Ke Au Hou, Volume II, Number 1, 4 January 1911 — HE MOOLELO NO KA Hookumuia Ana o na Paemoku o Hawaii Nei AME KA HOOLAUKANAKA ANA I HOIKEIA MA NA MELE HAWAII KAHIKO Houluuluia e John H. Wise [ARTICLE]

HE MOOLELO NO KA Hookumuia Ana o na Paemoku o Hawaii Nei AME KA HOOLAUKANAKA ANA I HOIKEIA MA NA MELE HAWAII KAHIKO

Houluuluia e John H. Wise

Ua kapaia ka aumakua he wehe pilikia ma na ano apau, a ua pili hoi i na inoa alii a kupua mai ka po mai, a ina e ola loihi loa kekahi a uhi ka alu, alaila, ua kapaia aku ia ola ana, ke ola a na aumakua. He elua no ano o na aumakua, oia hoi o na aumakua i ke ao, a o na aumakua i ka po. O na aumakua i ka po, oia no na inoa o na alii o ka po, ma ke anokupuna, elike me Kane, Kanaloa a pela aku. O na aumakua i ke ao, oia no na mea ola i hoomana ia a hookapu hoolaa ia e,na kupuna mai kahiko loa mai, a o keia ka mea i kapaia he akua kumupaa. He akua pilipaa me he hoahanau pili ponoi loa la, a he akua kauoha kekahi olelo ana, oiai, ua kauoha aku na makua a kupuna paha i ke akua ma ka pule ana penei: E malaina i ka oukou pulapula, i kanaka i malama ai, i malama i'a, i kukulu hale a pela aku. A ina he kaikamahine, alaila, i kuku kapa, i nala moena, a pela aku e hana ai. A eia hoi ke kauoha i na keiki a i na moopuna paha: Eia na akua o kou mau kupuna, he mano, he moo, he Pueo, he Amakihi, he Aloiloi, he Koae a pela aku. He mau aumakua kumupaa keia, a ua malama me ka hoomanawanui ia i puukalahala ma na ano apau, oia hoi na pilikia mai a liai, oia ka anaana ka hoounauna, ka hoopiopio, ke kiolaola, ka lawe maunu, ka apo leo, ke pahiuhiu, a he nui aku, ua hooia ia he puu pale wale no ia i ka aumakua, a ua kapaia aku, o ke ola ia a ka aumakua. A ina e make olulo i ka moana, alaila, e hoopakele ia no e ka mano, ka leho, a i'a e ae paha, a he pueo paha, a e hoihoi ia auanei i ka aina. A ina e hopu pio ia, alaila, e kii no auanei ka aumakua pueo a hoopakele, a ina hoi he ma'i nui, a ua lapaau ia a ua ike hoi kalii poe ike, a hoo-

iloilo ia, a ua hele a puainawele, a ina i pau ka ike o ka poe ike, ua hele a o ka make "wale aku no koe, e puka no auanei mailoko mai oia make, ke loaa na kuhikuhi ana a na aumakua, ma ki moeuhane, a ma na kakaleo i kahi manawa. I kekahi wa, ua maa loa keia lahui no ka make ana o kekahi poe no ka uwe nui ia, a ua hoihoi hou mai no ka aumakua i ka uhane iloko o ke kino a ua ola hou no, a he lehulehu wale oia poe i paa na moolelo no ko lakou ola liou sna, i paanaau a walewaha i keia lahui kanaka. Oka haawi mai i na pomaikai o kanolio ana kekahi o na hana a ua poe aumakua la, a pela i kaena iho ai ka mea aumakua ikaika, kokua, a mana hoi, o ke ola ia a ka aumakua. Ma ka manaoio o kekahi poe o keia wa, oia kekahi kumu i emi nui ai o keia lahui kanaka, no ka haalele ana i ua mau aumakua la, e laa na kumupaa, na unihipili ame na kumu haka, a pela aku, ua ulu mai ka inaina ia lakou, a hoopa mai la i na pulapula, elike me Iehova i inaina ai i Kona lahui i pono ia, oia ka Iseraela, i ko lakou lilo ana i na akua e, pela i auhee ai lakou, luku ia e na mai ahulau, ka wi, a pepehi ia e na enemi ma na kahua kaua lehulehu a kakou i heluhelu ai ma ka Baibala, a i hoopaakiki mai ai i ko lakou mau naau hewa, hoohiki i na akua wahahee oiaio ole, ame ka ai ana i na mea i kauohaia, a i hoolaaia, aole na na anmakua pilipaa o keia lahui, a ua haumia pu i ke kapu o na wahine, oiai ia mau wa, ua malaina pono ia na kapu a he mea nui loa, a i nei wa ke noho liuikau nei, a pouli no nae na kanaka Hawaii, malamalama no lakou noi ma. Eia hou no kekahi ano o ka hoaumakua ana: O na poe i pili loa aku iloko o na aumakua kie-

