Ke Au Hou, Volume II, Number 2, 11 January 1911 — Ka Moolelo Hialaai Nui ia o Sa Naita Wiliama Vanona KE DIA KEOKEO O NA PAE MAUNA O SADONI, KA LAWAKUA NOHO WAONAHELE O KATALANA, A I OLE, O KE PUKONAKONA KAULANA O KE ALOALII O EDEWADA KA MUA [ARTICLE]

Ka Moolelo Hialaai Nui ia o Sa Naita Wiliama Vanona KE DIA KEOKEO O NA PAE MAUNA O SADONI, KA LAWAKUA NOHO WAONAHELE O KATALANA, A I OLE, O KE PUKONAKONA KAULANA O KE ALOALII O EDEWADA KA MUA

"0. Bruce kona makuakane, oiai kona mau 1» opio, ua uhai aku oia ma ke kulana he paa bae ma ke kaua i ka aina hemolele, a malaila i loaa ai iaia na hoohanohano ia no kona wiwo ole, a oiai i kekahi la, ua pii aku oia iluna o ka papu o ka poe Barakena a hoopakele mai la i ke ola o ka Moi Edewada o Pelekane. ' 4 la manawa nae, he opiopio wale 110 ka Moi e hookaumaha nei ia kakou i keia manawa, a e kaua ana nolioi oia ia manawa 110 ka pono o ka nohona karistiano, a mai ia manawa mai i noho ai laua ma ke ano he mau hoaloha pilipaa kekahi i kekahi, a ma ke kono a ka Moi Edewada o Pelekane iaia e hoi a e nohopaa pu me ia i kona alo alii, ua ae aku oia ia kono. "Eia nae, i ka make ana o Alekanadero 111 ka Moi o Sekotia nei, ua waiho hakahaka ka nohoalii, a ua ili iho ka hakaka ana mawaena o Buruce ame Boiiola no ke kulana o ka nohoalii, eia nae, ua hooholo iho la na alii kahiko, ka poe na lakou e malama ana na kanawai, no Buruce ke aupuni, oiai, oia ka pilikana ponoi loa o ka Moi i make, a ua ike pu ia nohoi ko Buruce kulana ano hoopono ma na ano apau loa. "Ia manawa ua ike ia aku ke ano poholalo o Edewada i ke ano o ko laua nolio hoaloha ana me Buruce, a ua holo aku oia mahope o Boliola, ai mea e loaa ai ia hanohano ia Boliola, ua haawi aku la oia i kona ae ia Edewada e noho Moi wale iho no oia no Sekotia nei, a o Edewada no ka mana hoomalu a hooponopono aupuni. "No ke ano o keia hana a Edewada ia Buruce haalele aku la oia ia Pelekane nie kona manao ehoi i Farani a hui pu aku mekana keiki, aka nae, ua inake e iho la oia ma ka moana, ua lioi mai no o liobata ka Haku o Oaiika i Pelekane, a oia

pu no kekahi i kue i ka manao o Edewada ame Boliola. Aka nae, mahope mai ua lilo aku oia he ukali no ka Moi Edewada, a oia ka mea e nune nui ia nei, pehea ihola la oia i ae wale aku ai no i ka manao o ka Moi Edewada ame Boliola i loaa ai iaia ia kulana hanohano i ke alo alii o Pelekane, a mamuli o kona haalele ana i kona kulana alii, i lilo ai oia i mea huhu loa ia e na alii o Sekotia nei. Pela nai hu mau mai ai ko lakou aloha no Buruce i kaua ai i ka aina hemolele, a i ka nāna aku, me lie mea la, o kana keiki mua loa ua aneane aku no kona mau makahiki i ko ke aliikoa i haalele iho nei ia kaua, a ia'u i kilo aku nei i kona mau helehelena, ame ke ano oka hoopuka ana mai i kana mau huaolelo, me he la, ua like ke kahe ana o kana mapuna olelo aloha aina, me kona kupunakane, a pela au i kolio wale ai oia no paha keia. "Malia ua haalele aku la paha oia i kona makuakane i Pelekane, a i hele malu mai nei oia e hoolala i na manao aloha aina oiaio, i na welo axne na mamo Sekotia aloha a makee aina oiaio, a e paio 'ana no ka pono pilipaa mai kona mau kupuna mai." "Pela io no ke ano,'' wahi a Helena, "alaila, Vna pela io, na na lani 110 e haawi niai i ka uku panai no koua pono, ke kuleana pilipaa o ka noho alii mai kona mau kupuna mai. O kuu puuwai e ka makua hemolele, he hookahi wale iho 110 a'u mea nui e kuloliu nei, oia no ka lanakila o Sekotia nei, a pela pu no me ko'u makuakane iloko oia manao hookahi, a pela i owili pu ia aku ai kona ola aiue kona mea nana i hoopakele oia no o Sa Naita Wiliama Vanona, o ka'u inea nui wale iho 110 ia e lia nei."

