Ke Au Hou, Volume I, Number 27, 2 November 1910 — He Moolelo no ke Ahi o Enelani Sa Naita Odisa KA METALA DALA O KE KE'A HEMOLELE-KE KAE'AE'A O KE KAHUA MOKOMOKO O ASABE-KA MEA I KAPAIA KA ILIO HANU MEHEU POHIHIHI, A I OLE, O KA NAITA HELE-ULUULU [ARTICLE]

He Moolelo no ke Ahi o Enelani Sa Naita Odisa KA METALA DALA O KE KE'A HEMOLELE-KE KAE'AE'A O KE KAHUA MOKOMOKO O ASABE-KA MEA I KAPAIA KA ILIO HANU MEHEU POHIHIHI, A I OLE, O KA NAITA HELE-ULUULU

Aia he lehulehu wale o na naita i ake e komo pu i na lealea o ka la, a ua»komo pu aku ia mau noonoo iloko o na ukali o ke Keikialii Keoni, a o na naita ikaika ame De Bracy o lakou apau loa, ua lili loa ia lakou no ka naita lanakila, a pela lakou i koho ai ma ka aoao o ke Temepela. Eia nae, he nui a lehulehu'wale na naita malihini, Noremana ame Enelani, i haawi i ka lakou mau kakoo ana ma ka aoao o ka naita malihini, ua hilinai nohoi lakou i ko lakou ikaika iho, a pela lakou i manao ai e lo»a ana no ia lakou ka lanakila, a hauoli pu hoi lakou i ka loaa ana o ka naita malihini i alakai no lakou. Ia Keoni i ku iho ai ma ke alo o kahi o ka noho 0 ka lede hoohanohano o ka la, oia no ka wa i hoea mai ai o ka Lede Rowena a ku iho la ma kahi e hiki ai iaia ke pii koke aku i kahi o kona kulana i makaukau, a o ke kumu hoi a ke anaina e kali nei me ke ahonui. Oiai ua Lede hoohanohano la, a Moiwahine hoi o kai la malaila, oia no ka wa i wehe ae ai o ke Keikialii Keoni i kona papale, a lele iho la mai kooa lio iho, pela pu nohoi kona mau ukali i panai pu mai ai, a pela nohoi ke anaina holookoa i ku ae ai apau loa iluna, a o kekahi o na alii kiekie loa iloko o ua anaaina la, oia kai eleu e iho mai kona lio mai, a kokua iho la i ka Lede Rowena i kona ieleana iho mai kona lio iho. Puana ae la o Keoni oiai oia e ku ana iloko oia aluka, "pela iho la kakou e pono ai, a ke manao nei aa na kakou ponoi no e alakai aku iaia a hiki i kpna noho, kahi ana e noho iho ai i keia la, a malama i na hana." Huli ae la ua Keoni nei a pane ae la i ke anaina: "E na lede ame na keonimana, ke nonoi aku nei au i ko oukou oluolu, e malama pono oukou e ke anaina i ko oukou mau kulana elike me ia a oukou e ku la, a liiki i ka noho ana iho o ka Moiwahine o ka la iluna o ka noho i hoolaa ia nona, 1 kulike ai me ke kuahaua a ka naita lanakila o

