kahuna mana a piha ike i ka olelo ana aku imua o ke alii: "Aole ia he kuko, he kuko na kamalii, he makehewa ka noonoo ana aku i kana.'' "O ka pau ae la no ia?" wahi a ke kahuna 1 ninau hou aku ai. "Aole," wahia Kakuhihewa, "eia hou no ia kuko." "Oliana," i ui hou aku ai ke kahuna. "O ka kekahi hoi, o a'u mau lei hulu palama no i mau wahine na laua, o kuu mau puaa hanaiahuhu no na laua, o na ilio nahumaka, na koele ai, na pu-ko kapu, na ahui maia na laua no, a apopo au pii aku i laau hale no laua, huhuki mai no au i ka awa kapu aKahauone kuu konoliiki a hoi mai no au a nei, a kukulu no au a paa a kii aku no au ia laua a hapai mai no. ' 'Mama aku no au i ka awa, a wali hoka no a pau, kihee a na apu, hoohainu aku no au, a ke ooki iho ka ona o ka awa, alaila na'u no e hapai i ka mea nana ke kuko, a hoomoe iho no mawaena o a'u.mau lei hulu, a na o'u mau lima ponoi no ka e hooponopono iaia a poao, a waiho

inalio aku ia lakou j»ula,''—a, iuu ia wahi huoki iho la o Kakuhihewa i kana olelu ana. O ke ea ae la 110 ia o Napuaikamao iluna a pane mai Ia me ka ieo nui: "A! E ke alii! O ke kuko ia hee ka eneini, uta ka hoa paio, a ku oe ika nioku. Aohe eu nana eaa niai, eia la he hiapniole ke kanaka, he pua 110 ka ijaele. "Ilooko ia ke kuko; uniia ka hanu c kuu haku alii, e niniiaanako luhi, ina kahoikea ke akua la ia'u, he kupu, he eu, he nioa niahi ke kanaka. Kulia imuae Kalani a kau oe ika pua aneane. Ainaina. anuinia nui, ainama pau loa." Lonopapa ae la ka lono o keia niau oleloao a Napuaikamao i ke alii,a lilo loa iho la ia i mea wa ia e ke aloalii, aka, o kekahi poe ke mauala no ko lakou ano opu kekeue,ke ke'u wale ala no lakou,pau k.i epa ame ka lioopunipuni, a he nui •\vale aku na olelo pono ole. A i ka panina o na olelo a ke kahuna o ke kukai ana me ke alii, ua kauolia mai la o Kakuhihewa i kona ilamuku nui ame na konohiki ai aina, 110 ka hai ana i ka lohe i na poe apau, a ka la apopo i ke kakahiaka nui, e pii ke kane. ka wahine ame ke keiki i liiki ke lawelawe i ka liana, i ke kuahiwi, no ke kii ana i na lako anie na pono no ke kukulu ana i ka hale. no kamea, ua makemake ia e paa 110 ka hale i ka laapopo, anohonoika laapopo: Aohe kanakakino ikaika e noho i ka hal« a wahiue paha, a pela nohoi me na keikii koni na lima i ka liana, a o ka opuu a ouo hanau hou, haawe nohoi ma ke kua. O ka wa kok« no ia i hoouua ia ai o ke kala leo ana mai kela pe'a a keia pe'a o ka aina o ko Kakuhihewa mau okana a kalana aina, na ahupuaa, na moku, na kihapai; a aia'na kukini ke lawe ala i ka olelo alii, ke pahola ala me ka hikiwawe me he mau hoolaha pa'i alanui ala e onou ia ana iloko o ka pepeiao o kela ame keia niea. He oi aku keia oka hikiwawe mamua o na nupepa e kali ai a hala ka pule. Mahope o ka pau ana ae o keia niau wa olelo o ke aloalii o Kakuhihewa, ua kauohaia aku la na ai puupuu no ka hooiaakaukau aua i ai ame ona i'a na ke alii, oiai akahi no a hiki i kona kani puu ke hoomaopopo mai i ka ono o ka ai, no kekahi mau la loilii o kona noho ana iloko o ka ma'i uluhua.

M*kftukau m&i la na tuoa apau, haule aku la ua o Kakuhihewa haupa i na oio lomi, na poke hee palupalu, na inamona lomilomi, na opihi piko nui o Piliokahe, a o na kumau poi uouo mai no, aole no i emo ia heleuluulu ana iho, o ke ku ae la no ia i ka hou, i ka i'a hoeha ili o ka moana, a waiho aku la ua alii nei iluna o ka moena pa\rehe hiolani o Welehu ka inalaina, oiai ke hele aku la i ka pili o ke ao, ke pii ae la o Hikiimakaunulau a kiei mai inaluna o na pae kuahiwi no ke kipaku ana i na eheu konouli o ka po, a pahola mai i ka malamalama ma ka aina holookoa. Nolaila, i ka wehewohe ana mai o ka malamalama kaiao, hoomaka aku lako kai nei poe e pii, ake wawa hele ala lakou ike kula, i na haalu ame na piina, a ke hele aku nei ka ikuwa oko lakou mau leo a hoea i ko Kalelealuaka ma hale e noho ana. Iko Keinohoomanawanui lohe ana uiai i keia mau hauwalaau ame ka hoopuka pu ia ae o ko laua mau inoa, pane aku la oia ia Kalelealuaka: "Auhea oe, ina aku ka make o kaua la, i ka paikano nohoi paha o kau puni. O ahaina no la hoi oe i kahi kuko kupono mai nei, eia ka o ka liele no kau a halehale iluna, haahaa ka lani i kau kuko lalau, o kou kii ana aku nei a poalo maoli no i na maka o Kakuhihewa?" He mea oiaio nae, mai ko lakou hiki ana ma kela wahi a hiki mai i ka wa a lakou e aia nui ana me na kanaka no ka inu awa, ua lilo maoli no ka noho ana oia wahi ia Keinohoomanawanui i mea nui ia. Aka hoi, mai kela hai ana a Kalelealuaka i kela puni hookalakupua a hiki i keia kakahiaka a lakou e lohe nei i na leo hauwalaau, aole loa i pili maikai iki ko Keinohoomanawanui mau maka, ika ka makaua maoli no i ke ka'oka'o o keia kuko a kona hoa. Pela iho la i lelele mau ai kona oili i na wa apau, a hiki mai i keia wa a kakou e kamailio nei, ano ia kumu hoomaka inai la oia e hakanu a ano hokukule elike nto na poe 1010 hepa. Eia nae, i kela wa ana i olelo mai ai no ka ikuwa leo, ua pane aku la ua Kalelealuaka nei i ka olelo ana aku.