Ke Au Hou, Volume II, Number 2, 11 January 1911 — Ke Ki-Pu a na Loea Kalai Aupuni! [ARTICLE]

Ke Ki-Pu a na Loea Kalai Aupuni!

I ka makahiki 1826, e noho Peresidena ana o John Quincy Adamu no Amerika Huipuia, ua ulu ae la kekahi hoopaapaa Aupuni iloko oka Hale Ahaolelo Senate, no na mea e pili ana i kekahi huakai e hoouna ia ana i ka Puali o Pananaa, a ka Peresidena i hoouna aku ai i kana Elele e hai aku i ka Ahaolelo no ia mea. Ua hoolala mua ia keia hana nui e kona Aha Kuhina, malalo o na hooponopono a alakai ana a Banare Kale (Henry Clay), ke Kuhina Nui a Kuhina Kaua. Ua noonoo koke ia keia kumuhana no ka huakai o Panama, a ua hooho'o ka Hale e waiho ia na kekahi mau komite e hele aku e hui pu me ka Peresidena, a e hoakaka mai oia i na mea a pau e pili ana i &eia noi i ka Ahaolelo. Ua hele koke aku na hoa o ka Ahaolelo i kohoia e huipu me ka Peresidena, a mahope iho o na kukai kamailio ana no na mea pili i ka Puali o Panama, ua waiho mai la ka Pereaidena i kana olelo, a ka la apopo oia e waiho naai ai i knn»» pane i ka Ahaolelo. Ua halawai hou iho la ka Aha Kuhina iloko oia koena la, e like me ke kauoha a ka Peresidena, a na ke Kuhina Nui Hanare Kale i waiho aku na hoolala a pau a me na pane pu ika Ahaolelo no ka la apopo. Aia ka> Peresidena malalo o na alakai akamai ana a kona Kuhina Nui, a nana hoi i hoohaahaa aku ke akamai kalai Aupuni o kekahi mau keiki lae oo eae o ka Hale Ahaolelo. No ka lilo mau oka lanakila ma ka aoao Aupuni, ua nui ka hoao ana o kekahi hapa o ka Hale e kulai i keia mau lawelawe ana no ka hooholomua i ka waiwai ma ke kalepa moana ma na kahakai o Panama. Ua koho iho la kekahi hapa o ka Hale ia John Renedope (John Randolph), oia ko lakou alakal ke hoole ia mai ko lakou hai ia mai ke kahua kupono ole e like me ko lakou manao no keia kumuhana o Panama. Ua kaulana ae la keia hana nui mawaena o ka Hale Ahaolelo a me ka Peresidena iloko o ke kulanakauhale o Wasinetona, a ua hele mai la na mea a pau e ike i keia hana ano nui iloko o ke au hooponopono Aupuni ana a loane Adamu.

