Ke Au Hou, Volume I, Number 13, 27 July 1910 — Kaao Hooniua Puuwai No KALELEALUAKA KE KAE'AE'A IHUPANI O KEAHUMOE—KA PUA I OILI MAILOKO MAI O NA KU'E-MAKA-PALI O KAHOLOKUAIWA—KA HEKILI KU'I NEI NAKOLO ILOKO O IKUWA [ARTICLE]

Kaao Hooniua Puuwai No KALELEALUAKA KE KAE'AE'A IHUPANI O KEAHUMOE—KA PUA I OILI MAILOKO MAI O NA KU'E-MAKA-PALI O KAHOLOKUAIWA—KA HEKILI KU'I NEI NAKOLO ILOKO O IKUWA

MAHELE I. Ka Hoa Pa-pa-le'ale'a o Poliahu a Paniwai o LahuimAlo— Ka Alana o KahikihauN'AKA O KE ONE O MAEAEA —KE KUPUEU o ka Waihalau o Wailua—A o ka Puhi Olali o ke One Wali o Wa-li-o i Manokalanu-o Aole no he walii mea a maopopo iki i keia poe ke hapaiia nei paha lakou, aole palia, a lie ike ana ka lakou i ke kuuia ana aku i kai o Puuloa ma kahi kokoke i ka halau hale o ke alii Kakuhihewa. Hele wawae niaoli aku la lakou a hiki i ka koaa ana aku i kauhale ma ke alakai a ua wahi •opa Maliunanaino nei, a o ka wa 110 ia i pa-e mai ai a na leo kahea mailoko mai o ka halau alii, "Hele ma—i.'' Ia lakou nei nohoi a ku ana, aole i kuu iho ka nae, pa nna ka ninau a kamaaina: "'Owai o oukou o Keinohoomanawanui? 1, "Eia, owau;" wahi 110 a ua Keinohoomanawanui nei. ' Aia kou liale la, <> kela hale c ku mai la,' 1 wahi a na poe o ke aloalii i pane mai ai me ka hoomau ana mai i ka olelo ana: "K hoi oe ilaila, o oe no ka haku o kou hale, a o oe no ka kaku malania ai, aolie mea nana e leoleo-a ia a no iala lioi ka eu, o ko Kaluhe eu pu ae la no ia a uliai aL'u la inaliope o Keinoliooinanawanui, ua inalu like ilu> la 110 ka aha mai o a o, aohe ke u leo mai o ko ke aloalii no ia mau hana a laua. Oiai no oia ame kona kokoolua i komo aku ai iloko o ko hiua hale, e waiho mai ana na ono apau a ua Keiiiolioomanawanui o ke kuko ana, e laa na laulau pulii u-ha ame na poke puhi pa-

ka i puholo ia a mo'a, e kuku ana no na pa'i uwala liko lehua i awili pu ia me ka wai oka niu haohao, aola awakaulaau a ka inanu ua mania ia ine ka wai momona o kekoaua makaukau iloko o ka apu. Haule aku la laua nei a ua ono ala oka iloli ana, nuu malie, ke hau*pa ala laua me ke ake no e hoopiha i na keena uliao o loko a kupalaka ike kai o Pa'upa'u. Kani ae la ka aka a Kaluhe no nei pomaikai ulia wale mai a kona mau lioa, aka,- no Keinohoomanawanui nae, aohe pono iki o kona manao, aia he elua mau noonoo iloko ona e haupuupu mau ana, o ka make ame ke ola. No Kalelealuaka hoi, ke ku lolialoha wale nei no ia me ke kakali ana i mea nana e kahea a e hookipa mai iaia, me ka noonoo pu ana iho hoi iloko ona, "pela wale iho la no ka paha hoi au e lianaia ai e ku-a-kii ma keia wahi. He keu a ka mea hilahila?" He mea oiaio, mai ko lakou hoea ana aku a loihi wale mai mahope, aohe o ianei Wahi makamaka nana e hookipa, a he ole loa nohoi ka pa leo mai, oiai nae kona mau hoa ua hoomaopopoia mai, aohe a laua ala hana ua kau ke poo i ka uluna, aohe lioi he ike wale ia hoa hooinanawanui o lakou o ka inake uwahi popolo ame ka [>aele hua kukui inamona pulehu. Ia ianei lioi e ahu ana ka hoka i Kap&kai, ua helo a maoj"»a, oili mai la ua o Kakuhihewa a ninau mai la i kahi oopa. "aia i hea o Kalelealuaka?'' "Eia no," wahi a Maliuhanaino, a kuhikuhi ae la ia Kalelealuaka. lloolale koke ae la ua o Kakuliihewa i ka