ka la, he hoike e hooia aku ana i ko oukou hoohanohano iaia." O ka manawa no ia i uhene mai ai o *»a mea kani, huro mai la ka lehulehu, a e akena pu ana hoi lakou i ke kulana maikai o ua la ala, oiaii keia manawa i hoohanohano ia aku ai o ka Moiwahine 0 ka la, pela pu no i wehe ae ai na ao hakumakuma e pani ana i ko ka La a waiho laelae iho la na mea apau me ka maikai, oiai e pa pono ana kona mau kukuna me ka nani nui. Ke ike ia aku la ko na laina o na naita i wae ia no na hana o ka la haawi pu ana mai i ka Moiwahine o ua la nui kamahao la me ka hiehie nui, a o na alakai hoi ke ku la laua me he mau kia mabala la ka oni ole, a ke haawi la hoi ke anaina i na hoomaikai ana he nui, no ke kulana maikai o na naita. Poha mai la na leo kauoha mai na elele mai e hoomalu ke anaina mai o a o, oke kahua; no ka hoolohe ana i ka wa e kukalaia aku ai o ke kanawai ame rta rula hooponopono o na hana o ka la, 1 ole ai e ala mai he mau hakaka ame na hoohaunaele wale ana e hoopioloke ai i ke anaina, a haaa wale aku hoi i na hana hookiekie. Ua kaupale pu ia hoi mawaena o na naita ka hoohanaia ana o na pahi pokopoko ame na elau ihe i mau mea hoopoino i ke ola, a o ka fiaita a mau naita e hana ana pela, e hookaawaleia aku oo oia ma ke komo pu ana ma ka papa hoonohonoho o na hana o ka la. Ua ke'ake'a loa ia na kulana hakaka o keia ano, koe wale no na paio ana me na koi kaua, a he okiloa aku hoi ka manao ana oia iho la kahi e hookoia ai o na manao lili o na wa i hala, a ina oia iho la ka manao iioko o kekahi mau naita, alaila> he mea pono e kapae loa ia aku lakou mai ka lina lealea aku. Ua mahelehele like ia ke kulana o na hana lealea nu kela ame keia papa, he okoa ka mahele no na laau ihe, ko'i kaua, pahikaua, a pela aku.

Hiki no i ka poe i haule mai na lio iho ke paio me kona kokoolua, ina laua a elua ilalo like, aole e ae ia kekahi hakaka ana ina īlalo kekahi a iluna kekahi o ka lio, ua kue ia i na loina o ka hakaka ana, a e.lilo no ka mea o laua iluna o ka lio i mea e hoohaahaa ana i kona kulana iho, a e kipakuia aku no oia mai ke kahua lealea aku me ka hilahila nui, a e kukala pu ia hoi he pio oia no ke kahua hakaka. A ke haule ka mea hakaka ilalo mai ka lio iho, alailaM.ua ae ia no oia e hakaka me kona hoa, ina aia a o laua iike ilalo, a ke ike hoi ka meae kau ana iluna o ka lio aia kona hoapaio ilalo, alaila, e waiho iho oia i kona lio a e lele iho ilalo e hakaka puai. Ua papa loa ia ka hakaka ana o ka mea ma ka lio i ka mea ilalo, a ke hoolohe ole ia keia loina, alaila, e kukala koke no ka llamuku* ua pau ia ano hakaka, a o na naila e hoopaakiki ana pela, e hookaawale ia aku no laua mai, na palena aku o kahi hakaka, a e kukala pu ia he mau pio laua no ia kahua hakaka, a ua nele loa laua i na lealea a hiki i ka hopena o na hana, Ke hoopili pu ia kekahi naita i.ka paia, alaila, e kukala kokeia no, o ka naita i pilipu o laua he pio no ke kahua hakaka, a e lilo no kona lio ame kona mau lako kaua apau loa i kona hoapaio, a aole hoi oia e ae ia e komo hou i na hana o ke kahua hakaka a hiki i ka hopena o na hana oia la. A ke haule kekahi mai ka lio iho i ka wa e aluka ana o ka hakaka ana a eha, alaila, e pono no e kii aku na poe i hookaawale ia no ia apana hana, a e. kukala koke ia no he pio oia no ke kahua hakaka, a o kona mau lako apau loa e lilo ia no kona hoapaio. E hoopau koke ia no keia paio ana ke hoike mai ke Keikialii Keoni i ka hoailona, a e pono hoi na mea apau loa e hoolohe i ka wa a ke keikialii e hoolei mai ai i ke kookoo alii ilalo, a o ka mea e hoolohe ole ana i keia a hooko ole hoi i ka hoailona, e kukala koke ia no he kipi oia i ka noho kalaunu o Enelani, a e hopu koke ia oia. O keia ka hoike nui e pono ai e hoolohe ia, oiai he hoopakele kona ano i ke ola o na mea e hakaka ana, a ke hooleia ia kauoha, alaila, o kela ae la maluna ka hoopai me ka pakui pu ia aku, ma ka lawe ia ana o kona mau lako kaua, a e kaili pu ia kona inoa naita, a o kona palekaua e waiho ia maluna o keia pa me ka hoino pu ia e ka lehulehu, o ua palekaua la he hoopai no kona hoolohe ole i na rula ame na loina o ka oihana naita. A i ka pau ana o ke kukala ana a na elele i keia mau rula, oia no ka wa a na elele i kauoha

