Ke Au Hou, Volume II, Number 3, 18 January 1911 — HE MOOLELO KAILI PUUWAI NO Kaehuiki-Mano-o-Puuloa KE KEIKI-MANO A KAPUKAPU LAUA O HOLEI O KE AWA ULILI O PANAU, PUNA HAWAII-KE AIWAIWA I PONIIA I KA NIU HIWA, KA AWA-LAU AME KE KUMU-ULA, A I OLE, O KA IKI HOONAHOA NANA I ULUPA NA NIUHI HAE O NA ALE-KUALOLOA O KA MOANA MAI HAWAII A HOEA I KUKULU O KAHIKI [ARTICLE]

HE MOOLELO KAILI PUUWAI NO Kaehuiki-Mano-o-Puuloa KE KEIKI-MANO A KAPUKAPU LAUA O HOLEI O KE AWA ULILI O PANAU, PUNA HAWAII-KE AIWAIWA I PONIIA I KA NIU HIWA, KA AWA-LAU AME KE KUMU-ULA, A I OLE, O KA IKI HOONAHOA NANA I ULUPA NA NIUHI HAE O NA ALE-KUALOLOA O KA MOANA MAI HAWAII A HOEA I KUKULU O KAHIKI

[Kakauia e Ka Oiiu Hāaheo i na Kuahiwi Ekolu.]

MOKUNA I Hamau ke Aiwaiwa o Puna—Kb Keiki Mano a Kapukapu Laua o Hoiei Mahope o ka haawi ana o na aloha inokumokuahua mawaena o Taohutatua ame Kua a pela hoi me na alii makaikai o Hawaii nei, ua haalele aku la lakou ia Tahiti a huli hoi nui mai la lakou no ka Paeaina o Nuuhiwa, a malaila lakou i noho ai no kekahi mau la malalo o na hookipa maikai ana a Taētaeti ko lakou kamaaina mua. Iko lakou haalele ana aku ia wahi ua huli hoi loa mai la lakou a hiki i ko Keaukaii halau alii i ke kai hohonu lipolipo, a oia nohoi ka pale ana oka palena o ko Tahiti moana a pale nohoi ko Hawaii nei. MAHELE II Ka Huli Hoi ana o ka Huakai Makaikai no Hawaii Nui Akea—Hakaka Hou o KaEHŪIKIMANOOPUULOA ME NA OLALI o Moana-wai-ke-oo Malaila lakou nei i noho ai ia la a po, a ao ae, me ka malama maikai ia aohe pilikia ua lāwa i na mea apau, a mahope o ka panai ana o na aloha hope i huli hoi mai ai lakou nei no ka aina hanau, me ke kipa pu ana ae e ike i ka olali Kuhaimoana, a malaila i haawi aku ai lakou i na makana alana imua o ua kupueu ala o ka moana me na waiwai i loaa niai ia lakou mai Tahiti mai, a oia ka ka mea kakau i hoomanao ae ai i keia mau lalani hoohenoheno o ua eueu aja o ka aina pohai i na manu; A heaha ka hana a ka opua - mai la i ka

Hooipo aha paha me Kaula Me ka olali Kuhaimoana. _ Ikemaka i ke kai holuholu Na ale nupanupa o kai okia He makana ka Liliu-o-na-moku I ka olali Kuhaimoana. He mea oiaio, mamua ae o ko lakou huli hoi ana mai ua haawi mai la ua hapauea Kuhaimoana ala i ke aloha ia Kaahupahau kona kaikuāhine ma o Kaehuikimanoopuuloa ala, a haaiele aku la lakou ia Kaula no Niihau, i ka home aloha o Laukahi'u i po ika ehukai. A hoea lakou nei i ka laula o ka moena pawehe o Niihau, halawai pu īho la me kamaaina o ua kaha ala e walea ana i ka hee nalu, a pa nohoi kahea rfo ke kipa hale o na malihini, hauleaku la lakou haupa i na ono kuhinia a ka puu, oiai ua houpo lewalewa nui iho la lakou i ka pololi, i kqt ua mea he loa o ke ala o ia alo ana mai. . Moe iho la lakou me na kamaaina ia po a ao, a pau ka hookina ana i ka piina ikiiki o Kauhao, o ka wa ia o Kaehuikimanoopuuloa i ku ae ai iluna a olelo mai la: "He nonoi ka'u i kou oluolu e ko niakou kamaaina e Laukahiu, e ae mai oe e liele pu me makou ma na pali 0 Kalalaa o ka moku o Kamawaelualani nei, i ike aku hoi makou ia mau wahi, a inu aku hoi Ika wai "Kuauhoe"' a ka lawai'a, a mailaila aku hoi kakou a kiei aku i ka wai halau o Wailua ame na wahi kaulana o ia huli o ka aina o ko oukou nohoalii ana,'' No keia mau olelo maikai a ka opio, ua ae laelao mai la nohoi ka kamaaina e hele pu me na uialihiui} o ko lakou nei liuliu ae la no ia no

