Ke Au Hou, Volume I, Number 27, 2 November 1910 — Ka Moolelo Hialaai Nui ia o Sa Naita Wiliama Vanona KE DIA KEOKEO O NA PAE MAUNA O SADONI, KA LAWAKUA NOHO WAONAHELE O KATALANA, A I OLE, O KE PUKONAKONA KAULANA O KE ALOALII O EDEWADA KA MUA [ARTICLE]

Ka Moolelo Hialaai Nui ia o Sa Naita Wiliama Vanona KE DIA KEOKEO O NA PAE MAUNA O SADONI, KA LAWAKUA NOHO WAONAHELE O KATALANA, A I OLE, O KE PUKONAKONA KAULANA O KE ALOALII O EDEWADA KA MUA

"A ia'u e hoomaka aku apa e pii i na puu, i loaa ai ia'u kekahi kanaka, a mai iaia mai au i lohe ai ua apahu pu ia ae ke ola o ua Kiaaina lima kakauha la, ame kona mau ukali pili kino, ahe ' heluna lehulehu pu kek6hi i £au pu aku ika make .meia. "Oiai keia lono i pahola ae ai, pela iho la o Hamabeladona i lawe aku ai i ka lohe i ke KiaainarSa Rt]ceke Kiaaina e noho ana ma Ara, no na mea-i hana ia aku ai i ua Kiaairta lleselelika la rnau paalalo. Ika loaa ana aku iaia o ua lono la i haalele iho ai oia ilaila me ka pupuahulu nui a hoi aku la rto Pelekane no ka hoike ana aku i keia mau mea apau loa ' . . : '> s ¥ " "Ua hai pu ia aku nohoi e kekahi mea i maopopo ole owai la hoi ia,>-liia kahi hoolulu o Sa Naita Vanona ma na puu o Calalana me kek£hi wahi puali nawaliwali, a he poe hupo ka aole i ; milimili mua ina lako kaua. Pela iho la i hooūna . iamai ai he elua tausani koa makaukau loa i ke kaua mai Enelani mai, i hiki ai ke hele mai e hoo<puni a hopu pio iaia me ke ola, i lilo ai ke kanaka e kaulana nei i kii hoikeike makahehi nui loa ia e ko Enelani. Ua haawi ia aku ke kauoha oolea loa i na alii koa, ina aole e hiki oia e paa me ka maikai, alaila, e hana ma na ano apau loa e make ai oia, a mahope iho o kona make ana, alaila, e hoihoi ia aku i Enelani kona poo. Aia hoi ke pahola la na kiu ma o a maanei o kahi ana e noho la, me na kauoha paa e hopu pio ia oia, ina paha e loaa ,aaa me ke ola a i ole ua make paha oia. O na wahine, na keiki ame ko lakou mau makua, aole e ia i i hopkahi lakou," ana keia wahi hai mooleio ina i hoomaha' iho ai ua wahi koa la, oiai ua pohina pu mai la kona mau maka i ka waimaka no ka hoomanao ana ae i ke kulana o kona haku aloha.

"Me keia mau ano iho la au i lawe mai ai i ka moolelo mai kuu hoaloha mai, ke Sa Nait% Vanoaa a ma ke aumoe o kekahi po pouli aaki i hiki aku ai au i ka pali a kahea mai ai au i ke koa kiai o ua hoaloha nei o'u, me ka hai pu ana aku i kuu inoa, a i kona lohe ana i ae ia mai ai au e komo aku iloko oko lakou mau palena. I ko'u hiki ana aku imua o ua Sa Naita la, hahai jnai la oia ia'u i kona • mau pilikia apau loa elike me ia a'u i hai ae nei, ainekona wahi puali uuku, a hoike pu mai ia oia ia'u, o kana wale no i manao ai, i ka hora e.aJa ai o ke kaua ma na aoao a elua. •" - ; A i mea e nui ole ai o ka hana ma kona aoao, oko lakou olokaa wale mai no i na pohaku naluna o fta poe Pelekane e aa aku ana e kue iaia, me kona wahi puali, a e paa ana oia ia kulana mamua o ka loaa aku o na kokua-ikia ma ka pui ana aku i kona pualh Ke loaa kokua elike me kela heluna ae nei, alaila, e hele kino mai ana oia e hui pu me lakou, me ka nana ole ae i ka nui o ko ka enemi aoao, pela iho la oia 1 hoouna mai nei ia'u e hele mai e noi.aku .ina k»kua ana aka haku Maraki. Ua alahuTa kela mau kuemaka pali i ka hakilo ia e Vanona, a ua pau o lalo o keia mau wahiika hele ia eia, a hikii kona komo ana iloko nei o Botaw v 9la. M* u Aaa la ke ala e hiki maalahi ai iloko'hei o ka pakaua 'na ke kihi akau, a aia pu he puka ma ke kuk, ak» v aole oia i manao e hoomakili ia ala a hiki i ka maj kaukau pono ana o na mea apau. "Eia oia ke noonoo mau la oia wale no ke maalahi e halawai pu ai na puali a elua me ka Ike ole ia e ka enemi, a he ala hoi ia e hiki ole ai ke poiia mai e ka enemi, a hiki i ka lawa maoli aaa o ka ikaika o kona mau puali. O keia iho la namea a kuu haku i ake loa ai e loaa, pela oia i hoouaa mai nei ia'u e hele mai a hoike aku i ka haku Maraki. Aka, o ka'u nae hoi i manao mai nei, mahope iho o ko'u haalele ana aku iaia, me ko'u haupu mua ole ua hoopuni paa loa ia na puu e na koa Pelekane, aka, i ko'u hiki pono ana mai nei iloko o na palena o Botawela nei, eia ka ua paa i ke kiai ia.