ai-puupuu, e laweia mai ka apu awa o ka hunona ana, ma ka ninau āna aku: "Auhea ka awa o ke alii?" "Eia," a panee la, mai ia. Lalau aku la ua Kakuhihewa nei i ke kanoa awa a hoka iho la, oia hoka nohoi ia a kikikoele ku iloko o ka apu, o ka iho iho la no ia 0 na huapule a ua alii nei no ka palepale ana i na poino ame na pilikia o ka hunona a pela no hoi me ko ke alii, a kahukahu pu ae la nohoi e hooloihi i ke ola a e hoolaupai me na pomaikai, alaila, hapai ae la ua Kakuhihewa nei i ka apu a hoohainu mai Ia ia Kalelealuaka, a hapai mai la no i ka huewai ihiloa i mea mu 110 ka waha o Kalelealuaka. Lalau aku la no ua o Kakuhihewa i ke kaka hope o ka uha puaa a hahao mai la i ka waha o ka hunona, a hawele pu mai la i na kau miki poi nunui o ke ka-i koi o Ewa, a pela no 1 kela ame keia mea i hoomakaukau ia, a mana pani mai Ia na puna ko moinona kapu a ke alii mahope. O nei mau mea apau a Kalelealuaka e ai hoonuunuu nei, oia no na inea ai ono a kuhikuhinia o luna o ka ke alii papaaina. Ooki mai la ka ona o ka awa kau-laau o Puna, ike aku la ua o Kakuhihewa i ke ano ona o ua Kalelealuaka nei, kii aku la ia a lioihoi aku la a hoomoe iho la mawaena o na lei hulu oo ana, a liooponopono iho la a waiho pono ua Kalelealuaka nei, molale maikai ka oiwi o ke aalii kumakani o uka, a peia iho la i lilo ai ua mau lei hulu oo punahele ala a Kakuhihewa i mau hoa hookaukaunu 110 ua olali 'lao Kahalepohai. Hala ae ana ia la ame ia po, a hoea hou mai ana ua la a me ia po nohoi, o ka ianei liana no ia o ka ai a maona a kau mai la ka apu awa, iho mai la ko luna poe hoonoenoe, haule aku la 110 keia liooipo me na wahine elua ma kahi aoao a ma kahi aoao, oia nolioi na kaikamahine a Kakuhihewa. " Ke walea wale ala no lakou nei i ka olu pa kohai a ka Maunuunu o ua nuku awalau ala o Puuloa, i ka hapahapai a na ale huilua o ke kai o Moeau —e, o na i'a mili lima mai no o ua kaha ala, o ka opae mahikihiki o Uniikii, na luau palupalu wai nui niai 110 o llanapouli, he

hahao wale no ka lakou nei a hoopiha ia loko, oiai o na la ono no ia o ka ai ana, o na la hou. He halale hoi kau o ke kai o ka hi'u oio. Pela wale ko lakou nei noho ana a hala he mau anahulu me ka maikai aole he wahi po'i ale iki, oiai ke malamaia ia ala lakou nei elike me ke ano oka lakou ohumu. E nana aku nae hoi kaua i na la e nee aku la o mua, na la hoi e malamaia ai ka waikaua mawaena o ke alii Kakuhihewa ame Kapueonuiokona. I kekalii ahiahi, hiki mai la ka elele alii lawe kauoha mai a Kapueonuiokona mai, e hai mai ana i ka lohe ia Kakuhihewa e hoomakaukau 110 ka hooliuliu waikaua iloko o na la ekolu. Aia ke kaua la ke nee mai la ilalo o Waialua no ka hoolulu ana, e kali ana o ka la o ka hana, oiai ua wela ka ili o na kanaka i ka la, e ake 11 o a auau wai. * O ka liuliu ae la 110 ia o ko Kakuhihewa aoao 110 nei hoolale kaua, ke kala ala ka leo o na elele no ka hoomakaukau kaua ma kela ame keia pe'a o ko Kakuhihewa mau palena aina, a ke liuliu nei kela ame keia 110 ka hiki mai o ka la o ka hooili kaua. No Kalelealuaka hoi, aolie ana hana e ae ia wa o ka hiamoe wale 110, e moe ana ka po a e moe ana ke ao, i hakalia 110 i ka ai ana a pau, a pii 110 ka apu awa, o ka waiho aku la no ia hiamoe, a ke puoho mai no ka hiamoe, aiaila o ka awa no ke alio, a o ka lomilomi no i na 010010 010 wawae o na kaikamahine a Kakuhihewa. He mea oiaio, aia na lako ai ame na pono apau ua makaukau, oia mau no mai ka hiki ana mai a hiki i nei mau la e liuliu liakaka nei. Hoea mai la ka la no ka hakaka, oiai na kilo, na kahuna, na kakaolelo ame na poe i pau ka loina ike pili i na ouli ame na kahoaka kd nana nei imua o Kakuliihewa no ke kulana o ka nee ana o na hana o ka la hooili o ke kaua, a kulike ae la ka lakou mau hoike, no ka lioouna ana aku i ka elele i kekahi aoao e hoopanee ke kaua a loaa ka hoike a ke akua. No keia pane lokahi a ua poe ala, ua kauoha hou ia nku la ke kukini no ke kii ana ia Napuaikamao e liele mai, oiai, ua hele maoii o Kakuhihewa* a pilia nauki me ka pihoihoi pu 110 nei olelo a nei poe, 110 ka mea i kekahi la ae 110 e hooili ai ke kaua.