Ua piha kui ka hale i na makaikai i makemake e lohe i ka manao o ka Peresidena, a oiai ia maa minute a ke anaina e kali malie ana me ka pihoihoi nui, ua komo mai la kekahi elemakule wiwi loihi poohina, oia hoi o Hanare Kale, ke Kuhina Nui o ke Aupuni, hele ae la oia a ma kona noho, noho iho la me kona mau hoa Kuhina. Aohe i liuliu mahope mai ona, komo ana kekahi kanaka opio me ka pane a ka Peresidena e hii ana mamua o kona alo, lawe pololei aku la oia a haawi i ka Peresidena no ka heluhelu ana mai imua o ka Hale. 0 keia na minute o ke pioloke, ka meha, a me ka pihoihoi nui o na mea a pau. He mau huaolelo pokoJe loa ka Peresidesa Adamu i pane mai ai no-na mea a Senetoa Kene. dope i ninau aku ai iaia, a e hai mai ana ka Peresidena i ka Ahaolelo, aia no kona manao maluna o ke kuhikuhi a kona Aha Kuhina i hoolala ai no na mea e pili ana ia Panama. T ka wa i hai ia mni ai n kp.ia pana a. ka Peresidena imua o ka Hale, he mea maopopo, o ke Kuhina Nui Hanare Kale 110 ka mea nana i lawelawe keia mau hana, a nana i hookonokono aku i ka Peresidena e pane mai pela, oia ka wa a Senetoa Renedope i ku ae ai a kamailio mai la me ka leo ikaika— "Ma keia wahi au e hookahua ai i ko'u mau wawae; ma keia wahi au e nou aku ai i ka pale hao iloko o kona mau niho, [Kuhina Nui]; a o kona mau hoa wiwo ole a me ia pu, aole e aa e hoole mai i ka oiaio o keia mau olelo!" Hoomaha iho la oia no kekahi mau sekona me ka nana pono ana aku ia Kale, a i ka wa i lawa pono ai o kona nana ana, huli hou ae la oia imua o ka Hale a pane liou aku la— Ua 'hooauhee ia au, a ua nele oukou i ke ake kaulike; aohe koa, aohe lio,aohe kaakaua; ua okioki ia, ua nahaha, a ua kiola ia e keia poe hookele Aupuni.'' I ka wa e hai ia nei keia mau olelo e Senetoa Renedope, lie mau hoailona o ka ehaeha ke kau ana malūna o ka elemakule poohina no keia hookui olelo, a oia kana i ku ae ai iluna a noi aku la

i ka Hale, ua makaukau oia e wahewelip iki aku no na mea e pili ana i keia mau olelo a Benetoa Renedope. oka ko Kuhina Nui mea i noi aku ai, ua hooleia ia niea e ka liapanui o ka Hale, nolaila, o ka mea wale no i koe ana e hana ai, oia' kona aa ana e paio me Senttoa Renedope no ka hanohano o ke kulana ana e ku nei. Kakau iho la o Hanare Kale i kekahi palapala na Senetoa Renedope, a e hai aku ana oia iaia—''Ua aa oia e paio pu me ia me ka pu panapana i ka Poaono, Apenla 18, 18*26, no kēla olelo, e nou mai ana oia iaia me ka palehao iloko o kona mau niho." oka lianohano, oia ka mea nui iloko oia Hale ma na hooponopono Aupuni naauao ana. O ke noi a ke Kuhina Nui no ka paio pu panapana ana, ua ae aku la o Renedope i ka la ana i hai mai ai. Ua kukala ae la o Senetoa Renedope no keia aa ana mai oke Kuhina Nui e paio pu panapana me ia, a ua lilo ia he mea e hoopioloke ai ia loko o ka Hale Ahaolelo, nolaila, ua hoopanee koke ia ka halawai a hiki i ka wa e pau ai o keia pioo nui mawaena o keia mau kanaka kaulana elua— he kuhikuhi puuone a he kilo Aupuni. O na hoao ana a na hoaloha e hoomalielie i ka inaina o na kanaka elua, aole ia'i lilo i mea waiwai, oiai, ua hooholo iho la laua no kahi e hui ai no ke ki pu ana, ma ka aoao akau o