Ke Au Hou, Volume I, Number 13, 27 July 1910 — Ka Moolelo Hialaai Nui ia o Sa Naita Wiliama Vanona KE DIA KEOKEO O NA PAE MAUNA O SADONI, KA LAWAKUA NOHO WAONAHELE O KATALANA, A I OLE, O KE PUKONAKONA KAULANA O KE ALOALII O EDEWADA KA MUA [ARTICLE]

Ka Moolelo Hialaai Nui ia o Sa Naita Wiliama Vanona KE DIA KEOKEO O NA PAE MAUNA O SADONI, KA LAWAKUA NOHO WAONAHELE O KATALANA, A I OLE, O KE PUKONAKONA KAULANA O KE ALOALII O EDEWADA KA MUA

Hoonianao ae la ua Halabata la i ka o-le a M«raki i haawi mai ai iaia, pela oia i unuhi ae ai a haawi aku la iloko o ko Vatft»na mau lima me ka hai pu ana aku iaia i na mea apau loa a Maraki i hai mai ai iaia no na mea e pili ana i ua o-le la. Pela oia i nonoi aku ai i ua o-le la i maka nana e haawi aku ai i ka haku Maraki, i ike lea ai oia ua hiki pono mai ia Vanona kana mea i hoouna mai ai, me kona olelo pu mai i kona haku. "Ke hoomanao pu nei au, ina no e loaa mai ana ia'u kau wahi wili o kou lauoho, alaila, ke hoomanao nei au, he ma-u ilio la no ia i ko'u manao." f 'E loaa aku ana noia ia. oe e kuu kauwa maikai, e oki ia aku ana ia me keia pahikaua ino," wahi a ua Vanona la, a wehe ae la oia i kpna papale, me kuna hookuu iho i kona lauoho e luhe ana ma kona poohiwi." Ike aku la ua Vanona nei a kakou i ke kiheahea ia o na papalina o ua kauwa nei ana me ka waimaka, oiai, ua hoomanao ae la ua Halahata la i ua mau owili la, oiai he mau mea milikaa mau ia ia e Maiiona. Ao ua mau oho punahele la e hia mau ia ai, īne ka milikaa mau ia ana e kona mau manamanalima, oia pu no kekahi a ua Vanona la i kupenu pu iho ai me na kulu koko o kana Mai iona aloha. He manawa loihi okoa no ia a laua o ka hooinanawanui ana a hiki i ke akakuu ana mai o na manao uluku o ua Halabata nei, me ka nana mai o ua Sa Naita nei a kakou, e hoohialaai ana i na nauaina ehaeha, e haehae ana i ka puuwai o ka laua kauwa aloha. A oia kana i pane mai ai:

"E kuu kauwa hoopono, ua hala aku la ie manawa, ua maalahi aku la oia, aka, o ka'u e ake nui ttei o ka hoea mai o ka wa e hooko ia ai o ka'u mau olelo apau loa i ho|ke aku nei imua o ka paepae laahia o ka nohoalii lasepi o ko Akua Kiekie Loa, ame ke kanaka hookahi a'u i aie nui loa ai." Ia wa oia i pūpu ae ai i ua lauolio punahele nei ona i na lima alolia o kana Manona a oki ae la me ka palii kaua i hookiheaheaia ai kona mau papalina me na kulu koko punahele liala ole o kana aloha, a puana ae la oia. "Elike i'iie kuu hookaawale ana ia oe e keia pupu lauoho mai kona pili ana aku me kona kumu, pela 110 auanei oe e keia pahi e hookaawale like aku ai i ke ola mai ke-kino ae o ka opu lokoino aloha ole nana i kaili ae i ke ola makamae mai ke kino ae o kuu wahine aloha, a o ke Akua hei auanei ko'u hoike. "E kuu Maiiona! E kuu Manona hoi!! Elike me ka ula ana o keia mau oho i kou ina* kul* koko, me ka ehaeha o kuu naau, ame ia haawiaa like i ke koena iho ma kuu poo. pela auaa«i • hooki ole ai au i ka hanu hele ana aku ma ka melieu o na poe apuu loa i komo pu e ohuuu ia» no ko'u ola." Kikoo aku la kona liina e paa ana m# ka lauoho imua o līalalmta a puana aku ia, "• paa aku oe i keia a haawi aku i ka liaku Mar»ki, ra* kou hai pu aku i ka'u i hoohiki paa aku ai imua oke Akua aiuo oe. Anoai, aole paha oia • ik* liou ana i na hiona o Sa Naita Wiliama Van*na o Sekoti», aka. liaawi aku nae oe iko'ualohaa n«i loa nona, me ko hai pu aku iaia, ina *u • Mak* ana, alaila, e nana iho oia maluna o k«ia •wili

