Ke Au Hou, Volume II, Number 2, 11 January 1911 — HE MOOLELO KAILI PUUWAI NO Kaehuiki-Mano-o-Puuloa KE KEIKI-MANO A KAPUKAPU LAUA O HOLEI O KE AWA ULILI O PANAU, PUNA HAWAII-KE AIWAIWA I PONIIA I KA NIU HIWA,KA AWA-LAU AME KE KUMU-ULA, A I OLE, O KA IKI HOONAHOA NANA I ULUPA NA NIUHI HAE O NA ALE-KUALOLOA O KA MOANA MAI HAWAII A HOEA I KUKULU O KAHIKI. [ARTICLE]

HE MOOLELO KAILI PUUWAI NO Kaehuiki-Mano-o-Puuloa KE KEIKI-MANO A KAPUKAPU LAUA O HOLEI O KE AWA ULILI O PANA U, PUNA HAWAII-KE AIWAIWA I PONIIA I KA NIU HIWA,KA AWA-LAU AME KE KUMU-ULA, A I OLE, O KA IKI HOONAHOA NANA I ULUPA NA NIUHI HAE O NA ALE-KUALOLOA O KA MOANA MAI HAWAII A HOEA I KUKULU O KAHIKI.

[Kakauia, e Ka Ohu Haaheo » na Kuahiwi Ekolu.]

MOKUNA I Hanau kk Aiwaiwa o Puna —Kb Keiki Mano a Kapukapu Laua o Holei Hoolauna aku la .no ua opio nei elike no nie kana hana mau e hoolauna ai, a hikl nohoi iaia, aloha mai la ua hapauea nei me ka hopu ana mai.i ka lei palaoa a honi iho la, a luana iho la lakou nei hoonanea me na kukaiolelo no ke kamahao o nei kanaka a ka nui wale i ka lakou ike, a ke makaukau mai la hoi na wahi ono makamaka hou o ke kai i ka ai-puupuu ia Kaimaio. A akoakoa na luhiehu o ka papaaina, neenee nui aku la lakou nei a hoopiha iho la i ko waho ia loko, a pau ka ai ana, ua molehulehu loa mai la ia manawa noho aku la ua poe alii nei hoonanea, a lilo aku la ka mana o ka moolelo ia wa no na mea e pili ana i ka lakou huakai hele, a na ka aaki ana mai o ka makahiamoe i hooki pu ika lakou ala ana a hoi aku la kela ame keia e hooluolu. I ke ao ana ae, a mahope iho o ka pau ana o ko lakou aina kakahiaka nui, olelo mai la o Kuhaimoana ia lakou nei: "O ko oukou la keia e haalele mai ai ia'u a hele nui aku oukou no ka oukou huakai, nolaila, o ke ala mamua aku nei o oukou e waiho mai nei la, he loa. O ka'u nae hoi ia oukou, i hele oukou a hiki i ka pale ana mai o ko kakou kai, e ike ana oukou i ke ano e o ke au e kupikipiki-o ana ke kai, e hoomanao iho oukou o ka palenaia o Hawaii nei, a pale nohoi o Tahiti. Aia ilaila ke kamaaina o Keaukaii ka inoa, ilaila oukou e kipa ai hoaumoe, mai hoohilahila oukou, mai hele