mai ai i na naita, e pono e hoopaa loa lakou i keia mau a'o ame na loina, a o ka naita lanakila na ka Moiwahine auanei o ka nani am.e ka haoohano e haawi aku ka makana o ka hoohanohano nui. I ka pau ana o ke kukala ia ana o na loina o ke kahua hakaka, oia no ka manawa i hoi aku ai o na elele i ko lakou mau wahi iho, a kukala koke mai la hoi na Ilamūku e komo koke ae na naita apau loa i wae ia iloko o kō lakou mau laina pakahi iho no ka makaukau ana i ka wft,o ka hana. 0 ka manawa koke no ia i ike ia aku ai o kela ame keia naita ma ko lakou mau laina ame na pukaua i koho ai elike me ko na wa mamua iho, a ke ike ia aku la ka pulelo aoa mai o na hulu like ole o na waihooluu ma na wahi like ole mai o a o o ka puali me na kapakila, na laau ihe ame na lako kaua like ole> Ua mahae ae na naita iloko o na papa elua e kuana ma ka 25 naita o ka papa hookahi ma ke kulana kekahi mahope mai o kekahi, a ke nana aku he ku maoli no i ka nani ka hiehie, a e ku ana hoi lakou apau me ka makaukau nui a e kali ana hoi no ka wa oka hana, a e paa ana lakau me ka lakou mau laau ihe, oiai oia ka mea kaua mua loa e hoohana ia ana. Ilelu pono mai la na Ilamuku i ka manawa no ka hoomaka ana, a na ka Ilamuku Wiliama de Wyvil i kahoahoa mai me keia mau huaolelo hope loa no na manawa ekolu penei: "Laissez aller! Laissez aller!! Laissez aller!!!" 1 ka Ilamuku e kahea nei i keia mau huaolelo oia no ka manawa i kani kupinai mai ai o na o-le, a hoomaka ae la na lio o na aoao a elua e holo no ka hookui ana i kahi hookahi. a ke ike ia la ka hui pu ana o na poe apau loa ike kiko waena, a i keia wa i hookui ai ua hiki no ke lohe ia ke o ana 0 ka lakou mau mea kaua i kahi mamao no na mile loihi. Oiai na laina o mua i hookui ae ai oia no ka wa i ike ia aku ai o ka oni ana mai o na laina o hope, no ka hoopiha ana mai ina makalua oka poe i haule, a eha na lio mai o keia hookui ana iho la o- lakou ame ka ukaH pu ana akit kekahi mahope o ka mea e hele lanakila ala mamoa. Na ka ea o ka lepo i papani aku i ke anaina 1 ka ike pono ana mai i na poe e paio nei, a ika mao ana mai o ka ehu lepo, oia ka wa i ike ia aku ai o kekahi poe e kuku mai ana iloko o ka nenela ona pohu lepo, ua pau nui iakou ike kUoi ia iho ilalo mai luna iho o ko lakoa mau llō, maauli o kela hookui o kekahi ame kektftii i ka maaawa hookahi.