"Auwe!" i hooho ae ai ua kahunapule nei' "aole au i ike pono iai», aka, ua lohe nae au i kona inoa i ke kamailio ia, ame kana mau hana, ua piha ko'u mau pepeiao i kona kaulana, pela i kaulana ae ai kona moolelo i ka wa i hiki mua mai ai o ka Moi Edewada ma ke ano hoaloha. "Ina paha oia no keia aliikoa i hala aku nei, a i ole o ka moopuna nohoi a Buruce a kaua i kamailio mua ae nei, mai no kaua a hoopuka iki i ko kaua mau inoa, aole nohoi i ko kaua mau pilikana, ina kaua e halawai aku ana me lakou, a aole nohoi oe e hoopuka iki aku i kekahi mea e pili ana i ke keiki i waiho la mai nei ia oe, a na laua no e hai no laua iho, ke loaa ka lanakila ana no laua." No ia mea kunou malie mai la o Helena, aole e hoopuka wale aku ia mau mea ā laua i olelo ai i kekahi mea, a ia wa i hahai hou mai ai ua kahuna nei i ka moolelo o ke keiki a ua aliikoa nei i waiho mai ai me Helena, "mahope iho o ka haalele ana mai a ke aliikoa ia'u, i loaa aku ai keia keiki e waiho ana iwaena o ka nahelehele. "Ke hoomaopopo la no oe i kela keiki, aole paha i piha iaia na makahiki he 15 fcr eia nae ua hapai keia keiki i na mea kaua, no ke kue ana aku i ka poe hoopoino wale i kona kaikuahine, oiai ua law« ia e ua poe hoopoino wale la kona kaikuahine, a o ko lakou mau pono ua hao wale ia me ka lima ikaika, ua hoao pu no oia e huli hele i kona makuakane, aka, na ka nui o ka eha i hoonawaliwali iaia. "Iloko o ke anu oia i moe ai ia po me kahi lole ole maluna o kona kino olohelohe, a ina aole i loaa i keia aliikoa puuwai aloha, ina no ua make oia, a mahope iho o ka loaa ana iaia o keia keiki i hoihoi hou mai ai oia a haawi mai la ia'u, me ka olelo pu mai, e hiki hou mai ana no oia e lawe aku iaia, ke makaukau oia no ka hele ana aku i kana huakai hele. "I kona haalele ana mai ia'u, a aole nae i liuliu aku, hoi hou mai la no oia i o'u nei me oe, a ma kana mau olelo i hoike mai ai ia'u i akaka loa ai, me he la, ua hoonaukiuki maoli no oia i keia mau hana ino i kau ia iho maluna o Sekotia, i kana mau keiki kane ame kana mau kaikamahine." A i ke kuu ana iho o ke kamailio ana ti ua kahunapule nei, lalau aku la oia i ka lima o He-