ka nee ana o ka huakai ma kela huli ae o Niihau a hoea i Lehua. I ko lakou nei hiki ana i Lehua, kuhikuhi ae la ia i, na nialihini ana i ka wai &una a ka Paoo i ke kulu mai i ke ana, a mailaila aku a ka Pahapahā o Polihale a hoea loa i Milolii; a hiki i Kalalau, a ilaila lakou nei i n>akaikai ai i ka haka lewa o Nuaololo. Halo aku la lakou nei i ka pali kaili wahine oia aina me ka mahalo ana i ka nani, a e noho ana no ko laila kiai makalae oia o Koamano, ua alahula wale iaia ia mau kakai pali, a o lakou nae apau ua noho wale no lakou malalo o Kuhaimoana ka lae ko'ako'a. Ike mai la ua kiai nei ia Laukahiu ka moopuna a Kuhaimoana a aimoku hoi o ia mau kalana aina, ohaoha mai la kela a hookipa aku la ia lakou nei me ka maikai, a malaila lakou nei i hoaumoe ai ia po a hiki i ke ao ana, a hele aku la lakou nei e makaikai i ka wai Kuauhoe a inu nohoi i ua wai hui kaulana ala, eia no lakou nei iloko o ke kai kahi i lanalana ai, a ua kahe mai la no nae ka wai a haule iloko o ke kai a oia ka lakou nei e inu ana, a eia no keia wai ke kahe nei a hoea mai i keia la. A no ua mano kamaaina ala o Kauai, aia no ke moe &Ka kona kino ua Klo i ko'a. O keia wahi e oleloia nei, he ike wale ia iho n& e na malihini makaikai ke holo maluna 0 ka waa a nana iho, e moe lolii malie ae ana no malalo iloko o ke kai me he mano maoli «la no, a pela i kapaia ai ka inoa oia wahi a hiki i nei la a kakou e kamailio nei o JCoamano. A 1 ka pau ana o ka lakou nei nanea ana ia wahi hoea loa aku la lakou nei i Haena, a malaila aku a puni na Koolau a hoea lakou nei i ka wai halau o Wailua, a he mahalo wale no ka na malihini i ka nani o Kauai, i ka nui o na pali nihoniho. Haalele lakou nei ilaila a hoohiki loa i ko Kupiapia wahi inawaho pono o Kalanipuu, lie nui ke kaniaaina i ka hui hou ana me na malihini me ke olakino maikai, a pela hoi me ke keikialii Laukahiu o Niihau, Ua hoike aku la lakou nei i na uiea e pili ana i ka lakou huakai helu malihini i ua kukulu

0 Tahiti a hiki i ko lakou hoi ana mai, a ua lilo ia i inea hialaai nui i ka mauao hoohihihi o ke kamaaina, a pau ka lakou luana ana haawi ae la na aloha hope a nee mai la ka huakai a ua poe alii ala no ka moku o Kakuhihewa. Oiai na malihini i hala mai ai, hoihoi mai la o Kupiapia i ke keiki ia Laukahi'u a kipa like aku la laua nei i kahi o ka makuakane o. Kupiopio, a ua pahaohao loa oia no keia hoea ana keiki me ka hai mua ole aku iaia Ika lohe. Oia ka ua o Laukahiu i hai aku ai ī ka makuakane, na na malihini i hoi mai nei mai Tahiti mai i koi iaia no ka lawe ana e hoomakaikai ia lakou i na pali o Kalalau, a i i Haena, a hiki nohoi i Kalanipuu a mai laila mai i huli noi loa mai ai. . E hoaui hou ae kaua i ke kamailio ana a e ukali aku kaua mahope o na malihini e huli hoi ala. Ia la no hoea mai la lak6u i Puuloa a hui pu hou iho la mW Komoawa ke kiai oka nuku awa e noho ana i Kapakule, a oko lakou nei hele loa aku la no ia a hoea i kahi o ke aliiwahine o Ewa. Panai ae la na haawi aloha ana mawaena o lakou, a luana iki iho la no ka hai moolelo ana ne na mea pili i ka huakai makaikai i na mokupuni o Tahiti, e akena pu ana no hoi i ka maikai o Nuumealani me ka helupapa pu aku i ka ui o na wahine, ka nunui o ke kino o na kaikamahine a pela aku, a ke hialaai wale māi la no o Kaahupahau. , A makaukau mai la na haona momoni a ka puukolu i ka a-i puupuu Honuiki, noho nui iho la lakou nei haupa i ka lokomaikai o ke aliiwahine o Puuloa, ai ka hala ana oka manawa no ia apana haua, ua hoomau hou aku la na malihini i ka hoike ana no ka lakou huakai makaikai e pai mau ana hoi i ka nani o Nuumealani ame ka wai hui o Muliwaiolena. Ua lilo keia'i uiea nui na ua aliiwahine nei e hoomanao mau ai i ka lakou nei kaao aku i na luhiehu o Nuuhiwa, ke hiaai wale ala ka manao 110 ka ike aku ilaila. A i ka makaukau ana e uhi mai na eheu o ka po,ka wa hoi a na lihilihi maka e hoonoenoe i|io ana me ka hopipi, oia no ka wa a Kaa^u.

