Ke Au Hou, Volume I, Number 27, 2 November 1910 — HE MOOLELO KAILI PUUWAI NO Kaehuiki-Mano-o-Puuloa KE KEIKI-MANO A KAPUKAPU LAUA O HOLEI O KE AWA ULILI O PANAU, PUNA HAWAII-KE AIWAIWA I PONHA I KA NIU HIWA, KA AWA-LAU AME KE KUMU-ULA, A I OLE, O KA IKI HOONAHOA NANA I ULUPA NA NIUHI HAE O NA ALE-KUALOLOA O KA MOANA MAI HAWAII A HOEA I KUKULU O KAHIKI [ARTICLE]

HE MOOLELO KAILI PUUWAI NO Kaehuiki-Mano-o-Puuloa KE KEIKI-MANO A KAPUKAPU LAUA O HOLEI O KE AWA ULILI O PANAU, PUNA HAWAII-KE AIWAIWA I PONHA I KA NIU HIWA, KA AWA-LAU AME KE KUMU-ULA, A I OLE, O KA IKI HOONAHOA NANA I ULUPA NA NIUHI HAE O NA ALE-KUALOLOA O KA MOANA MAI HAWAII A HOEA I KUKULU O KAHIKI

[Kakauia e Ka Ohu Haaheo i na Kuahiwi Ekolu.]

MOKUNA I Hanau ke Aiwaiwa o Puna —Kb Keiki Mano a Kapukapu Laua o Holei I ke kokoke aaa aku i na po o Nana hoi mai la na makua a noho paa i kahakai, oiai, ua maopopo 110 hoi ia laua oia na po e hele ai o ua wahi keiki mano nei a laua i na makalae o Panau, no kana huakai makaikai no kukulu o Kahiki. Oia noho o lakou nei a hiki i ka po o Nana, a i kekahi po hoi mai la ke kino mau e hoike nei i ka makuakane a hai mai la, apopo ike kupono ana okala i ka 1010 e haalele iho ai au ia olua aau aku au no kuu huakai hele, a waiho iho la oia i ke kauoha ma oka makuakane ala: "I hele auanei au a noho ae olua a ulia ko olua pilikia i ka i'a, alaila, hoopuka ae no olua i kuu inoa a iloko auanei o ka wa pokole loa e lako no olua i ka olua mea e noi ae ai aole e nele, oiai, ia'u e hele nei e hoouna mau mai ana au i kuu mau kino lau io olua ala, i kokua no olua." Haawi ae la no hoi ke aloha, a puoho ae la ua Kapukapu nei a hahai aka la i na mea apau i ka wahine, pela i hoopau ia ai ke ano liopohopoo Holei. Ika hiki ana mai i ka manawa oua wahi mano nei e hele ai, haalele oia ina kapakai o Panau a au mua aku la oia no ka hui mua ana me Kepanila, ke'lii o Hilo. laia i hiki aku ai i ka palena o Puna a me Hilo, o kana hana mua o ka ninau ina i'a apau e maalo ae ana ma kona aiahele i kahi i noho ai o Kepanila. Pela kona hookolo hele ana a hiki i kona komo ana iloko o ka hale oua Kepanila nei. Aua hele hoi o Kepanil» i kana wahi i hele ai. Aole no nae aua Kaehuikimanoopuuloa nei manao ae e o kama> aloa, oia M« no ko itnei a noho ana iloko,

