Ke Au Hou, Volume I, Number 12, 20 July 1910 — HE MOOLELO NO KA Hookumuia Ana o na Paemoku o Hawaii Nei AME KA HOOLAUKANAKA ANA I HOIKEIA MA NA MELE HAWAII KAHIKO Houluuluia e John H. Wise [ARTICLE]

HE MOOLELO NO KA Hookumuia Ana o na Paemoku o Hawaii Nei AME KA HOOLAUKANAKA ANA I HOIKEIA MA NA MELE HAWAII KAHIKO

Houluuluia e John H. Wise

1. Ma ka makahiki 1656 o ke ao nei ke hahai kakou i ka papa hoonohonoho helu makahiki a ka poe Hebera, elike me ia i hoikeia maloko o ko ka kou Baibala Hawaii, oia no ka hoee ana mai o ke kai nui a "Kaiakahinalii,"' a ma ia \va i wawahiia ai ka aina maloo a kaawale iloko o na aina puni ole nunui o ka hapa poepoe hikina ame ka hapa poepoe komohana, ame kekahi mau kalana aina nunui i kulana mokupuni maoli maloko o na palena o ka moana Pakipika. 2. O keia loli hookumu honua i ikeia i na la o Pelega, i kapaia ma Oihana'lii I 1 :i9, ka "mokuhia" ana o ka honua, ua p li ia ma ka hoomaopopo ana i ka moolelo o Kahiko-Luamea, no ka loli ana o na kalana aina nunui ma na kulana mokupuni maloko nei o ka Pakipika. A o ua manawa ala, aia ia ma kekahi kowa manawa mai ka makahiki 1754 o ke l ao nei a ka makahiki 2003 i ikeia ma ka papa hoonohonoho manawa a ka poe Hebera, a ua like hoi ia kowa me 249 makahiki mai ka haliauia ana mai o Pelega a hiki i kona make ana. He 346 makahiki hoi ia mahope mai o ke kai o ke au ia Noa, i kapaia o ke Kaiakahina'lii. Ma ka hoike moolelo Hawaii hoi, ma ka mookuauhau o Kanehulihonua, e loaa auanei ia kakou malaila o Nuu ka inoa malaila, a o Nana Nuu kekahi inoa ona, a ma ka moolelo Kumuhonua hoi, o Kahinalii no ia, oia ka 13 o na hanauna mai a Kanehulihonua mai. A ina pela, alaila, aia aku he 12 hanauna mamua aku mai ka kakou hookuinu honua ana mai, ma ka papa hulihonua a ko kakou naau kupuna e pili ana i keia mau paemoku. I ka nana ana, me he la he 2,400 mile a oi ko kakou kaawale mai ke kapakai komohana mai o Amerika Akau, a he 2,100 mile mai Kapalakiko mai ma ke kaha pololei, a he 4620 mile mai ke alawai oki mai o Panama, a o ka mile hoi kakou mai Honokaona mai, mai ka aina puni ole oiai o A*i«i t mai keia Paemoku aku hoi a hoea i ka

Paeaina o Tahiti, he 2,380 mile, a ke hoea hoi i Kikane he 4,480 mile. Ke makaikai aku i ko kakou Palapala Aina no ke kulana kahi i waiho ai o keia paeaina, e loaa ana no ia kakou ka ike.ke moe nei mai ka HikinaIlema mai a ke Komohana-Akau, ma ke ano ka'i lalani, a pela i kapaia ai he "Pae." O ke ano o keia huaolelo "Pae" i hoopiliia aku ai i keia mau mokupuni, a pela pu hoi ikeano o ko lakou waiho kamoe ana mai ka hikina-hema a ke komohana-akau, mamuli no ia o kolakou moe lalani like ana. Ua akaka mua no iko Hawaii nei poe kahiko ia mea elike me keia mau lalani olelo maloko o ke mele a Kamahualele: Eia Hawaii he Moku, he kanaka, He kanaka Hawaii e, He kanaka Hawaii, He kama na Kahiki, He pua alii mai Kapaahu, Mai Moaulaninuiakea. Kanaloa, He moopuna na Kahiko laua o Kupulanakehau, Na papa i hanau, Na kama-wahine a Kukalaniehu, laua me Kahauakoko. Na pulapula aina i pae-kahi, I nonoho like i ka Hikina, Komohana, Pae like ka Moku i lalani, f I hui aku hui mai me Holani, Puni ka Moku o Kaiakea ke kilo, Na-ha Nuuhiwa lele i Polapola 0 Kahiko ke kumu-aina, Nana i mahele kaawale na moku, Moku ke aho lawaia aKahai, 1 okiia e Ku Kanaloa, Pauku na aina na Moku, Moku i ka ohe kapu a Kanaloa, O Haumea o Manukohikele, 0 Moikeha ki Lani oana e noho.