ka muliwai Potomaka, ka palena aina o Viginia. Na Senetoa Renedope k.e koho ana ma ia aoao laua e ki pu ai oiai, ina oia ke ku mua a make, ua makeniako oia e kulu kona koko maluna o ka lepo o Viginifl, ka mokuaina ana e paa nei i ka hanohano o ka lilo ana i hoa no ka Aha Senate i Wasinetona eaai Viginia mai. 0 na hakaka lua ana me ka pahikaua ame ka pu panapana, ua ulu pinepine mai no ia iwaena o na kanaka naauao o ka aina mailoko mai o na hoopaapaa Aupuni ikaika. Aole kakou i maa a ike i kekahi mea oia ano, aia wale no ma Amerika, aoi loa aku hoi ma Europa. oke Duke o Welinetona, i kona wa i lawe ae ai i ke kulana Kuhina Nui o Enelani, ua hana ia kekahi hoo--paapaa Aupuni ikaika ilokoo ka Hale o naHaku, no na mea e pili ana i ko Enelani kulana ikaika kaua ma Euiopa, a no ka hiki ole i na alakai elua ke lawe i ka hapanui o ka Hale nia kekahi aoao, ua hakaka ki pu iho la ke Duke o Welinetona no ka hanohano nui ana e paa ana, me Haku

Wenikeleee, kekahi kakaolelo kaulana a akamai o ka Hale o na Haku. Pela pu me William Piti, he Kuhina Nui no Enelani mamua o Welinelona, * ua hoouka nohoi oia i kekahi kaua hakaka ki pu. Pela pu me Hamileiona me Burr, he mau kanaka piha naauao no ka aoao Demokarata, no na mea e pili ana i ka moho a lakou e waiho aku ai i ka Ahaolelo no ka noho Peresidepa. No ka hiki ole ke hooko ia ko laua manao, ua hakaka ki pu iho la laua a make o Senetoa Bamiletona. Pela pu hoi me ko kakou Kuhina Nui Walter M. Kipikona, ua kulai ia oia a hina ilalo e Hanare Walakahauki, mawaho iki mai o ka rumi Ahaolelo, no kekahi olelo hooholo i waihoia aku imua 0 ka Hale—he hilinai ole i ka Aha Kuhina. Pela pu me ke Kuhina Nui Kale me Senetoa Renedope, he mau alakai no ka Ahaolelo Senate, no ka hiki ole ke hooko ia ko laua mau makemake pakahi, ua lawe mai laua i ka pupauapana no ka hooko ana i ko laua manao, e ki aku kekahi i kekahi. Ke hele mau nei ka la, a o ta Poalima ia. a kekahi la ae ka Poaono no ka hakaka, aole no he mau hoike no ke kuemi. hope o na mea elua. 0 Mr. Benton, he hoaloha ia i kamaaina loa ia Hanare Kale, a i hilinai piha ia no hoi e Senafcoa Renedope. I.na hora ahiahi o ua Poalima la. ua •hele aku la o Kenela fcenton e ike hope Joa ikona hoaloha Hanare Kale, a oiai oia i hiki aku ai iloko o ka rumi hookipa nui, e noho ana no o Mr. Kale me ka hoomanao ole ae i keia pilikia nui e kau mai ana maluna ona, aka, o kana wāhine, aole e hiki iaia ke pane mai i kekahi huaolelo, a ua ike mai no oia i ke kumu o kj; hiki ana aku o Mr. Benton no ka hakaka o kana kane me Mr. Renedope. Ua ku koke ae oia iluna a haalele mai la i ka rumi hookipa nui. Eia ka Benton hoike no ua ahiahi la: ''No kekahi manawa loihi o ko maua kaniailio ana, ua pane ; u au i ke Kuhina me na olelo hoolana e pili ana ī sia hoopaapaa Aupuni ame keia hakaka mawaena ona me Renedope, oia ka'u 1 pane aku ai īne keia mau olelo: U E Mr. Kale—he okoa ka nianao naauao aiue ke akamai kalaiolelo iloko o ka Ahaolelo no na hooponopouo Aupuni ana, a he okoa hoi ka manao pili kino o ke aloha mawaena ou ame a'u iloko nei o kou home. 0 na hoopaapaa i ulu ae mawaena ou ame Senetoa Renodope, oia mau no