Oia hele hoi ko ua Kepanila nei a i hoi mai ka hana he malihini ko kauhale e noho aku ana, oiai no nae oia iwaho ua honi e mai la no «ia i ke ala o ka ea oloko o ka lua ona, a hoomanao ae la oia he malihini ka paha ko v kona hale. Aole keia ala no ka mea e aku, aka, o ke ala no keia o ua wahi ukulii alii nei o I'anau i hoope ia ai i na aala kupaoa like qje he nui, a me ke ala 0 ka ea o ka niuhiwa, apela wale aku, a oia no nei mau ea aala a Kepanila e houi nei. I ka hiki pono ana aku o ua Kepanila nei ma ka puka, pane hoohuhu iho la oia, no ka hoihoi ole no i ke komo hokai wale ia aku no o kona wahi e kahi poe, a aole no hoi oia i ike pono aku ia loko a me ka malihini i kipa aku ai i kona wahi; oiai, ua nee loa aku la o Kaehuikimanoopuuloa a hala i kuono. u Ka! Owai la hoi nei eu o ke komo ana mai nei o ko'u wahi nei me ka hai mua ole ia mai, a me ko'u kono ole aku?" "Owau o Kaehuikimanoopuuloa, o ke keiki a Kapukapu a laua o Holei, o kiai pali au o Panau 1 Puna," wahi a ua wahi mano ukulii hoonahoa nei o Panau. Nana aku la ua Kepanila īiei a ike aku la he wahi mauo uuku-iki a ka *hoonahoa nui wale ke noho mai ana ma kuono, a oia kana i pane aku ai: "E lealea ana ka hoi nei la e ka malihini." Pane mai la ua wahi Kaehuikimanoopuuloa nei: <4 Ka ! Aole ka huakai a ka malihini e, he huakai hakaka; aka, he huakai makaikai ka'u i kipa mai la i kabi ou e kuu haku alii. No keia mau olelo oluolu a Kaeliuikimauoopuuloa uei, ua hilahila iho la u» Kepauila la, a hoopau ae U oU i kona iaaina « komo wai la iloko a ha»wi ae la i ke aloha, a hoopau lo« 4« U

no hoi i kela mau huaolelo ko-a-e'a. A hoolale aku la ua Kepanila nei e hoomakaukau ia mai ona mau meaai na laua,- a ka po ana iho, ninau mai la ua Kepanila la i ua wahi malihini nei. "E hele ana ihea kau huakai makaikai e Kaehuikimanoopuuloa?" Pane aku la o Kaehuikimanoopuuloa: ''Aia ko'u hele i keia huakai hele a ae mai oe e kuu haku e hele like kaua; alaila. au hele; aka, ina no oe e hoole mai ana; alaila, o ko'u noho no ia," "Na ia nei hoi ka huaolelo, aia kona hiki a ae mai ua Kepanila nei alaila hiki i nei huakai hele makaikai ana, o ko Kepanila ae aku la no ia, me ke kamailio pu ana aku: "Ina hoi ha pela ua pono ke ae aku nei au e hele io kaua i ike aku ho ia mau •wahi.''" "Auhea oe, he nani hoi ia ua ae mai la oe »i ke'lii e hele pu ana kaua; nolaila, apopo no ka la o ka hele, ma ko'u wahi kaua e hele mua aku ai a mailaila aku kaua a Kau, i kahi o ke'lii o Kaneilihia, malia hoi o ae mai e hele pu me kaua i ka makaikai; alaila, laukanaka ka huakai hele au e ke'lii." Mamuli o ka maikai o keia mau olelo a Kaehuikimanoopuuloa; nolaila, ua lilo iho la ia he mau mea maikai loa iko Kepanila manao, ke'lii 0 Hilo, a olelo ae la ua Kepanila nei: "Ka! He noho wale ae nei no hoi a o ka make wale aku no hoi koe, aohe he mea nana i kono mai ia'u e hele 1 ka makaikai, aohe no hoi he kii ahe oi ae, e ike ana ka hoi au i keia mau wahi aku." Ia ao ana ae o ko laua nei makaukau iho la no ia no ka hele, e au ana hoi ma na kai o Puna ma ke alahele e hoea aku ai i Panau i kona wahi. A oiai laua e hiamoe ana, ua hoi mai la ke kino uhane o ua wahi mano nei a olelo aku la iaKapukapu ka makuakane: "E noho olua aka la apopo; alaila, hoomakaukau ae olua i meaai na'u a me ko'u hoahele; oiai, e hiki aku ana au me ke'lii o Hilo me Kepanila, he hoahele hoi no kuu huakai makaikai, e kipa aku ana maua ilaila, a e hoomakaukau mai olua i ai." I ke ao ana ae o ka makaukau iho la no ia o ka huakai hele a ua mau kupueu nei o ka moana, oko lafta nei hele no hoi ia a hiki ana i Puna a hoomau loa aku la no ka laua hele ana ma ko ia uei mau kaha ma na pali o Panau, hoea aku la laua nei e nonoho roai uo na makua i kahaW-