Me keia puhia aaa aku o na ehu lepo a kaawale i ike ia aku ai he hapa waie iho rio ka poe i koe e ku ana, a o kekahi poe ua ala ae a e kuekuehu ana i ka lepo o ko lakou mau aahu, o kekahi e waiho oni ole ana, a e hoihoi ia ana kahi poe e na lawelawe i na hale lole. O na lio hoi e muu mokaki ana i ka honua, ua kuala pu ia aku kekahi poe lio a e waiho mai ana i kahi e, o na laau ihe a kahi poe ua pau i ka haihai ka lakōu mau ihe, e ku mai ana no oia me kona haopaio a e paio pu ana me ka laua mau pahikaua ponoi, a e akena ana kela ame keia i ka hanohano o kona aoao. A o na poe hoi ma ka aos*o o ka naita Beriana de Boisa Guilbert ke hoopuka la lakou i na huaolelo akena, me ka olelo pu ana, Ha! Beau Sant, eia ke ano o keia mau huaolelo e puana mau ia nei e lakou, o Beau Sant he inoa ia no kekahi o na hae kaua o ke Temepela. He hae keia me na waihooluu elua, oia hoi he eleele ame ke keokeo, a o ka manao maoli oia mau huaolelo, e hana maikai aku kakou i na karistiano apau me ke kokua aloha ana, a e inaina a kue loa aku i na poe hoomaloka apau loa. E hooho mau ana hoi lakou i na wa apau loa no ke Temepela, pela lakou e puana mau ai na poe apau loa mahope o ua Temepela la, a o ka poe hoi mahope o ka naita malihini e hooho ana no lakou me ka puana ana ae, Desdichado Desdichado. O keia mau huaolelo e puana ia ae la, ua hoopuka ia mai ia mai na huapalapala mai i kahakaha ia ma ka pale umauma o ko lakou alakai, a oia iho la hoi ka lakou huakiai e puana ai i na manawa apau. Ke ike pono la ka lehulehu, oiai ua puhi ia aku na ehu lepo a waiho maikai iho la ke kahua hakaka i ka uhau aku a uhau mai, hou aku a hou mai o kela ame keia, a ke lohe ia aku la hoi ka leo hooho o na lede, "e hooikaika a e koa e na naita oiai e make ana ke kino, aole riae e lilo ana ka hanohano," a he lehulehu wale aku na huaolelo e puanaia ana e lakou. Me keia mau leo e paia kuli nei i ka lewa i hookikina loa ia aku ai na naita e hakoko aku me ka hooki ole, oiai ua lilo keia mau leo ahiu a na lede e lawe ia nei i ke aheahe lau makani i mea no lakou ka poe e hakoko nei e hooi ia aku ai ka hooikaika ana. A iloko like oia manawa i ike pono ia aku ai e kuku mai ana kekahi o lakou iluna o ka iluhonua elike me na mea i hai mua ia ae nei, a i ka

n&na ana pleu me he la aole i piha ka hapalun o ka nui oka puali holookoa ka poe i kae iho. Ke ike la ke anaina i ka hoihoi ia o ka poe i haule, a eha mai ko lakou mau lio iho, a i lilo hoi kekahi poe no ka hookaawale ana aku i na lio i eha, a e moe malie ana me ka oni ole mamuli o ka hookui pu ana ae i kahi hookahi. I ka nana aku i ke anaina aia he kulana wiwo a hohewale iluna o kekahi o na poe o ka aoao palupalu . a e hoomaopopo ia aku ana no lakou ma o ka palulu ana ae i na hainaka ma ko lakou mau maka, aka, o keia poe Lede e hooho nei, oia no na poe koa a maka'u ole. Me keia mau"hiona aiwaiwa a ke anaina e ike nei, pela iho la no ka lehulehu e haawi la i na mahalo ana no ke koa, ka wiwo ole ame ka aa maoli i keia ano hakaka ana iloko o ka huikau ame ka maopopo ole maoli o ke ano e hana aku ai ina o ke anaina iloko o ka pohai o na poe hakaka. No ka Lede Rowena nae, aia oia ame kona mau hoa noho, ka haku Cederi£a ame Atelana ke hakilo pono loa la maluna o ka naita malihini, ka naita lanakila hoi oka la mamua iho. Oiai lakou e nana pono ana me ka hialaai nui e ike aku i kona wahi o ka hana, aia hoi loaa aku la ia lakou e ku ana oia hookahi iloko o kekahi puulu naita eha e alu ana iaia. He mea e ka puiwa ame ka hikilele o ua Moiwahine nei o ka la ka Lede Rowena i kona ike ana aku i ka wiwo ole e keia naita, a oiai ua ahai mua ia aku na ehu lepo e na eheu makani, a pela i ike maopopo loa ia aku ai e ke anaina ke kulana pale o ua naita kaulana la. E hoomauia aleu ana.