pahau i na malihini no ka hoi ana e hooluolu ma na wahi i hookaawaleia no lakou, a pela no hoi na kiai o ua aliiwahine ala. I ke kakahiaka nui ana ae, o ke aliiwahine no o lakoU ka mea mua i ala, a kahea mai la ia Kāehuikimanoopuuloa e hele aku ma kona wahi e noho ana, oiai no na alii o Hawaii Nui Moku o Keawe e manao ana no ka huli hoi ana. Eia nae, i ko Kaehuikimanoopuuloā hoea ana aku imua o KaahupahaU, ua olelo mai la oia: "He makemake aku nei ko'u ia oe, e ninau aku, pehea la e manao ana no anei na alii 0 Hawaii e hoi no i keia la?" "Ae," wahi a ka opio, "ua paa no ka manao o na alii e hoi no i nei la, no ka lele mau mai no o ke aloha o ka aina imua o lakou a kau 1 na maka, me he ao opua ala ka hali'ali'a mao ole ia loko, nolaila, i uhu loa ai ko lakou manao no ka hoi ana e ike i na kaiaulu o ka aina ame na mapu aala onaona o ka uka. Ke ani aloha mai la na hala onaona o kuu aina o Puna ia'u e hoi e pili." "Auhea oe? M wahi a Kaahupahau, "e hele aku oe a olelo aku i ua mau alii ala o Hawaii, he makemake ke aliiwahine e noho iki iho kakou pela e hoohala manawa ai me ia a hala ae kekahi mau la. "E hoomanao mai nohoi oe," i paae mai ai ua ui nei ia Kaehuikimanoopuuloa, "alohā ole nohoi oe ia'u i kou ae wale aku i ke koi a na alii e hoi koke no oukou, o ko'u ike ana aku no auanei paha keia ia oe, aole i akaka aku o mua." Na keia mau olelo kaukau a ua aliiwahine nei i kono aku i ka manao aloha iloko o ka opio no Kaahupahau, nolaila, i kona hoi ana mai a hui pu me na alii, ua ninau mai la o Kaneilihia, "heaha ka ke aliiwahine hana i makemake mai nei ia oe?" "I ninau mai nei ia'u i ko kakou hoi koke, a ae aku nei nohoi au, e hoi koke ana no kakou; a olelo mai nei i kuu aloha ole iaia i ka pai koke no i ka hoi, o kona ike ana mai no paha ia, a koe o uiua aku nei aole i ikeia aku." "Ka, aole paha nou wale no ia olelo ana i pano wai nei ia oe.no kakou pu no apau loa.

He mea oiaio io no ia, aole io no kela i pauaho mai i ka malama mai ia kakou, o kakou no nae ia e pai alawiki nei i ka hoi, e hoike okoa aku ana no imua ona i ko kakou hoowahawaha iaia ame kana mau hookipa maikai, oiai, aole ia he mea loaa wale. Aole oia wale no, aka, na iala kakou i hoolauna i na aloalii apau a kakou i kipa aku nei, he poe pilikoko wāle no lakou a pau nona, nolaila i ko'u manao, e pono io no kakou'apau loa e noho a hiki i kōna hookuu ana niai ia kakou apau loa me ka maikai, oiai he hoike ia no ka poe malihini i alohaia ke au'a iaala." , Pala iho la lakou apau i hooholo like ae ai i ko lakou ae ana e noho, ao ko lakou wAo iho la no ia a hala ke anahulu la, a ma ke kakahiaka nui o kekah i la ae, ua kahea hou ia mai la no ua opio nei eke aliiwahine o ke Awalau o Puuloa, me ka olelo ana mai: "I kahea hou aku nei no au ia oe e hele mai e hui pu kaua, no kuu manao ua uluhua loa ia paha na alii a kaua i keia noho loihi loa ana me a'u, a pela au i manao ai no kuu hookuu aku ke makemake oukou, oiai, ua li'u ae nei na la o ko kakou launa pu ana, me ka pau ole no nae o ko'u aloha no oukou.'' Olelo aku la o Kaehuikimanoopuuloa ike aliiwahine, "aohe loaa ia lakou o ka manao uluhua no keia noho ana o makou, he oi aku o ko lakou piha hauoli maoli a roe ka nanea nohoi, oiai, i kela la au i ka-ua ai ia makou e noho, ua hoike like rnai lakou apau i ko lakou piha ohohia ma ka ae ana mai ia maaao, a wahi a Kaneiiihia i olelo ae ai, he hoike ka ia hana au he poe malihini lakou i aloha nui ia e kamaaina. A hookahi no nae a'u kanaka e ike mau nei i ka hoomahie ia oe, oia o Kepanilij ke alii kanaka maikai o Hilo.'' "Auwe! kupanaha 110 ka lioi kona manao ana mai ia'u, oiai aohe a'u pono, aia i ka mole ua kino eepa ua hoi ka pono aia ilalo i ka pewa hi'u. Oka ono no la ana maka ika nana i ka ha'i mea i luhi ai. oia wale iho la no. Ho manao ae nohoi, o ka eepa hoi ka hewa, ina paha he kino maoli, kohu pono hoi ka nauo ana o Kuwili, (Avk i}mu,) ' 1