loa, e kipa, aia ilaila na mea apau e pono ai ka haakai hele, o ka ai ame ka i'a, a e olelo~ aku oukou na'u i kuhikuhi aku nei ia oukou, oia ke kamaaina." Hakalia no a pau ia mau huaolelo a haawi na aloha hope me ke kamaaina, o ko lakou nei holo nui aku la no ia, hele # nohoi a iho ka la ilalo haiawai lakou nei me ke au kupikipiki-o, hoomanao ae la lakou nei ua hiki lakou nei i kāhi e loaa ai o- kaoiaaina, oia hoi ka pale ana 0 ke kai o Hawaii nei a pale ko Kahiki. A ia lakou nei no e hoolana ana, halawai ana ko lakou nei ike me kekahi i'a nui ano e, he hihimanu huelo loihi, a pa ana no ka ninau a ua kupueu ala ia lakou nei: "Mai hea mai nei ka oukou huakai?" "Mai Hawaii mai," wahi a na malihini i pane aku ai me ka ninau ana aku: "Ua ike no oe i kahi o Keaukaii i noho ai, ke alii o keia moana?" "Ae," wahi a Hihimanu, "o ko'u haku ia e kiai nei o nei moana," i ko lakou neilohe ana 1 keia mau olelo akahi no a hoi pono kō lakou nei manao, oiai, ua hopohopo no ko lakou noonoo no ka loaa ole o ko lakou kainaaina, a nele i kahi e hoaumoe ai, oiai ke uhi mai la na eheu 0 ka po. "E alakai aku hoi ha oe ia makou i ona ala, oiai, oia ko makou kamaaina o ka imi ana mai la," wahi a Kaehuikimanoopuuloa i olelo aku ai. "Ina pela, e haele kakou;" wahi a Hihiiuanu, a o ko lakou nei hele aku la no ia a hiki 1 kahi o ke kamaaina, hai aku la o Hihimanu i

kona haku ia Keaukaii, eia he poe malihini na laua mai Hawaii mai, a ua kuhikuhi mai nei o Kuhaimoana ko kaikuaana e kipa mai ianei, o oe ko lakou kamaaina. Hoolauna pakahi aku la o Hihimanu ia lakou neiimua o ke alii a haawiia ae la na panai aloha ana mawaena o lakou, a oia ka wa i pane aku ai ka opio: "I kipa mai la makou i ou nei i ke kauoha a Kuhaimoana, aole makou e hele makamaka ole ma ke ala, aka o oe ko makou kamaaina o nei wahi, a i kou alo makou e noho ai a hiki i ko makou heie ana." "Ua pono, he oiaio ia kauoha a ke alii, oiai, o ko'u mua ponoi no ia, a o keia noho a'u e noho nei i keia moana kupikipiki-o mai iaia mai no, nana no i hoonoho mai ia'u i kiai a i kamaaina no nei wahi, a o ka pale ana keia o ko kakou moana, a pale nohoi o Tahiti," Oiai lakou nei e lilo ana ike kamailio ke hoomakaukauia mai la na mea ai e Hihimanu, a iluna o ka papaaina i ninau mai ai ke kamaaina ia lakou nei: "Mai Hawaii loa mai la no oukou la a hiki iho la?" "Ae; alua o makou anahulu ma ke alahele a halawai pu iho la kakou," wahi a ka opio i pane aku ai. "Nui a lehulehu no ka oukou huakai o ka hele aiia mai nei, laukanaka a ohuohu ke ike aku,'' wahi a kamaaina. "Ae, o makou Hawaii wale no keia apau e helē nei, no Hilo kekahi, no Kau, no Kohala, no Hamakua, no Kona, a owau nohoi o Kaehuikimanoopuuloa ko ke ala ulili o Panau, Puna, Hawaii, a pela wale ko lakou lilo ana i ke kamailio a hiki i ko lakou kaia ana e ka hiamoe, a na ia mea i kono mai ia lakou e hoi e hookuu i ka luhi o na lihilihi maka e imoimo hopipi ana, a i puoho ae ka hana ua ao. Makaukau mai la na mea ai, a nuu nui iho la lakou nei a maona, a i ka pau ana, o ka makaukau iho la no ia o ka huakai no ka nee ana, a ia lakou i komo aku ai iloko o na palena o Tahiti, lilo aku la ko lakou nei alakai ana i ke taata wai-hi, ia Kua i ke keiki Borabora ai ulu, a hiki i ko lakou n«#i hoea ana i na Paeaina o Nuuhiwa ma ka Mokupuni o Fatauhu.

