Ke Au Hou, Volume II, Number 2, 11 January 1911 — HE MOOLELO NO KA Hookumuia Ana o na Paemoku o Hawaii Nei AME KA HOOLAUKANAKA ANA I HOIKEIA MA NA MELE HAWAII KAHIKO Houluuluia e John H. Wise [ARTICLE]

HE MOOLELO NO KA Hookumuia Ana o na Paemoku o Hawaii Nei AME KA HOOLAUKANAKA ANA I HOIKEIA MA NA MELE HAWAII KAHIKO

Houluuluia e John H. Wise

He nohu pala kekahi i'a, lie.piha mai ka nuku o Puuloa a uka o Ewa, pela pu me na nuku awalau a pau, a no laila ka mea i mele ia ai a i paanaau a walewaha i ko Ewa mau kini. He kai puhi nehu puhi lala Ke kai o Ewa—e E noho i ka lai o Ewa nui— A Laakona—-a. Ina iho no ia i'a o Ewa e ola ai ia la o ka Mahaimoe, ka Okupe ame kekahi mau i'a e aku, a lehulehu wale aku. A ke ike ia keia mau i'a a pau, alaila, olelo ae la ko Ewa poe. Hoi inai nei ua luahine nei mai na kukulu itai o Kahiki, hele aku lapaha.a aloha i na moomoo ana, hoi mai nei. Ama ka moolelo o keia mau akua, ua hoi mai lakou a noho iluna o ka lakou poe i makem»ke ai, a hoike mai i ke ano ame ka nolio ana oia mau aina, me ka ike mua ole o kekahi poe, a i keia wa i ike ia ae nei ua like loa me ka lakou i hoike e mai ai i ola honua. O Laniwahine, ko Ukoa, Waialua kiai, aole no e hoohewahewa ko ua ehukai o Puaena mau keiki papa i kana mau hana, oiai i kekahi manawa ua hoopihaia kela wai o Ukoa he ku-mu kahi aoa«, a he Anae kahi aoao, a he moa lawakea, a ina oe e unaunahi aku i ka i'a, e ike iho no oe i ka momoe o ke onionio o loko o ka ili, a oia ano i'a aole he ono ke ai ia, a i kalii wa lioi, poolaau mai la, i kekahi wa nalowale ka i'a, a ua manaoia na Laniwahine wale no ia mau ano hana. O Hauwahine ko Kawainui anie Kaelepulu kiai, a o Laukupu hoi ko Moanalua, he malama ka laua i na pomaikai, he pale pilikia, e kiai ana i ke kino, a lie mau hoopomaikai leliulehu e aku no kekahi alaua.

NO KE KAKUAI ANA I KINO MOO O ka hoolilo ana i kino moo, o Kalamainuu, 0 Walinuu ame Waliir.ai oaroa na akua moo a aumakua a kumupaa hoi e pono ai, a he nui wale aku. Ina e make kekalii mea, he alii a i ole he makaainana paha, a ina ua minamina nui ia, a 1 mea e hui hou ai ma ka lauea kamailio ana, nolaila, he mea pono e kakuai ia a lilo oia i kino uhane ma ke ano moo, a i <fle i mano, a ma kekahi ano e aku paha, a ma ia hana ana e hoi mai auanei oia a hoike mai iaia iho, a e lohe auanei ka poe na lakou ua kino la i kakuai ia ai e kainailio pn ana, a he mea olioli nui loa ia ia lukou. Penei e hana ai, ina he alii ka mea i inakemeke ia pela, alaila, eia ke ano e hana ai, oka moku hale ka mua, oia hoi e pa i ka pa a paa, he pa laau a puni ka hale, alaila, hooluu i ke kapa olena, pa-u. halakea, pa-u olena, pa-u mahuna, a pela wale aku. Ua kapaia keia ano hale he hale Puainiu, iloko o laila e kakuai ia ai ke kino kupapau, a pau ia, alaila, ho-a ka imu o ka puna ame ka ilio, alaila, lawe i na waihau, oia hoi kahi e kukulu ia ai o ka hau no ka hooulu ana i ua poe moo nei e noho mai, mama ka awa hoka apnu, alaila, lawe a ma ia wahi e waiho ai, ua hooia ae kekahi poe, ua pau io no ka awa i ka inu ia. A o ke kupapau hoi, wahi ia i ke kapa olaa ame ka ilio makue, a i ole he ilio ii paha, ai kahi wa lie il.o 11100 110, a hoomoe pu no iloko o ka wai, a i ka u a e huai ai o ka imu, alaila, lawe 1 keia mau n.ea ai a pau ma kahi e hanai ia ai 0 na moo, a oia 110 ka wa e pii mai ai o na moo apau niai ke nui aka liilii, he hana keia i maa 1 na kahu akua, hoohaimoku ka awa a hanai aku i na mea apau i hoomakaukauia.