Noho kuu Lani ia Hawaii a—, Ola, ola o Kalani, ola, Ola ke alii, ke Kahuna, Ola ke Kilo, ke Kauwa, Noho ia Hawaii a lulana, A kani moopuna ia Kauai, O Kauai ka Moku a—, O Moikeha ke alii. Na keia mele i hai mai ia kakou ua hui aku a hui mai keia mau Mokupuni me Holani. A ma ka wa hoi o Kahiko-Luamea he 12 hanauna ia, a ina e lawe ae kakou i 30 makahiki no ke au manawa o kela ame keia hanauna, e loaa auanei ia kakou he kowa manawa o 360 makahiki. Nolaila, e ike ana kakou, mai ka manawa mai 0 ke kai a Kahinalii a hiki ia Pelega he 346 makahiki,a mai ke au mai hoi ia Nuu a hoea ia KahikoLuamea, he 360 makahiki ia, alaila, i ka kakou hookuku ana iho, e loaa auanei he 14 wale no makahiki ke paewa. Maanei, e ae mai oukou ke hoike ae i kekahi mea e pili ana ia *"Ku-ka-pao" ame "Lono-nui-noho-i-ka-wai." Ke ike nei kakou, ua haawi ka poe kahiko o Hawaii nei i ka manaoio ana, oka helu elua o na Akua i manaoio ia e lakou iloko o ka heluna o ka pukui pukolu o ke Akua nana i hana i ka honua, oia no o "Ku-ka-Pao." Ua ike a hoomaopopo kakou a pau loa o ka huaolelo "pao" oia ka eli ana, ka hoopukapuka ana i kekahi mea kino paa, elike me ka huewai a kakou i kamaaina ai i kona moolelo a kahiElepaio 1 hana ai, a ma ua hana ana ala ana, he "pao" ia ma ia mahele moolelo. Me ia mau ano la e maopopo ai ia kakou ke ano nui o keia inoa "Ku-ka-pao," he mea kapili honua, he kukulu ana i hana. Ina hoi kakou e nana ma loane 1: Ime 3, Epeso 3:9; Kolesa 1:14 16; llebera 1:2; Ilaikeua 1 mi, e loaa auanei ua hana ia na mea apau e lesu Karisto, ka mea-Akua elua, i olelo maa mau ia e kakou. Ake makaikai aku hoi ma Kinohi a: 2, e loaa ana ia kakou malaila, e olelo ana, "Hoopunana iho la ka uhane o ke Akua maluna okawai.'» Oia mau hoakaka ana pela, o ka ka Mele Hawaii no ia e puana nei penei: •'O Lono, oia no o Lono-Nui-noho-i-ka-wai," oia*no ka Uhane Hemolele. Ma ka manao ana o ka pae kahiko, he kino lau ko Lono, oia li"i e noho ana i loko o ka wai, ka uwila, ka hekili, ke ahi, a pela wale aku. Pela pu nehoi ka Raibala i iioike mai ai no ka uhane, ht lehulehu kona mau kino. he ahi i kekahi wa, amou Nunu i kahi wa, a pela

Ke hoopili pu ia aku nei ma keia wahi o ka kakou moolelo ka mele a keia poe malalo iho nei, ke kahua nui a ko Hawaii nei poe i maoaoio ai no ke ano a me ke kumu o ko kakou aina ana, e hoomaka ana penei: He Mele na Kahakuihamoana, NO KA HĀNAIA ANA O HAWAII NEI —o — Ea mai Hawaii nui a Kea, Ea mailoko, mailoko mai o ka po, Puka ka moku ka aina, Ka lalani ainā o Nuumea, Ka pae aina i o kukulu o Tahiti, Ilanau o Maui he moku he aina, Na Kama o Kamalalawalu e noho, Na kuluwaiea o Haumea he kane, Na Hina-nui a lana he wahine, Loaa o Molokai he akua he kahuna, He pualena no Nuumea, Ku mai ke Alii ka lani, Ka haluku wai ea o Tahiti, Loaa Lanai he keiki hookama, Na Keaukanai i moe aku, Moe ia Walimua o Holani, He kekea kapu no Uluhina, Hanau Kahoolawe he lopa, Kiihina aku Uluhina, Moku ka piko o ke kamaiki, Ka iewe o- ke keiki i lale, I komo iloko o ka ape nalu, Ka apeape kai aleale, Loaa ka malo o ke Kama, 0 Molokini ka moku, He iewe ia. A he iewe ka moku, Ku mai Ahukinialaa, He Alii mai ka nanamu. Mai ka api o ka ia, Mai ka ale poi pu o Ilalehalekalani, Loaa Oahu he Wohi, He Wohi na Ahukiniala-a, . Na Lāakapu he kane ia, Na Laamea-a-laakona he wahine, Hookahua, hoiloli i ka Nuupoki Alii, Ka heiau kapu a Nonea, , I ka uwila i ka po kapu o Makalii, Hanau Kauai he Alii, He Kama, he pua Alii, He huhui Alii a Ilawaii, Na ke poo kelakela o na moku, 1 Paholaia e Kalani, Holo wale na inoku i Hololani, I ka wehiwehi kapu a ka iaoakila. {K lioomwia aku ana.)