au ma ka manao pilikino o ka noho hoaloha ana ia oe , ina o ka lanakila o ka pono ame ka maluhia ka na Lani e haawi mai ai maluna o olua pakahi, oia mau no ia mau manao hoaloha o'u maluna ou. *'He mau olelo o ka mahalo ka Hanare Kale i pane mai ai, a mahope iho o ka haawi ana i na aloha hope loa, ua hoi aku la o Kenela Benton." Ūa hoike hpu ae no o Mr. Benton i kana huakai ike ia Senetoa Renedope i ke kakahiaka Poaono ae, ka la e hoouka ia ai keia hakaka. Ua kokoke e kani ka hora ia awakea, hiki aku la oia i kona home, a penei na mea ana i ike aku ai no Renedope: "I ko'u wa i hiki aku ai i kona home, ua apo mai oia i ko 'u lima a lulu aloha kakahiaka pu maua. Aia maluna o kona mau helehelena e hoike mai ana aole no oia i makemake no ka hakaka pu panapana me ke Kuhina Nui Hanare Kale, aka, aole e hikf iaia ke kuemi hope no na olelo i hoopaa mua ia e laua iloko o ka Hale Ahaolelo no ke ki pu. Iloko oka rumi hookipa, e ahu ana he heluna nui o na palapala hooilina ana i kakau ai i kela kakahiaka, ina e make io ana oia ma keia hakaka ana. Ua ike mua au no'u iho, he mea maikai ole ka hoomalielie ana iaia, ame ka hai ana no ka'u i -hana ai ia Mr. Kale i ka po nei, oiai, he mau hora pokole wale no koe a hiki mai ka manawa no laua e hui ai no ka hookahe koko. Ua imi iho la au i kumu no'u e hiki ai ke lawe mai ika inoa o Hanare Kale ma o kana wahine la, a oia ka'u i pane aku ai — — "I ke ahiahi nei, ua kipa kauhale aku au ika home o Mrs. Hanare Kale, oiai oia e hoohiamoe ana ika bebe. He mau minute loihi ko'u noho kamailio pu ana me ia. aua pane mai oia: "Heaha la na ulia o keia la e loaa ana iaia ame na keiki ma o kana kane la." "O keia mau olelo a'u i pane aku ai ia Renedope, aole oia i huli mai e kamailio ia'u, oiai, aia no kona mau maka maluna o ka palapala hooilina ana e paa ala ma kona lima. No kekahi mau minute elua a ekolu paha, waiho iho la oia i ka palapala hooilina iluna o ka pakaukau, huh mai la ia'u a pane mai la me keia mau olelo: "Ina owau oe —aole loa au e hoopilikia aku i ka hiamoe aW o ka bebe —a i ka noho oluolu ana hoi oJt©ifa makuahine. "Na keia mau olelo ana i pane mai ai ia'u, ua kaohi ia au no ka lawe hou ana mai i kekahi mea e pili ana i ka hookahe ole ia o ke koko, nolaila, ua haawi aku la au i ko'u aloha hope loa me kekahi mau olelo hoolanalana pokole." I ka wa i haalele mai ai o Mr. Benton ia Renedope, uo kahea aku la oia i kana kauwa ponoi ma ka inoa o Kimo, a oia kana i pane aku ai—

"E Kimo, e lawe i keia palapala i ka Baneko United States Branch, a e loaa mai ia oe he hookahi tausani dala ma ke gula." Ua iho aku la ke kauwa no ka Baneko, a hoomaka iho la o Renedope e mahele i ua dala tjrei ana ke loaa mai ma na huahelu, ma ka pahanen i kela ame keia o kona ohana. He mau minute pokole wale no, hiki ana ke kauwa i hoouna ia i ka Baneko me ka nele, a o kana i pane mai ai, aole dalagula i koe ma ka waihona Baneko, he dala keokeo wale no ke haawi ia mai ina ia e makemake ana. "O ko lakou inoa," wahi a Senetoa Renedope i pane aku ai i ke kauwa, "he aihue a he hoopunipuni nui mai ko lakou hookumu ia ana. E Kimo," wahi hou a ke Senetoa i pane aku ai me kona