auoh<*> aīm& ko'u pono e heluhelu nt oia, i na iuo e hoea mai ana no Sokotia nei." la kahi kauwa i ka owili lauoho a peepoli iho' la, nie ka nonoi hou aini inui i kotia haku, "e kuU haku, e oluolu mai ana anei oe ke noi aku au ia oe i huaolelo? Pane mai la ua Vanona nei, "c kuu kauwa hoopono, ka mea hookahi wale iho no i koe ma keia ilihonua, he ae au i kau mm noi apau loa e waiho mai ei imua o'u, ano e pane niai a e hooko aku 110 au, ina 110 ka make, a no ke ola paha, ina no ka ilihune, a waiwai paha." "E kuu haku, i ko'u noonoo ana, he liana kupono maoli ia kaua e haalele iho i keia walii, a hele aku kaua i ka pakaua o Botawela. I ko'u manao ana, ina kaua e hiki inaalahi aku anaiiuua o ka haku Maraki, he manaolana ko'u, e apo ia mai ana kaua me ka pulama nui ia, i kulike loa me ka malama mailani ana i ka hoaloha oiaio loa, pehea la kou manao e kuu liaku." "G ka'u e hai aku nei ia osf ina he alolia kona ia U, alaila, ua lawa loa kaua lioike ana ac, ma o kona pulama ana mai ia oe, owau ilio la no oe, a no'u iho, ke waiho nei au ia'u īho iloko o na lima hoopakele o ke Akua Kiekie Loa, ke haalele iho au i keia wahi, e hahai hele no auanei au ma kana mau wahi e kuhikuhi ai, a pela au i manaolana ai, e lioea mai ana no lie wa 110 kaua e halawai hou ai. "Aka, ke kokoke mai nei 11 a l»ora o ko ahiahi, a ke hekau mai nei ka liu-la, a uhi mai na eheu kououli o ka po, nolaila, e pono kaua e hookaawale «no, oiai, aole o'u makemake e hoea hou mai he wa a na kukuna o ka la apopo maluua 0 ke poo o Heselelika." O ka wa no ia i ku koke ae ai o ua Sa Naita Vanona nei me ka oiwi kino kilakila 0 ke kanaka koa oiaio, me he la, aole he noonoo kaumaha iloko o kona puuwai. Me na kaina wawae mama e kiau ana, i haalele iho ai oia i ua wahi la, me ka pane huaolelo ole iho, aka, ke ike aku la nae o Halabata i ka hulili okooko o kona mau onohi maka. Eu pu ae la nohoi ua Halabata nei a hoomaka mai la e lele maluna o na pohaku e waiho mokaki ana mioa maanei o ke kakaipali. Pela 110 ko laua hoomau ana i ka hele a hiki i ko laua hiki ana i kekahi oawa, ike aku 1« laua i ka punohu o ka uwahi, pela ua Vanona nei i manao ai ke ko-