lena a alakai aku la iaia iloko o kekahi wahi rumi uuku, aia ma ia wahi ]ie wahi moē i halii ia i ka lau laau, a he kihei huluhulu papamu kai uhola ia maluna iho, aole no i maikai loa ua wahi keena la, aka, ua lawa kupono iho la no nae hoi ia no ka hooluolu ana iho. Malaila i pane mai ai ua kahunapule la: "E ka lede maikai, maanei au e hookuu aku ai ia oe e hooluolu iho i keia ahiahi, a ke manaolana nei no au e hoea mai ana no kekahi hoahanau mai ka pa moneka mai o Sa Orana, oiai oia ka mea hiki mau mai i ko'u wahi nei, no ka malama ana i na halawai i na Sabati apau. 4< Pela au e manaolana nei, ma ona la oe e haawi aku ai i kou aloha i kou mau pilikana, a malia paha o »kona hoea hou ana mai, e loaa ai ka oluolu maikai kupono loa ia Walter Hay, oia ka inoa o keia keiki i waiho ia mai nei e ke aliikoa e noho pu me oe, a pela au e manao ai e hiki maikai ana iaia ke ukali aku ia oe no kahi o kou palekana." No ke auo maluliiluhi o Hefena no keia mau luaiele ia ana ona, pela i kaomi koke mai ai na hoonanea a ka makahiamoe, nolaila, haawi aku la oia i kana mau hoomaikai ana iua kahuna moneka la, no kana mau hookipa pumehana ana aku iaia, a panai mai la nohoi ua kahunapule moneka la, a puka aku la i waho, me ka waiho ana mai ia Helena iloko o na wiliau hooniponipo a na eheu o ka hiamoe. E waiho iki iho kaua iaia pela, a e huli ae ka kaua kamailio ana no Andrew Marry, auie kona wahi puali, 110 ke alahele e hui pu mai ai me Vflnona, maluna o na puu uliuli o Catelana, oiai ua haalele aku kakou iaia e motio ana no ka hui pu ana me Sa Naita Wiliama Vanona, malalo o ke alakai ana a Kere, ma ke alahele aku ma na kiekiena e hoopuni ana i ka apana aina o Lanareka, me ka halawai ole me na koa Pelekane. Ua hooluolu ia mai ko lakou mau manao ma keia hele ana, no ka mea, aole lakou i kuia iki mai me kekalii e hookuea mai ai ma keia huakai huli ia Sa Naita AViliama Vanona, a pela nohoi i hooi ia aku ai ko lakou ikaika nee no mua i ka pahu hopu o ka lakou liuakai. - Oiai inahope iho oka pee ana aku o ka la mahope o na kakai mauna, a e uhola mai ana h°i ka pouli o ka po, a e noho hamau ana hoi na

mea apau loa me ka ekemu ole, a ua uhi ia iho k« koloka konouli konoele o ka pouli, o ko lakou wa Sa i ike aku ai i kekahi p«e ua kakua ia i na mea kaua, a e noho ana ma hai o kekalii puu ahi e « ana. : .7. v'' Eia keia wahi a keia .poe e noho nei a lakou i ike aku la, iua ka mole o kekahi pohaku nui e pani aku ana i na ala e oili mai ai o ka poe o loko mai o na kakai pali o Catalana, he poe koa Pelekane keia i hoonoho ia e kiai me ka makaala loa no Sa Naita Vanona, i ole e puka mai i waho ane kona poe, aka, e noho paa oia iloko a hiki i ko lakou pau nui ana i ka make a ka pololi, a i ole, e haawi pio mai palia. I ko Andrew Murry ike ana i keia mau mea, haawi aku la oia i ke kauoha i kona mau koa e emi aku lakou i hope, a e pii aku iluna o na puu ma kekahi ala okoa ae, aole ma ke kuamoo e hiki aku ai i kona poe i noho ai, a o kahi hoi ia a Andrew Murry ma e hele aku nei, oia no kahi i kiai paa loa ia ai e na koa Pelekane. Ia lakou nei nae e hele aku nei, ua malu ke kula aohe he leie pueo, aole hoi he mau leo hauwalaau, he meha pu wale no, oia nae kahi a ke alakai Kere i manao loa ai, aole lakou e hiki ana ke hele aku malaila, aka, aole nae he alanui hele e aku no lakou e hiki aku ai e hui pu me Vanona, oia wale iho la 110, me ko lakou komo pu aku a hakaka pu me na koa Pelekane, oia ka laua i hoolala mua ai me Andrew Murry, eia nae aole pela ko na īani manao. Ua haalele mua no na koa Pelekane i ke ku kiai ana ma ia mau wahi, ulu hou mai la nae he noonoo okoa iloko o Kere, a pela oia i pane aku ai ia Andrew Murry me ka leo haahaa, "ina aole i pakele aku me ka maalahi kuu hoaioha Sa Naita Wiliama Vanona, alaila, aia oia iloko o 11 a lima o keia poe hooluhi wale o Pelekane', mamuli o kona haawlpio maoli ana, no kona aloha i kela poe, no ko lakou make i ka pololi a ka ai ole." Pane mai la o Murry: "E pii kakou iliina, a ilaila kakou e ike ai i ka hopena o na mea apau loa," ia manawa i lilo ai o ko lakou alakai ana malalo o ka Kere mau kuhikuhi ana, oiai oia o lakou ka uiea i kamaaina ia mau wahi aku o ko lakou alahele. Me ia mau hooponopono ana i kau pono aku ai lakou iluna, a ike iho la lakou e mau ana no