:"U a ' hooleiia mai na olelo ino pololei ole i ko'u mau maka, me ka olelo pu ia mai e lakou he hoa kuka, a ohumu pu no ka haku Maiaki, a pela wale aku, a wahi a lakou i hai mai nei ia'u, ua hoopuka ia ae ka olelo hooholo no ka apahu pu ia 0 ke poo o ka haku Maraki." "Aole paha pela ka pono," a pii ae la ka ula 1 kona mau papalina, me he la e hoike okoa mai ana no i kona ano piha inaina, a pane pololei mai la ua Andrew Marry nei, "aia he nui wale o na poo bipi o na koa Pelekane e haule ana iluna o na kahuakaua, mamua o ka inu ana o kā lakou mau koi kaua punikoko i ke poo o kuu makuakane. Ke manaolana nei no au, aole loa e kahe ke kulu koko 0 ke kanaka Sekotia oiaio maluna o ko lakou mau amana li kanaka, oiai e mau ana he mau lima me kakou e lawelawe ana me ka pauaho ole i na pahikaua. "Mawaho ae o keia mau mea a kakou, aia no he mau au e lawe ana i ko kakou mau pauku kino 1 na kahuakaua, ke manao nei au, he kanaka hupo haalele maoli kela, ina oia i manao e mauna wale ana oia i kona ola iho, *ke ole oia e kilioi aku no ka lanakiia o kona aina hanau, a no ka haaheo o kona lahui kanaka ame ka hanohano o kona hae e hiki ole ai ke hoopoinaia. Ua hoolilo aku kakou i ko kakou mau ola iho ko kakou aina aloha, a nona kakou i molia ia ai, a o ko kakou make ana nona wale iho no, a no ka kakou mau pua aku e o mau aku ai, a o ka hopena o ka kakou paio ana nona, o ke kahua hoomaha, ame ka hale ololi, a o ka puuhonua hoi o na mea apau loa." "E ka opio wiwo ole a'u e ike nei," wahi a ke kahunapule, "e hoolilo ia na manao wiwo ole o kou mau la u'i, ma o kau mau olelo la e hoopuka nei i lamaku nana e hoomalamalama i kou mau kapuai koa no ka wa e hiki mai ana, a e lilo ai hoi ia i mea kaao mau ia e na hanaun'a i na kau a kau. la'u i hoomanao ae nei i ke ano o kau mau olelo waiwai nui, ma ka'u hoomaopopo ana, aoie no he mea e hiki ana ke hauoli aku ia mau mea au e hoopuka nei, ke ole oia e manaolana aia nb he mau loli ano nui no ka wa e hiki mai ana mamua aku ona." Me ia mau olelo i panai ia mai, i haawi aku ai o Andrew i kana mau hoomaikai kiekie ana j ua kahuna la me ke kunou ana aku i kona poo, a hu}i ae la oia a pane aku la ia Kera me na huaolelo maopopo. "Ke manao mau nei no au aole paha i hoea aku nei kela mau kanaka he kanalima a kuu kaikuahine Helena i hoouna aku nei no ka haawi ana aku i na kokua ana i ko kakou koa kaulana,