I keia wahi i kipa ai lakou ma ka Ktia alakai ana'i ko laiia alii oia o Taetaeti, he kaikunane no ko Kua makuahine, hookipa ia aku la lakou nei apau me ka maikai, a ua nui ka hauoli o na makua ame ka ohana o Kua ika ike hou ana iaia. Ika pau ana oka lakou ai ana, pane mai la o Taetaeti; "Auhea oukou e na malihini, o ka'u keiki punahele keia o Kua ma o kuu kaikuahine o Nohomaikalani, ke aliiwahine o Nuumealani, o ka ike ana no i kahi manawa uuku, a i keia ike hou ana nohoi, ua kanaka-makua a ua lilo loa i kamaaina no na paeaina o Hawaii." Hoaumoe iho la lakou i ka au ana mai o ka loa, a i ke ao ana ae ua ala nui ae la lakou, a oia ka wa ana kamaaina i ka-ua mai ai ina malihini no ka hookaulua ana o ka huakai makaikai a hala kekahi mau la, i ike i na wahi kaulana o Nuuhiwa. Ae aku la nohoi lakou nei no ka hookaulua iki ana o ka huakai, a ma ke kupono ana o ka la i ka 1010 o kekahi la ae e pau nui ai lakou nei me na kamaaina oia wahi no ke kaapuni ana ia Nuuhiwa. Nolaila, ma ke awakea o kekahi la ae i hoomāka aku ai ko lakou nei hele kaapuni ana ia Nuuhiwa a hoea i ke awa o Tauhae, he mahalo wale no ka lakou nei i ka nani, aohe a lakou mau huaolelo e aku o ka akena wale no i ka maikai, he umi keia mau moku malalo o ka nohoalii ana o Taetaeti, a eia ko lakou mau inoa: o Nuuhiwa, Uapau, Hiau, Faatuuhu, Huahuaga, Fatuutu, Hiwaoa, Moakane ame Fatuiwa. Ma keia mau moku apau he mau alii pakahi wale no ko lakou malalo o ka hoomalu ana a Taetaeti, a ma ka halau alii ma Fatuuhu lakou nei i hoohala ai ia mau la, a Poalua wale ]akou nei ilaila, a i ke kolu o ka Ia i makaukau ai lakou nei no ka nee ana. Hoea aku la lakou nei i ka paeaina o Tahiti, a kipa ae la lakou nei i kahi o Taohutatua ko laila alii nui; oia ke keiki a Telitinolua, ua kapaia keia inoa ma o kekahi kuahiwi kaulana oia aina o Taohutatua, a oia nolioi ke kaikunane oko Kua makuahine, na ka makuaka* ne hookahi ame ka uiakuahine hookahi.

Ua hoomaopopoia ma keia wahi o nei moolelo, he hookahi no kupuna o keia poe me ko kakou a pela i laha mai ai ko Hawaii nei, a o lakou na alii maoli i hoolaupai mua i ka aina, pela i kapaia ai ko Tahiti ame ko Hawaii nei, "o Tahiti inaka like," no ka like o na helehelena o ko laila poe me ko kakou o Hawaii nei. * Hookipa maikai ia aku la lakou nei apau ilaila, oiai o ko Kua onehanau a one oiwi ia, a he keiki kamaaina oia no ia mau apaa, he alaliele nona na kuahiwi kualono. Aia ma keia Paeaina o Muliwaiolena a hiki i keia la, ka mea e moolelo niau ia nei ma na kaao ame na moolelo kahiko o Tahiti ame Hawaii nei, no ia mea, hoomaha iho la lakou nei a pau ka maluhiluhi o ke alahele, pau nui aku la lakou nei e auau iua wai kaulana ala o Muliwaiolena. E kahe ana ka wai o keia muliwai mai na kuahiwi mai he akea a laula, a mailaila ko lakou hele makaikai ana a hoea i ka panina o ko Tahiti mau moku, 110 lakou na inoa o Eimoa, Huahine, Rainatea, Tohaa, Bolabola, Tabuaeumanu, Tubai, Maurina ame na moku papapa liilii e aku. Nui ka mahalo o na malihini i ka nani, ka uiamekamaikai oia mau wahi, laa ka hookipa ana a na kamaaina, ka nunui o ke kino o kane ame ka wahine, a nunui pu nohoika hope ona kaikamahine ame na keikikane. He nui na mea e pono ai ka noho ana, ka ai loaa wale a luhi ole ua nui mua no i ka nahelehele, he hoomo'a wale no, a pela nohoi me ka i'a, a hui pu me ka olu kohai o ka wai hui iniki ili o Muliwaiolena, a ke haanui ala lakou i ka hookani pihe i ka aina makua o ko lakou kamaaina a hoahele hoi o keia mau kai loa o ka alo ana aku. Pau ko lakou nei makaikai ana a huli hoi nui aku la lakou nei i kahi o ke kamaaina o Taohutatua, a i ka hoea ana aku ua makaukau na mea apau i hakalia i na hoa ai, aohe inea a ka naau e hoohalahala ai ua nui na ono a ka puu moni ai, ua ai nui iho la a maona a koana wale ka waihona, oiai pa au wale ka la, alaila, lilo aku la ka lakou nei hookaau olelo ana no na inea e pili ana i ka lakou huakai ame ka noho ana o ko laila ploalii,