kie o ko ka lani ame ko ka honua nei, ame ko ka wai, he manaoio ko lakou e ola hou mai ana no ua uhane mahope iho o ka make ana, a noho kino uhane mai la iluna o ke kino ola maoli o kon ohana, a i ole, ana paha i makemake ai, (hoohihi) a hai mai la i kona inoa imua o ka ohana, a pela i hoomana nui ia aku ai. O keia ano o ka uumakua aole ia i mana mamuli o ka hoomana ana ame ke kaumaha ana aku i na mea ai, aka, na ka mana no o na aumakua i haehae ae a lilo i mau kino lau, nolaila, ina i pili i ka mano, alaila, oia kino no ia e hoi mai ai, a ina paha i ka moo, Pele, a i kahi mea paha o ka lani, alaila, e hoi mai auanei lakou ma ia mau kino pakahi, me na hoailona like ole, i hoohewahewa ole ai ka ohana, a i ole kekahi poe paha ana i makemake ai, aole keia he unihipili maoli, elike me ka kekahi poe e olelo nei. NO NA AUMAKUA MOO He nui wale o na aumakua Moo kahi e kakuaiia ai o na kupapau, a eia ko lakou mau inoa, o Kalamainuu, o Laniwahine, o Hauwahine, o Kanekuaana, ame Kihawahine, ame na kini, ame na lau o na kino moo, aka, o na akua nae keia i hoomana mau ia, a e kakuai mau ia ai o na kino make, a e lilo ai ma keia mau kino eepa, o Walinuu ame Walimanoanoa kekahi mau aumakua moo a nui wale aku. O Kihawahine, he aliiwaliine oia no Maui, a i kona make ana ua kakuai ia iloko o Kalamainuu, a lilo i akua moo aliiwahine kaulana loa ma ka moolelo o keia lahui kanaka, a malia mamuli o kona ano alii paha, oiai he alii nui kona mau kupuna mai ka po mai, a i kona lilo ana i moo, i lilo ai oia i mea hoomana nui loa ia e na 'lii o Hawaii ame Maui, me ke kapu ame ke kukulu ana i na puloulou, a ua oleloia he make ke kanaka i kona mau kapu, na ko Maui poe no oia i kakuai i Maui no. A eia kekahi moolelo no ke kapu io o Kihawahine. I ka lilo ana o Maui ame Oahu ia Kamehameha I, ua lawepio ia o Kekuiapoiwa ame Keopuolani kana kaikamahine oiai no Maui laua, o Kihawahine hoi ko laua akua, a he kupunawahine hoi no laua, a i ka hui ana o na moku apau malalo o ka mana o ua Liona la o ka Pakipika, ua hoolilo aku o Kamehameha I ia Kihawahine i akua kapu loa, he moe ke kanaka ilalo ke hele

ke akua wahine oia o Kihawahine, ina no ke kanaka i ka moana iluiia o ka waa, e pono no oia e moe ilalo i ka wa e hea ia ai ke kapu o Kihawahine, a oia kekahi hoike nana e hooia mai i ka nui o ke kapu o Kihawahine. E ike mau ia ana oia ma Mokuhinia, Lahaina, ame Kapunakea, Kanaha, Paukukalo, ame kekahi mau wahi e aku nohoi, a no ka ike ia i ka ikaika, ame ka mana maoli o Kihawahine, pela o Kamehameha i hoohui pu ai ia Kihawahine, oia kekahi o na akua nana i hoohui i na mokupuni apau a lilo i hookahi, a no keia manao o ke alii, pela oia i hoopuka ai i keia mau olelo a i paanaau ika poe kahiko paa mele. "E ai aku oe ia Oahu, a ku a ka hale o ko akua i ka lai o Waikiki, he hale puaniu no Kalakalamainuu no ke akua no Kihawahine. Ua oleloia o Walinuu, o Walimanoanoa, o Kalamainuu ame Kihawahine, he poe kuamoo, a he poe moo alii ai-aupuni keia, ao ke aupuni ka lakou waiwai nui e malama ai, a ua hoolilo ia lakou i mau kiahoomanao maloko o na heiau, a o lakou kekahi i helu ia iloko o ka lalani ona akua wahine, a ma na moolelo, o ke alii e paulele ana i keia mau moo i kiai no kona au hooponopono aupuni, e noho no auauei oia e hooponopono i ke aupuni me ka naueue ole. O Kanekuaana nohoi ko Ewa moo kiai, a ua hilinai nui nohoi ko Ewa poe iaia, mai Halawa a Honolulu, a ina e pilikia ka aina i ka i'a, alaila, hoeu like na kanaka mai o a o i na wai hau e pili ana iaia, a o ka ho a no ia i ke ahi, a o ke ala koke iho la no ia o ka pomaikai o ka aina, a o ka pipi ka i'a kaulana o Ewa, aole e hala he eono malama e ku ai o na lala hau i kahakai, o ka piha iho la no ia o ka aina i ka pipi, mai Namakaehalawa a na pali o Honouliuli, mai na kuapa o uka a na pa akule, a mai ke kai hohonu a na papa Nahawele o kala mai Kaliawa a ka pohaku e pili ana i na loko, aole wahi pipi ole, o ko Ewa aumakua hoopau pilikia iho )a nohoi ia, a hoopomaiaina oia poe. Aia maioko o ka io o ka pipi he niomi nani, ua like ka nunui me ka onohi o ka m»ka i'a, he alohilohi keokeo kekahi, a oia ka momi i oleloia, he nauhee kea, ulaula ka onohi, oia ke anuenue, a he niuliee makoko kekahi, aole o ktia wale ka i'a ku, i kona wa e hoi inai ai, oka opaehuna» ame ka opaekala kekahi mau i'a.