Oiai ia mau la aku iuka no laua kahi i noho ai, a i ka loaa ana o ka hoolale i ka makuakano no ka hiki mai oua keiki nei a laua anw kona hoahele, a me ka hoolale e hoomakaukau i ai, no ka mea e kipa kauhale mai ana laua, oia no ka wa i puoho ae ai o Kapukapu a hoeu aku la i ka wahine e ala ae a iho mai.laua, ina iho ke keiki la a hoea mai me ka hoahele. • Na ke kane hoi ka hoeu e iho, h© nanai wale no ka kahi luahine wahine; olai, ua hele mai la ke aloha oke keiki a haawe ike kua, I oiai laua ma ke alahele e ilio nei no kaio kahakai, aia laua ke lawe pu ala me na makaukau apau e like me ke kauoha ake keiki, Hoea aku la laua nei a hiki ana ma ka laua wahi maa mau no e hiki aku ai, hoomaka koke ae la no ka makuakano e kau e like no me kana hana maa mau i ko laua wa e hiki aku ai, he kahea hoi iua wahi keiki nei a laua e hoi mai, a penei ua kau nei: E Kaehuikimanoopuuloa, Kuu keiki mano i kai nei, I noho a kupa a kamaaina, No keia mau pali kahakai, O Panau nei la e, Hoi mai e ai, Eia he ai, he ai nau e ai ai, Ai a lawa a maona, Ku ae a hele i ko huakai makaikai. O ka manawa koke no ia i lana mai ai ua wahi mano nei a ike pu aku la no hoi laua nei i ka pii malie ana ae o kekahi mano a ka nui launa ole a lana &na ika ilikai, a o ua wahi ukulii nei hoi e pokaa mau ana oia ma na aoao o ua mano nui nei, me ke kapeku ana ae a ua wahi Kaehuikimanoopuuloa nei me ke kani mau ana o ka po-a. Me ke kali hou ole iho e hoopau manawa wale ai no, ua hoomakaukau koke aku la o Kapukapu ika awa ame na lako apau no ka ai ana a hele aku la ua Kapukapu nei a ka lae kahakai, a kahea hou aku la ma ka inoa o Kepanila, a o ka wa no ia o ke poo o ua mano kupueu alii nei o Hiio i nee mai ai kona poo a pili i kumupali, a oleha ae.la ke alo, hamama ka waha, a o ko Kapu kapu ninini iho la no ia i ka awa a haawi iho la he maia i ihiia ka ili, apau haawi ia aku la he punako kea a lana malie mai la no hol o» U »oi iluoa o ka

Pela no hoi ua wahi ukuiki nei o Panau, o ka hēle no hoi ia a luli ka la oia lana malie ana a laua, oia & wa i ike ia aku ai o ka oni like ana ac o aa mawpiano ala a huli aku la no ke ala ma non<pnoho malie aku la no hoi o Kapukapu a kana aliiwahine a nana i ka laua ala e uhaele la. I ko laeil nei hiki ana aku i Kau, ua lilo aku ' la ke pailakiel ana o k» laua alahele malalo o Kb•huikimanoopuuloa, eia nae ka mea hilu ia hoea ana aku o laua nei, ua hele kamaaina o kauhale i kana wahi i hele ai, oia o Kaneilehia, komo aku la no nae laua nei mamuli o ka hookokono no a ua wahi Kaehuikimanoopuuloa nei, oiai nae kona kokoolua o Kepanila e hoopepe aku ana mawaho me ka olelo pu ana aku: "Kahuhu! Kupanaha no hoi oe, keu no hoi e kali ikī iho ana kaua mawaho nei a hoi mai kamaaina; alaila, nana la hoi ke koi mai a kipa kauhale aku hoi kaua, eia ka o ka hele no ka kaua mai waho 110 a noho ana iloko, epa mai auanei paha kaua ika leo o kamaaina i ka hookano a me ka mahaoi?'' "Aole pela," wahi a ua Kaehuikimanoopuuloa nei i kamailio aku ai, me ka olelo hou ana aku: "I a'o aku au ia oe? Aole pela ke a'o ana mai a ka'u kumu ia'u, a'o i nei mea he huakai hele, aole o ka hookahikohiko ano kulana iho, aole e loaa pela; he hele no a kahua alaila noho, e nalo no hoi kamaaina huhu e kipaku mai ana; alaila, he oi ia ake kamaaina lokoino ke kipaku ala i ka malihini me ka noho malie aku, aia wa haawi aku ka olelo, a i oolea loa mai ka iala pane; alaila, ua pau ka manao makamaka a hoaloha, a he hookahi wale aku no hana pono i koe o ka pai no i na ikaika i ike ia ai na keikikane." Ia laua no e hamumu ana iloko o ka halelua o Kaneilehia, pa-e ana no ka leo hoohuoi mawaho: "Kahaha! Ha'o hoi neia la aka hauhauna kanaka nui wale, he malihini-kipa ka paha hoi ko ko'u hale nei?" Ae aku la ua Kaehuikimanoopuuloa nei: "Owau o Kaehuikimanoopuuloa, a o ke keiki hoi a Kapukapu ma laua o Holei, a o ke kiai pali au o Panau i Puna." Pane mai la ua Kaneilehia nei: "Ka! E lealea aoa ka hoi me ka malihini." "E ke kamaaina, nole ka'u he huakai lealea, he huakai makaikai ka'u i kipa wai la iou qei e )tUU haku."