X ke ano liula o kc ahlahi hlki inai la ua o Kapuaikamao nei, a i ke kuu pono ana iho o ka nae oia au ana mai o ka loa, hoolale aku la ua Kakuhihewa ala ma ka olelo ana aku: "I kii aku nei no au ia oe e hele mai i kau ike no ke kaua o ka la opopo, oiai ua lohe ae nei au i ka lakou nei ike, a o kau wale no koe. "Ua like wale no ka lakou nei ike apau e nonoho mai la no ka hoomoe o ke kaua, aole ka i lokahi pu ke akua, a jna e lioolioa aku ana, lie kaua hee ka keia o kaua, na kela aoao ka oehu mua." Me ka nana puu iliili ole a me ka hailona ole a ua Napuaikamao nei> haka pono mai la oia imua o ke alii a pane mai la: "Ka! e lioopanee i ke alia ka mea o ke kaua i ku? Aia ka „a, ai ke akua, lioole ia iho la ka lanakila. "O ka'u kauolia, o ka ke akua no ia; kukulu ke kaua a pa'i i ka la apopo, hee ka hoapaio. Ke hai mai nei ke akua ia'u, ina ka anela la i ke alo ou e ke alii, nau ka ai aole na ka enemi. "Hoeu no ke kaua, i ke ehu kakahiaka no ma ka hoapaio, a lanakila oe, aole a uuku iho, he nui. A mai emi liope oe e ke'alii. O ka oleloia hookoia, ke hoi nei au, ua ike oe he hana ka-'u." 0 ka hana a ua Napuaikamao ala e awiwi nei i ka hoi, o kaua apana hana no, o kona kulana kaliuna nui no. Hele no nei poe i ka lakou, a noho no keia malama no i ka ianei papa hana. 1 ka pau ana no o ia mau olelo a ke kahuna, o ko iala pe'a ae la no ia hoi 110 Koolina, e waiho aku no kakou iaiae hoi ana, a e liuli ae kakou i ke aloalii o Kakuhihewa e makaikai ai i ko laila umu hoauwae-puu e kulolou aia na poo ilalo, aohe onioni ae o na hulu i ka puapua. Mahope iho o ka pau ana o ka papa liana a Napuaikamao, a huli hoi aku la kela, maopopo ae la nohoi ke a'o a ke kahuna ike, olelo koke aku la o Kakuhihewa i kahi ilauiuku oopa ona ia Maliuhanaino: "Auhea oe, ua lohe like ilio la no kaua i na olelo a ke kahuna o kaua, ao!e i po'ipo'i ia mai nei. "Nolaila, o ka u no ia oe, o kou wa keia o ka hana, he au loa. E kamau ka ai a paa aku

ka houpo, hele ka huakai hele, he la hol no ka hana, a he po nohoi no ka hana." •'Ua pono ia eke alii," wahi a Maliuhanaino, hoolale koke aku la keia i na ai*puupuu no ka lawe ana mai i na mea ai, a i ka pau ana a akoakoa, haupa iho la keia a maona pohekeheke ualehe maikai ka opu, ku ae la keia hele ana 0 ka loa oia kula mehanieha, pii aku la keia a hiki i ke ahua, he wahi aia mauka ae o Kauaula, he wahi kupono ia nana e kilo ai a ike pono ia na wahi apau o na puali elua ke nana mai, oiai he kiu kaua kana hana na Kakuhihewa ke alii. E hookuu no kakou ia Maliuhanaino e kuoe ana i ke ala pela, a e huli mai kakou i ke aloalii no o Kakuhihewa pehea la ka lakou nei hoonee kaua ana, malia o lilo paha i ka hunona ia Kalelealuaka ke kulana pukaua nui. A makaukau na mea apau loa ia kakahiaka nui poniponi haalele iho la ua.poe nei o Kakuhihewa ia Puuloa no Waialua, komo pu al£u la me keia pualikaua o Keinohoomanawanui ame Kaluhe. Ia lakou i hala aku la: kipa liele aku la o Kakuhihewa i kauhale, e apoo hele ai malia paha he poe no kahi i kupono no ke kaua aole 1 hele, iaia i hele ai pela a hiki aku la keia i kahi o na kaikamahine, hoomaoe aku la keia| oiai o ke kaikamahine muli wale no ke holoholo ana mawaho: •'Auhea ko oukou poe?" "Ina ae no laua nei iloko kahi i moe ai," wahi a ua kaikamahine muli nei. O ka pau ae la 110 ia o ka Kakuhihewa ninau ana, a o ko iala huli aku la nohoi ia hoi ana no kona hale nie na kapuai kaumaha, me ka manao la, ua hele hoi ka liunona, eia ka, aole. Aele i pau.

Ina aole ou ae o Oahu o pau kou mana kuokoa, e koho AOLE [X] 1 ka nana ana ua oi aku ke ko'iko'i o kein īuan a o ana a ka Hihopa Kakolika no ka ninau waiona, oiai l»e mau makahiki loihi kona o k© a'o ana i ka euauelio iwaena o keia lahui ma kona hoomma, mamua o Wule,