ku" pu ana ae iluna,—"E lawe koke mai i ko'u lio 1" Kii aku la ke kauwa i kona lio punahele a lawe mai la, kau ae la oia a holo pololei aku la i ka Hale Baneko, me ka ukali ia e Kimo ke kauwa mahope aku. I kona wa i hiki aku ai i ka hale Baneko, komo aku la oia iloko ma ka pakauka\j a kamailio aku la i ke kakauolelo, e hoike mai i ka nui o kana mau dala i koe ma kona inoa iloko o ka Baneko. Lawe mai la ke kakauolelo i kana mau buke, a iko laua nana pono ana iho, he eono tausani dala ma ke gula i koe ma kona aoao, nolaila, noi aku la o Renedope i na tausaai dala eono ,e haawi mai iaia. I ka lohe ana o ke kakauolelo i keia noi, ua lawe mai la oia i na ano bila dala apau, me ka ninau pu ana inai, o ke ano bila hea la kona makemake. "Ua makemake au i dala! Aole o kela pepa kau e haawi maiai!" wahi a Renedope i pane aku ai. Na keia mau olelo kuoo a ke Senetoa, ua ike iho la ke kakauolelo o ka Baneko, aole keia he kanaka fiohe wale no kana mea i noi mua ai i kinohi. Waiho iho la oia ina pepa bila dala iluna o kona pakaukau a pane hou mai la i ke Senetoa, — "He makemake anei oe i ke dala keokeo?" "He makemake au i ka'u dala ponoi i waiho ai iloko o keia Baneko!" wahi hou a Renedope. Ina ua makemake oe i kau mau dala apau e waiho nei iloko oka Baneko elawe,—ua makaukau anei oe i ke kaa no ka lawe ana aku?" wahi a ke kakauolelo. "O ko'u kuleana ia, aole o kou!" wahi hou a Renedope. Hoko o keia manawa i hoomaopopo loa mai ai ka lohe o ke kakauolelo malama dala i keia mau mea e hana ia nei e kona kakauolelo ame Senetoa Renedop«, ka ona nona na tausani dala eono c

waiho hei iloko o ka Baneko. Ua hele koke mai la oia a mihi no na mea e hana ila nei e kona kakauolelo, me ka hai pu atia mai aia maluna o lako» ka hewa o ka hooko ole ana aku i kana noi ma o ke kauwa la i hoouna mua ia mai ai. Ua haawi m mai la ka Renedope mea i makeiīiakfe ai, he hookāhi tausani dala ma kegula. , Ua huli hoi aku la oia i kona home me keia puu dala nui, a o na palapala ana i kakau ai no ka hooilina o kona mau waiwai, ua hookonio iho la oia ia mea iloko o kekahi wa-hi leta nui, pani a paa, me kana kauoha ia Kenela Benton, ina e make ana oia iloko o keia kipu panapana me Hanare Kale, e loaa no keia palapala hooilina anie na dala gula ma na pakeke o kona puliki. E hele mau ana ka manawa, a o ka hora 3 ia 0 ua auina la Poaono nei, ua makaukau ae la na kanaka elua maluna o ko laua mau kaa, a ike ia aku la o Ilanaie Kale ame Senetoa Renedope, ua hoea ma kela aoao o ka muliwai Potomaka, mokuaina o Viginia, kahi hoi a laua i hooholo ai no ko laua hopena. , >; • O ke ahiahi o ua Poaono nei, ka lfi ,8 o Augate. ua kalae maikai na kuahiwi, a he wahi ao eleele nae ke alai ana i ka malamalama 0 ka la, a ma kā nana ana aku a ka maka i ka waiho inai o ka aina, he mea e ka nani o ke omamalu ano e, e haawe iho ana maluna o na ululaau o Bladen§burgy kahi hoi-0 ke kahua hookahe koko e hoouka ia aku ana e keia mau kanaka a ka loea ame ka naauao nui wale. O keia kahua o Bladensburg, he ululaau nui ia ma kahi pohaku uuku iwaena ma kapa o ka muliwai Potomaka, a o ka palena hoi nana i hookaawale na mokuaina Meielana me