He elua o lakou nei aaahulu lft o ana ilaila me ka walea mau ana i ka i na mea maikai o Tahiti, a i ka hala ana oiaj manawa, liuliu lakou nei no ka hele ana e makaikai i ka moku o Nuhilani i ka kakou olelo, a o Nuuhiwa i ka namu hoopakika ana a na mano, he inoa Tahiti np ia. Holo aku la lakou nei mai Tahiki aku a hiki i Nu Holani, a kaapuni iho la lakou ia mokupuni, aika pau ana i hoi ae ai lakou a hiki i kahi i kapaia o Lae Mano, he wahi ia aia ma ka hema oua mokupuni la. A ilaila lakou i ike ai i ka lua nui, a o ka hale alii hoi o na mano alii oua mokupuni la, a o ua poe mano alii la, he poe makua a kupuna lakou a pau loa no Kua, a e akoakoa nui ana no lakou a pau loa ilaila. O ko Nuumealani mano alii kiekie hoi oia 0 Kukuimakalaulani, o ko Kua kaikaina ponoi no ia, a pela lakou nei i hookipa ia aku ai me ka hanohano nui, me ka piha olioli o Kukuimakalaulani no kona hui pu ana me kona kaikuaana no kr> laua halawai hou ana. Pau ae la na haawina o ka ilolialoha mua a muli, huli ae la o Kua a hoolauna aku la i kana mau malihini, a ona alii hoi o Hawaii, a pela pu nohoi i panai ia aku ai ia haawina like, a i ke kuu ana iho o ka noe, a makaukau na mea ! -♦ ai, oia no ko lakou wa i oi pon*> aku ai a kiloi pono iho la i na hooilina iluna o na kohi kelekele a ka puukolu. O keia mau mea ai a pau loa e hoomakaukau ia mai nei, malalo wale no ia o ka milikaa ana mai a Kaianuilalakea, ka puuku nui oia alo alii, a i ka pau ana o ka lakou nei ai ana, 1 hoohala ia aku ai ia koena a hiki i ka ahai ia ana ona noonoo no ke aupuni moeuhane, nia na hoohali kamailio no mea e pili ana i ka lakou huakai hele. Ua lilo nui kekahi oia mau manawa no na mea e pili ana i ko Taliiti nolio ana iho, e hoomaka ana mai ka wa kahiko loa mai, a ua hoohala ia he elima la eua poe alii la o Hawaii, a mailaila mai lakou a hoea hou i ka Paenina o Tahiti. Ilaila lakou i luana hou ai 110 ka makahehi ika hu'i koni a ka wai o Muliwaiolena, a ilaila lakou i hooliala ai no elima la hou, a i ka hala ana oia mau la, i liuliu ai no ka huli hoi \m ia Hawaii nei, - * (£ hoomAmaaiu ana.)