M&mua o ka maona ana o ua moo ne!, alaila, kii aku ]a ke kahu moo i ke ope kupapau a pule aku la, apau ka pule ana, alaila, haawi aku la ma ke alo o ka moo aumakua, a o ko iala hopu mai la no ia a nalo aku la. I ka liala ana he mau anahulu, alaila, hoi mai la a noho iluua o kekahi o ka ohana, a mea e ae paha ana i makemake ai, a hahai mai la i 11 a mea apau, ame ka hoike pu mai i kona inoa a ka ohana e makemake ai iaia e hoi, a i ole i ka wa a ka ohana e ai ai a e inu ai paha i na apu awa, i ikaika, a lilo 110 i kekahi wa i puukalahala no ka ohana. O ka haka 0 ua kino uhane nei e noho mau ai, 0 kana hana nui o ka inu awa mau, i ikaika ae ai ua umhipili moo nei, a mama pu nohoi ka lawelawe ana i ka oihana lapaau, kilokilo, a pela wale aku, a he ao pu mai no oia i kekalii manawa i ka hana kupono e hana ai. Ua oleloia ina e hoi mai kekahi poe uhane, me he makani nui ikaika la ka halulu, a puehu liilii ka lehu 0 kapuahi, naka ka hale, naue ka honua, lele liilii ke aa me he la na ka lima kanaka i hana, a i kekahi wa ine he owaka ana la a ka uwila, a he nui wale aku na ano e hoi mai ai o na kino uhane, ao kahi poe hoi he malie loa, me ka maopopo ole, a i akaka ka hoi mai i ka olelo. . O ke kakuai ana 0 na makaainana, aneane no elike me ko na alii, a ina o Kalamainuu ke akua moo i kakuai ia ai, alaila, e lilo ana kekahi kino i mano ma o la, a i kino pele ma o Ailaau la, a i kahi wa, e lilo ana i maukino 0 na ouli like ole, a he kino o na mea pili lani ma o Kukanakahi la, ke poo aumakua Pueo, ka mea i lele ma kona mana akua iloko o ka lewa, a ma keia ano i puka mai ai na ano kapu hoolaa like ole a lehulehu loa. KE KAKUAI ANA E LILO I MANO He ane like no na hana ana me ko ka moo, koe nae ma na mea i hoomakaukau ia, oia hoi ka puaa hoali, ame ka puaa mohai kaumaha, a pu hoi me ka awa, he awa hoali, a he awa mohai kaumaha, no ka puaa hoali ame ka awa hoali aole ia he mau mohai ai, aka, he mau uiohai hoali wale aku no ia i ke akua. O kaawa ame ka puaa he mau'mohai makana 1 ke akua no ka hoolilo ana i ke kupapau, liana

ia mai nohoi apau a inakaiikau, alaila, lawe a waiho i kahakai i kalii o ka inano, pule ke kahu niano, oia hoi e kabea ana i na mano aumakua apau, a oka pii mai la no ia. Ana ke kahu mano o ka aumakua i inakemakeia e haawi aku i na mohai, alaila, nana nohoi e hoopili aku ike kino kupapau i ka mano i inakemake ia, a o kona nalo aku la no ia, a hoi aku la hoi ka ohana nana ke kupapau a ke ko'a, hohola ka papaaina, alaila, kaumaha aku ke kahuna i ka pule noa ka apu awa i ua aumakua nei i makemakeia, a ina e koe na mea kiola iloko o ke kai, a mai keia ano aku i loaa ai ka unihipili, oia hoi ua hanai ai ia, aka, 0 ke akua oiaio maoli aole ia he inea i hoi mai a hoike i kahi mau ouli ma ka lianai ai ia aku, aka, he kumupaa ia, he kiai, a e haawi ana i na pomaikai mai kekahi hanauna kanaka a i kekahi a hiki i ka mea hope loa oia ohana. KEKAHI MAU AKUA I HOOMANAIA O Kaneulupo kekahi A eia na mea kapu i hoolaa ia nona, o ka moa, ke Kokalahooulu, ka Momoa waa, a pela pu me na mea apau loa i pili iaia, aole e a'ea'e wale ia ka uwahi o ka 11100, a ano e aku i lioolaa ia nona, ua oleloia ina e loaa kekahi o ka poe i pili iaia i ka ma'i hoopai, he pomaikai ke ola i ke kanaka, a kahuna e ae, ke ole e kii ia ma o Kaneulupo la, a he paakiki loa ke hui pu me ka ma'i malihini, e laa ka fiva a pela aku. A o Kanekokala kekahi, he niano kamaaina ia no Kahikinui, Maui, he Kokala kona i'a kapu, a ua kamaaina ko laila poe ia mea, koe ka poe maiihini, o ke Kokalalauliala ia i'a kapu, o ka poe 1 pili ike no lakou i ke Kokala a uwahi paha o kekahi ano Kokala, alaila, e holo koke ana lakou ma kahi mamao loa, a aole hoi e ai i ka ai ame ka i'a i kuhinu ia, o pau i ka make. Ēia nae, ua olelo nui ia -o Kanekokala i ka maikai, oiai, ina e make ka waa i kn moana, a he mea pili nae kekahi o lakou iaia, e kii koke mai ana no oia ia lakou apau loa a hoihoi i ka aina, me ka hookoe oln i kekahi no kona pili ole iaia, aua malama nui ia oia ena poe holo moana. Kukauakahi nohoi kekahi, he poe akua nui i hoolaaia ma ke kino Pueo, ahe inana no kona, he nui wale o na poe i pili ika Pueo i hoopakeleia mai na wahi pilikia mai, o Lonokinau, Kapoi, Papaa Kapehu, Kahiuka, a he nui wale aku.