ka makamaka ana 6 na naea apau, ame ka meha mai oa o oke kahua holookoa, a e mau ana no ke ku ana a ua ahua pohaku nei i hoopuupuu ia ae, no ke pale ana aku ia lakou mai na enemi mai. A i ko Kere komo ana aku iloko o ke ana kahi a Yanona <b hooluolu ai, e mau ana no ka meha ana, a o ka mahina wale no ke hoalii ana iloko o ua wahi ia, a na kona malamalama e hoalii ana i ua wahi la, i hoolinolino ae i ka hinuhinu o kekahi mea, ka mea hoi nana i kono mai ia Kere e hele aku e nana pono i ua mea hulali ia, aia manawa oia i hoomanao ae ai i ka Sa Naita Wiliama Vanona mea i hai mai ai iaia mamua o ko ua Kere nei haalele ana iho iua koa la. Oiai ua kauoha aku o Vanona iaia ina o ua Kere nei e hoi mai, mai kana huakai mai, a aole lakou ma ia wahi, alaila, e aku oia iloko o ua ana la, a e makaala loa hoi oia i ke ano o ka waiho ana ona mea apau loa o loko oua ana ia. Ina oia e ike ana he wahi pahikaua uuku ke waibo ana iloko o laila, a ina i huli ka maka i ka hema, alāila, he hoailona ia e hoike mai ana ua komo aku lakou iloko o ke awawa, a ina hoi he pua, e huli aua ke poo i ka akau, alaila, ua pakele aku oia me kona poe, alaila, e hookolo aku lakou ma ia mau moali. A iaia i komo aku ai, ike iho la ua Kere nei he poo ka keia mea e hulali nei no kekahi pua, ame ka hiohiona o ka hauoli ame ka leo hooho o ka lealea, puana mai la oia: u O! 0 kuu haku ua pakele aku oia, oiai ke alakai nei oia i na puu o Galanafinalasa." Hoakaka piha mai la oia i na mea ap&u loa a Vanona i hai aku ai iaia, no ke ano o keia mau hoailona, nolaila, me ke kanalua ole lakou i hooholo iho ai no ka uhai ana aku mahope oia kuamoo i kahi e hoea aku ai i o Vanona la. Pela i huli ae ai ko lakou mau alo i ka akau a hoomaka aku la e hele pololei no mua i kahi e hoea aku ai i kahi i niakeinake ia, nolaila, hoomau aku la no lakou i ka hele ana a hiki i ko lakou hoea ana aku i kahi i hoopuni ia ai ena koa, ilaila lakou i halawai mai ai me kekahi kuamoo ololi, a malaila lakou i lioomau aku ai a hiki i ko lakou kaa pono ana aku maluna o ka waha o kekahi ananui. (E hoomauia aku ona.)