koke lo& aku nei laua i ka laua wahi e imi nei i ka mea i makemakeia. Nolaila, pii ae la oia iluna o kekahi pohaku paiahalaha nui, unuhi ae la oia i kana o-le a pulii ae la i ka leo i maa mau i na kamaaina o Lanareka, a panai pu ia mai la e na hakui leo o na o-le he lehulehu mailalo mai o ke awawa. Me keia mau leo hoouweuwe aloha, i panai ia mai, a i hamau hoi no na wa loihi ka lohe ole ia ana oia mau leo, a o kona lohe hope ia ana i ka wa i kuu ia ai o ka hae o Sekotia ilalo, a akahi no'a lohe hoa ia ia mau mapuna leo alolia imua ponoi o ke alo o ka Moi Eduwada. I ka manawa i lohe ia ai o keia leo o-le i ka hano o ka liula, oia no ka wa i ike ia aku ai ka monioku nui ana ae o na kanaka iwaho o ko lakou mau hale iho, a e olowalu like ana lioi ka leo o na kane, na wahine ame na keiki, nie ka ike pu ia aku o ko lakou kulana o ka pihoihoi nui. Ke nana aku nei laua nei f ke ano o kelapoe, me he la, e ake ana lakou e ike mai hea mai la kahi a kela leo o-le i pae mai ai, e hii ana no kekahi poe wahine i na kamaiki ma ko lakou mau aa, ke au" liele la kela ame keia, mai hea mai la hoi keia leo a lakou i hoomomoe nui ai iloko o kela ame keia puuwai Sekotia oiaio. No ua Vanona nei nae a kakou, eia oia ke ku nei iluna o ua pohaku la me ka puai leo hou ole aku, aka, he like nae kona ano ia wa, me ko ka Anela o ka nialulīia, e lioeueu ana i kona Legiona no kekahi hana ano nui. Oiai oia e ku malie ana pela, o ka Vra no ia a na alelo manamana o ka uwila i hoanapu ae ai mai kekahi pea ae o ka lewa lani, me he la, ua lohe ia ka leo o ka o-le, e hoeueu ana no ke kaua, a e hooili ia ana he kaua hahana iloko o : na ao omamalu ona puu. Ia wa i kuhēa leo nui aku ua Vanona nei me ka moakaka, me ka wiliwili pu ana ae i ka pahikaua i pepehi ia ai o Mariona. "Eia ke hea mai nei na lani ia oukou ena Sekotia puuwai oiaio apau loa, ano ka wa e hoolohe mai. I hele inai la au ma ka inoa oka mea a oukou i aloha nui ai, e hai aku ia oukou e na kane, na wahine ame na keiki a kakou, e ku ine ka makaukau, ua woheia ka poniada [pahi] o Pelekane, ua haule ka mea hewa ole, ame kaopiopio iuiua ona. Ma ka ponei, ine keia pahi no i komohewa ae ai o Heselelika ka mea hookaumaha wale o Pelekane iloko o ko'u pakaua, a pepehi