Ia laua nei e papa olelo ana, aia hoi o Kepa* nila ke noho nei me ka manao hopohopo, ina no ke ala io ae oka paio ehia ka hoi inea aloha ōiA».r a oia kana e nalu wale ala rio iloko 'iho ona, ®ka, aole nae ia he mea e nana ia aku ai eua wahiiki hoonahoa ala o ke awa ulili o Panau. No keia mau olelo oluolu a ua wahi opio n«i o Panau, ua hilahila iho la ua Kaneilehia nei ao kana mau olelo'ko-a-e'a, a nonoi mai la e huikāls aku iaia, a e hoopau i na olelo okawa i hala, a pela iakou i noho hoaloha ai me ka lokahi. Komo aku la ua Kaneilehia nei iloko i kahi a laua ala e noho mai ana a haawi aku la i ke aloha, a hoolauna aku la no hoi o Kaehuikimanoopuuloa ia Kaneilehia e ia Kepanila i ke'lii 0 Hilo, a haawi ae la no hoi laua iko laua mau aloha me ko Kaneilehia pane ana aku ia Kepanila: "Ua lohe wale no au nou, akahi no ka halawai a pomaikai no hoi kaua i ka hui ana." "He oiaio hoi kau. I hiki mai la hoi paha au ika ianei huakai o ka hiki ana ae nei i ko'u wahi, a mako ianei wahi mai la maua la a hoea mai la i ou nei, ina la he huakai inakaikai." Oiai lakou nei e hoohala kamailio ana, oia no ka wa i hooiale aku ai o Kaneilehia e hoomakaukau ia mai ona meaai, aohe no hoi i emo ua makaukau mai la, paina iho la lakou- apau a hoo'luana iho la me ka hoohali kamailio ana no ka huakai hele a ka opio a me kona kokoolua. Moe nui iho la lakou ia po a hiki i ke ao ana a hoomakaukau ia mai la na meaai no ko lakou paina kakahiaka, ika pau ana oka lakou ai, oia no ka wa i hoolale aku ai o ua wahi eu nei ike kamaaina: "Auhea oe e kuu haku, eae mai ana no paha auanei oe la o kakou pu no ke hele like 1 ka inakaikai?" Ae mai la o Kaneilehia me ka olelo pu ana mai: "Ke ae aku nei au me ka manao maikai, akahi aku la ka hoi ko'u hoihoi ika olua huakai hele." Ao ko lakou nei hele aku la no ia a hiki i na Kona, ianei i olelo hou aku ai ua wahi uuku iki hoonahoa uei o ke awa ulili o Puna i kona mau hoahele: "Auhea olua e o'u mau hoahele haku o keia huakai hele makaikai, e kipa ae kakou i kahi o ko onei alii oia o Kua, malia eia no paha i kauhale, aua hele hou no paha. Malia o hoihoi mai boi i ka kakou huakaioko kakou laukauaka uoia. {E Koomemia aku ana.)