a peia au e manao nei o ka'u hana kupono w*le iho no o kuu hiki kino aku i kahi o ke kaikaina o kuu makuakane. "Me kuu manaolana mau ana ke loaa mai kekahi wahi puali koa uuku mai iaia mai, alaila, na'u ponoi no auanei e alakai aku ia lakou no ke ku pale ana e palekana ko kakou koa kaulana e ake mau ia aku nei e paniku aku." A i mea e holopono ai keia mau manao ana, a i mea e kii koke ole ja mai ai lakou e honioni e ke alii koa e noho hoomalu ana i ka pakaua o Botawela ia manawa, pela lakou i kukakuka ai i ka lakou hana pono e hooko aku ai no ka hooholo pono ana i ko lakou mau manao. Nolaila, i ka uhi ana mai a na eheu malu o ka po ma na paia o kahi a lakou e noho ana, a malalo hoi o ka malu o ke kahuna Moneka Feleila, kukakuka pu iho la lakou i ka hana kupono a hooholo iho la e hele aku o AndrewMarry ame Kera ikahi o ke kaikaina o ka haku Maraki ia po no ke no l ana i mau kokua, a pela laua i puhalahiu ai no ka pakaua o Dumasahada kahi e noho ana o ua makuakane la ona ia po, a pela i hooko ia aku ai. O keia manawa a Andrew ma e kuka nei no keia apana hana, oia ka manawa i opiopi ia ai o Helena Maraki iloko o na wiliau o ka hiamoe kulipolipo, a me he la e hoonaneaia ana paha oiae ko ia aupuni mau kini, a oiai oia iloko oia haawina i hoohalawai ia mai ai oia me ka oluolu maikai, a iloko oia kulana i hoohalawai ia mai ai oia me kekahi moeuhane. Ua ike aku oia i kekahi alihikaua u'i kanaka opiopio e komo mai ana iloko o kahi ana e moe nei, me ka paa ana i kona makuakane iloko o kona lima, a i ke komo pono ana mai iloko, anehe aku la nae o Helena e honi aku i kona makuakane, o ka wa no ia i lalau mai ai o ua aliikoa la i kona mau lima, a pane mai la: "E nana āku oe a ike i ka'u hooko pono ana i ka'u olek> hoohiki, e nana aku oe i kela mau puali kaua," a i koha uhane i huli aku ai e nana, aia hoi, hooho like mai la ka uhane o ua poe koa la iaia i kekahi ano olelo ana i maopopo ole ai, a puiwa ae la oia mai kona hiamoe ana. Nana ae la oia ma o a maanei, a ike iho la oia eia no ka oia iloko o kona keena kahi i hiamoe ai oia hookahi wale iho no, aole he lehulehu, aka, aia nae kona oili ke lelele la no kona hoomanao ana ae no ke kulana i hana ia aku ai i kona makuakane, a hoomanao pu iho la oia, me he la, • kahi o ka lima o ua aliikoa la i pa iho ai i kona lima, ke mau la no ka pumehana, a puaaa ae la ola, "e na anela oka maluhia, ke hoomaikai nui

aku nei au ia oukou ae k*ia hihio ioa paha e hoo pomaikai mai ana oia ia'u?" O ua Helena nei a kakou, aole no oia he opio o ka aoao palupalu me ke kulana o ka hohewale, aka, aia iloko o kona puuwai waipahe ua awili pu ia me ke koa ame ka maka'u ole, a malia paha o komo iho na kanalua ana i o'u mau hoa hooheno 0 keia hiwahiwa, aka, ma keia moolēlo ua hoole maolimai no aole oia i hanauia mai me ia ano puuwai, a ina i hoopiii pu ia mai ia mahele me ko ia nei puuwai, alaila, he Helena okoa no ia aole oia nei. s Wahi ana, ma kana nana aku i na puali kaua ana i ike ai, ua hoopiha ia lakou apau me na manao koa, wiwo ole, a piha uwila, ame keia mau ano ana e ike nei, i pūoho loa ae ai oia a hoopau loa ae la i kona noonoo ana e moe hou iho, a ala mai la iioko o kona mau hoomanao ana keia mau mea apau loa ana i ike ai mamua. Hoomanao pu ae la oia, ua pololei maoli no ka loaa ana iloko o kā poho o ko Sa Naita Wiliana Vanona he pahiakua, oiai aole oia he kanaka e hiki wale ana ke luaiele wale ia e na noonot> o ka mea noonoo pakaha, hoomaopopo pu iho la oia, pela no ka kona makuakane i haawi aku ai 1 na hilinai ana nona, a ke ike pu la oia i ka oiaio oia mau oielo, aia ma na wahi apau loa e hana ia ana o ka pono, malaila pu na eheu noeu o ka mea Kiekie Loa e paku ai me he palekaua la. Ke ho<smanao pu la ua Helena nei, e hoea io mai ana paha ka wa e hooko io ia ai o keia mau noonoo ana a u, a ala pu mai la kona mau manao ana e hopohopo ole, a puana malie ae Ia oia. "Ina no he mau tausani o ko ka enemi mau koa e hoopuni ana i kuu makuakane, a o Sa Naita Vanona pu me ia, aole no au e weliweli ana. "O kou ola! e Vanona, aole loa i ae na Lani e kaili ia aku iloko o ka hora hookahi, oiai, ke ike nei-au iole no i hiki mai i kou kakahiaka, a i ka hiki ana mai i kou awakea, oia auanei ka wa e poha ae ai o kou nāni nui, a oia ka wa a ka lehulehu e ai i kau mau hana, a e poni mai ai ka Mea Ma . Loa i haawina hou nou, a puāna ae la oia, "e ae mai e na Lani, e ko ka'u upu i ka nani o Sekotia nei." Me keia mau ano ona e lupea ia nei, i poina maoli ai konā noonoo, a ike ole oia i ke komo ana aku a ke kahunapule no ke ake no e halawai pu me ia. Haawi aku la ua kahunapule nei i kona aloha iaia, a puiwa ae la ua Helena nei me ka hikilele nui, oiai aia oia iloko o na wiliau no ka hoopapau nui ana maluna o Sa Naita Vanona, a