Viginiav a i kaulana hoi iloko o na moolelo, na kela ululaau i makaikai a malama i ka iwi o na tausani o na koa 1 hoouka i na kaua a i pepehi ia maluna oia kahua. O kahi keia i hookahe ia ai kekahi mau koko lehulehu i ka wa i hoouka ia ai ke kaua elua o Amerika ame Enelani. O ke Kuhina Waiwai o Amerika Mr. Gardinier, ua kipu aku oia i kekahi Senetoa o ka Ahaolelo a make loa. He mau hoa e ae no kekahi no ka Ahaolelo i hoopaapaa loihi maluha o kekahi ninau pili Aupuni, ua kipu laua maluna o keia kahua. Ina he kahua keia i kaulana no kahi e pepehi ia ai na kanaka naauao o ko Amenka mau Hale Ahaolelo, alaila, aole loa hookahi kaua 1 hoouka ia maluna aku o ua ahiahi Poaono omamalu la o ke anoano eehia, i ka wa a Hanare Kale, Kuhina Nui o Amerika, ame Senetoa John Renedope, kekahi hoa kaukanawai o ka Hale Ahaolelo Senate i lawe ae ai i ko laua kulana me na pu panapana ma ka lima, no ka pepehi ana ia laua iho mamuli o na hoopaapaa Aupuni

ikaika, a oia ka kekahi lunahpoponopono nupepa * olelo ae ai,- — • k u Ke ku mai la he elua mau kanaka ma kapawai o kela muliwai kahiko Potomaka. He mau kahaka nui! He mau kanaka kiekie! He mau kahaka i loaa ole ka hohonu o ka noonoo, a na ka paia o kela hale nui ('Ahaolelo) e hoike mai, o laua wale no na kilo, na kuhikuhi puuone, na haiolelo ame na alakai, a oia ka na L#ani e hoike mai nei i ke kamahao nui o keia la, ua oi loa ae laua . m'aluna o na.mea ola poo hohonu apau iloko o kela Hale, i lilo i mau Alihikaua alakai wiwo ole no ka lahui kanaka, a i na Keiki Alii hoi i kapa ia lakou iho e lilo i mau Haku Moi no na muliwai koko. , V I ka wa a na kanaka elua i ku ae ai ma ko laua kulana pakahi iho, ua haawi like ae la laua i ke aloha elike me ka rula mau ma ke kunou ana, a haka pono aku la ka maka o kekahi i kekahi. Me nā nailaina pihoihoi ole maluna o laua, oiai, aole keia o ka Hale Ahēolelo e loaa ai ia laua na maftab pihoihoi no ke auhee «na. £ku ana laua ma ka laina mai ka hikina a i ke komohana, he laaii.uia hina aku i ka honua mahope o ke Kuhina Nui. ahe wahi auwai hoi mahope o ka Senetoa. 1 ka wa laua iae mai ai ua makaukau, ua emi aku la.na hoaloha eha ihope me na kauka elua, a oia ka wa a Kenela losepa i haawi mai ai i ke kauoha — . "Eki'." Ua kani koke aku la ka pu a na kanaka elua, a paa pu ae la laua elua i ka uwahi pauda no kekahi mau sekona pokole, me ka manao o na hoaloha, ua ku like laua i ka poka, aka, i ka wa i mao ae ai o ka uwahi, ua ike ia aku laua e ku mai ana no. Ua hele aku la na hoaloha malaila me n»kauka, no ka haawi ana aku i na kokua ina i loaa laua i kekahi eha. Ua pane hou mai la ke Kuhina Nui e hoopiha ia ka laua mau pu, a oia hoi k? Renedope i kokua mai ai. Aole eha i loaa ia laua, a ua hala like no hoi ka Jaua mau poka no keia kowa he 10 iwilei ke kaawale. Ua hala aku ka Hanare Kale poka ma na kuli-wawae o ke Senetoa a komo iloko o ka lepo, a o ka Renedope poka hoi ua hala aku ia ma ka aoao o ke Kuhina Nui a ku ka lala laau hina mahope ona. Ikawa i makaukau ai ka laua mau pu, ua ku hou laua ma ke kulana no ka manawa elua, a oia ka Kenela loaepa i haawi hou mai ai ike kauoha — "E ki!" (E nana ma ka aoao 31.)