hoomainoino i kuu wahine ame kuu keiki, ka'a hua hookahi wale iho no." Nei koke ae la ua owawa la me na, leo kupi* nai e wawaio hele ana iioko o ka lewa, me ka hooho riui a ka launaole. E hoopai! E hoopai akul! e hoopai aku a weluwelu liilii i ka raoa hookaumaha wale, i uku panai no ka Lede Mariona, 0 na kane, na wahine ame na opio i maopopo pono 1 ka Vanona i olelo aku ai, oia keia e hooho mai nei. Lehei mai la ua Vanona nei mai ka pohaku mai ana e ku ana, a kahea aku la ia lakou ine ka olelo ana, "ina oukou i manao pela, ano ka wa e hahai mai kela ame keia mahope o'u, a na'u no auanei e alakai aku ia oukou i kahi e hookoia ai ka oukou olelo." "E alakai aku ia makou imua," wahi a kekahi hapauea i pane mai ai me *ke kuoo, "o ka'u huki hope anakeia i keia ko'i kaua a hoohana aku iaia maluna o na kula laula ame na poiuiu noho wao O' ke kahuakaua kaulana o Laraga. "Ma kela kahuakaua a'u i hai ae la," i hoomau mai ai no ua kanaka la me na huaolelo mau i ko ka puali holookoa e puanaia ai, "o ke ola no Alekanekelo" me ia mau ano wale iho la no makou e hoopuka ai, oiai, e hakoko ana na aoao a elua me ka weliweli nui, o ka'u hoi e hoomaoe ae nei no kakou, e inake, 110 ka Lede Mariona "Ke ake nui nei au o keia ka kakou e puana like ai, oiai Iloko o ke okooko o na mea kaua, oia auanei ka huaolelo e a'o aku ei i keia poe koa pela auanei « konoia aku ai na anela o ke koko e : panai aku .1 ka hoopai ino no ke koko i ke jkoka, pela mau auanei e lanakila ai ka aina." ; : I lta pau ana iho 0 kana mau olelo, i puia koke ae ai ka lewa me na leo hooho e wawalo hele ana, a i hoopuka like ia ae e na mea apau, mai ka poe nunui a ka poe liilii, e hooho kupinai ana. "E make 110 ka Lede Mai iona." O ka wa like 11« ia i ike ia aku ai o ka hemo like ana ae o na pahikaua mai kela ame keia pakahi mai, a e hulali like ana iloko o ka malamalama o na ahi lama e' hoopuni anu i ua kahua hoomoana la. A o ka poe i nele i na pahikaua, ua hoolako ia lakou me ka lakou mau mea paahana mahiai ponoi no, naihe uhai ilio hae, na ko'i kipikua ame no oope, a pela. iho la i hoolawa pono ia ai ua puali kaua pahaohao la i kukuniia ai na aako-

ko me ke alohn, oialo o ua Ha Nait& nei & kakou. Emoole loa ua hoopuniia ae la oia me na kanaka kino ikaika, hiona koa, he kaawono ko lakou nūi, ku poai ae la lakou i ua Naila kane wahine make la, a puana like mai la, me ka hahai ana o ka olelo a kekahi maliope mai o kekahi, oiai e hapai ana i ka lakou mau mea kaua ma k« lakou mau lima pakahi. Puana malie ae la lakou me ka hoopuka ana, "ke hoohiki nei makou pakahi me ka oiaio loa imna o na Bekotia apau, e hahai mahope ou ma ka huakai panai aku i ke koko no ke koko hala ole o ka kakou Mariona aloha, ina no ia he mea e konoia ai i kahi la e hoea mai anao Pelekane holookoa ame Sekotia uuku ekomo ilokookaenaena o na lako kaua.-' Huli pono ae la oia i kona mau koa me ka 4 puliki ikaika ana iho i ke kuau o kana pahikaua a puana ae la, me ke kau-pu a|ia iho i kona papale ma kona poo. hoopaa aku nei au ia'u iho e alana no ka pono o Sekotia, ano kona hanohano i pakaha wale ia eka naau hohewale, ina io kakou pakahi pela e hooko ai." Wawalo hou ae.la ka lewa i na ikuwa leo e hapahapai hele ia ana e na welelau makani ilalo aua walii oawa la, a wa hele ae la ma na kakai pali eko hele ia ana ena ahe laumakani. Me ka puana like ia ana ae, "e ola mau loa ke Sa Naita Wiliama Vanona. E hoi hou mai o Sekotia, a e panai ia aku ke koko no ke koko hala ole o Lede Mariona." I ka hooki ana iho o keia mau leo, o ko Sa Naita Yanona manawa koke no ia i puana ae ai, "na na uhane o ko oukou mau kupuna e hoolalelale i ko oukou hele ana i ke kaua no ka hanohano o ko kakou aina, ke hele nei onkou e hoopakele i ko lakou lanakila i make ai, no Sekotia haaheo, ake puana ae uei au, e ahonui mai 011kou ia u mamua ae o ka napoo aua o kela malamalama niahina e haule ai iloko o ko oukou lima ka mea hookaumaha wale o Lanareka iloko o ke koko." (E hoomauia aku ana.)

E koho pololei ma ka _"AOLE" i pakele kou niau hoalolui. Ko onioni mai noi kekahi mau mokupuni, pela na louo inai nei. aole he ohohia nui ia uia kekahi mau wahi o ke kinai waiona.