ua hoolei aku oia i kona mau noonoo apau loa i wahi e kaawale mai ai oia mai na pilikia mai e hoopuni ana iaia, a na keia leo i hoohuli mai i kana nana ana iaia. A mahope iho o ko ua kahunapule nei haawi ana aku i kona aloha, i hai aku ai oia. "E haalele iho ana o Andrew ame Kere ia kakou no ka hele ana aku i keia po, no kahi o ke kaikaina o kou makuakane, me ko Andrew ake nui e loaa mai he mau kokua mai iaia mai no kona hele ana aku e hoopakele ia Sa Naita Vanona mai kona panikuia ana aku e na enemi e hoopuni la iaia. "Eia hou, ke ake loa nei o Andrew e loaa ona mau kokua no ka hoopakele ana maii kou makuakane mai ka paa ana a keia poe hoopilikia wale, pela oia i manao ai e haalele iho ia kakou, a e hele aku no kana wahi e manao la e loaa mai ana iaia na kokua e hiki ai e hoopakele ia ko olua makuakane ame Vanona ia wa like no." I kona lohe ana i keia mau huaolelo i pane ia aku imua ona i pii ae ai ka ula ma kona mau pa-_ palina, a hoeelo mai la ka waimaka mai kona mau maka mai e hai mai ana i ka hana nui a loko e kulolia la. No keia ano i hoonana mai ai ke kahuna i ua Helena la a kakou, aka, oiai oia e hoomalielie ana pela, o.ia no ka manawa i puana malie ae ai o Helena i ua kahuna nei me ke kuio, oiai no kona puuwai e loku ia ana eia mau nipona. "E kala mai ia'u e ka makua hemolele, o keia mau waimaka au e ike mai la, aole ia no kuu kaumaha i kuu mau mea aloha, aole hoi i kuu makuakane ame kekahi mea e aku, aka, e hoomanao ae ana au i ka nui o ko na lani lokomaikai o ka hoopakele ana mai ia'u mailoko' mai o na poioo he lehulehu." Me keia mau olelo i puai mai kona mau lehelehe mai i hoomaloo ae ai oia i ka hiolo ana o aa waimaka mai kona mau lihilihi mai, a hoopau ae la oia i kona mau manao uluku, a nonoi aku la oia i ua kahuna la e ae ia mai oia e hele aku e ika i kona kaikunaq£ mamua o ko laua haalela ana iho ia lakou, a hele aku i kahi o kona makuakane hoahanau. Ae mai la ua kahunapule la me ka hookuu ana mai ia Helena nana no oia e hele aku i kon» wahi e halawai ai me oa kaikunane la ona, ioe ia mau huaolelo i waiho mai ai ua kahunapule ln hoi aku la. He aneane no e piha ka hora okoa mahope iho oia manawa a ke kahuna i hiki aku ai i ke keena kahi e hui ai lakou mamua o ko Andrew ma hele ana, oia no ka wa ihomo mai ai o Andrew a ua kahiko ia oia me ka aahu o ke kulana aliikoa no ka hele ana aku e hui mekona makuakane. {K hoomamia ahu aao.)