Ke Au Hou, Volume II, Number 3, 18 January 1911 — Ka Moolelo Hialaai Nui ia o Sa Naita Wiliama Vanona KE DIA KEOKEO O NA PAE MAUNA O SADONI, KA LAWAKUA NOHO WAONAHELE O KATALANA, A I OLE, O KE PUKONAKONA KAULANA O KE ALOALII O EDEWADA KA MUA [ARTICLE]

Ka Moolelo Hialaai Nui ia o Sa Naita Wiliama Vanona KE DIA KEOKEO O NA PAE MAUNA O SADONI, KA LAWAKUA NOHO WAONAHELE O KATALANA, A I OLE, O KE PUKONAKONA KAULANA O KE ALOALII O EDEWADA KA MUA

Maluna aku o keia ana lakou i hoomaka aku ai e hoauau i ka hele ana a hiki i ko lakou hoea ana aku i kahi he mau mile loihM kaa hope mai, a ma ia wahi lakou i pii aku ai iluna o na puu o Akila, iho aku la a au iloko o ka muliwai o Teita. A malaila lakou i komo pono aku ai iloko o ke« kahi owawa akea, e huli papu aku ana e nana i na kualono o Bena Lomonada eme Bena Lidi, a oiai lakou e hakilo ana i na luhiehu oia mau kua* lono, ua lilo ia i mea e hoeueu maoli ia ai o ko lakou mau nmnao. Pane aku la o Kera me ke kuhikulii pu ana aku o kona lima iluna o ka piko mauna o Lidi, e uhi paa ia an,H e ka ohu: "Aia malalo iho o kela omamalu ao e kau inai la o kela kuahiwi, aia ilaila e loaa aku ai ia kakou ka'lamaku o Sekotia nei, a o kuu haku hoi iloko o na mea kaua." No keia hai ia ana mai o kahi a lakou e hele aku ai pela i hookokono ia aku ai kela ame keia e lawe mai i na keehina o ka hoomanawanui, a ua like ia wa ina koa o Murry me he poe la i holo aku maluna o na moku ma ka moana no na la lehulehu, a i ka ike lihi ana i ke ao aina i hooho ae ai lakou me ka ulu mahiehie. Pela i lilo ai na muliwai ame na kahawai, na malnhiluhi o ke alahele i mea waiwai ole, oiai me he la ia lakou ia inanawa, ua like lakou mehe poe la aole i lawelawe wahi hana iki i na la o kona ola ana, a pela lakou i hoolilo ai ia mau keehina wawae mamao, a o Bena Lidi ka pahu hopu o ko lakou mau manaolana. Me he la i ka nana aku, e olelo maoli iho ana no na ao e lele ae ana ma na kakai pali, me he la e i okoa iho ana no ia lakou, mai noho a hookīianui ia kou manaolana, e uiha ole lioi i ka imi ana i ka mea a lakou i kau nui ai t) ka manao.

Hala mai la ia lakou na kualono hihipea i ko ka wao tnau luhiehu, a komo aku la iloko o na wahi i uhi makolukolu ia e na wehi o ka waō, a ail aku la lakou maloko 6ka muliwai me ke kau nui ana oko lakou mau Hoonoo ana no mui no kahi i kuhikUhi ia aku, kahi hoi a ko lakou mau noonoo i hekau ai. # Pela no ko lakou hele hoomānawanui ana a hiki iko lakou Mea ana aku i kahi e haluku ana o na wai me ka owe ikaika o na wailele o Galena* Aiwilaaa, a ia lakou i komo pono aku ai i ke owawa i hookuia ia mai ai lakou me kekahi helehele* na ano ku i ka eehia. A ia wa i huli ae ai o Murry a olelo aku la ia Kera: "E kuu hoaloha, i ka'u hoomaopopo aku, me he la, eia kakou ke hele aku nei e hoala mai i na kupua a pau loa o keia ulunahele, eia nae hoi mailoko aku ana o keia ulunahele e oili aku ai i kahi la he uhi ana nana e hoolanakila aku i na keikikane ame na kaikamahine e noho pio nei iloko o ke kaumaha o Sekotia nei." Ma ia wahi aku o ka aina i mohala aku ai ka nanaina o ka aina, a i ike ia aku ai ka waiho laula akea ana aku o ka ululaau, a oiai eia lakou ke komo aku nei mawaena o na pali kuhoho lele a koae, a na ko lakou alawa ana aku i na kuemaka pali, i hai mai ia lakou eia lakou mamua pono 0 na kakaimauna e hookokoke aku la i ka wailele nui o Galenatinalana. ī ko lakou hiki ana aku malaila, ke haawi la lakou i na īuahalo ana no ka nani o na kualono ame na wailele e lele mai ana, a ke nana la hoi lakou i wahi e hiki ai ke hele liou aku 110 mua, no ka hele ana aku e hui me ka mea a lakou 1 iini nui ai, a o ke koa kaulana hoi o Sekotia e kau nui ia aku nei.

Oiai lakou ma ia wahi, o ka manawa koke no .ia o Kera i lalau iho ai i ka o-le a Elasalie a hookau ae i kona mau lehelehe, a na ke ko ana o ka makani mai kona waihona ea aku i kiloi aku i ka leo hone ma na kakai pali o ua awawa kuhoho la. * A i ke ko ana aku o ka ne-i o kona leo iluna 0 ka piko, na ia mea i hai aku i na poe noho wao eia he kokua no lakou, a pela i kukai ia mai ai e ka leo o na pila, nā o-le, na me& ame na leo hura mai na kuemaka pali mai, e hai mai ana 1 ko lakou piha ohohia no ko lfikou mau kokua. Ia manawa īike nohoi i ike ia aku ai ke kiei ana mai o ua poe nei he nui wale mai ua mau umalu pali la> a pii ae la hoi o Kera ame kona puali no ka hookokoke ana aku i kahi a ua poe , la e uoho mai ana, a ku ae la oia iluna o kekahi pohaku oioi, me ka wehe pu ana ae i kona papale a wiliwili ae la , a kahea aku la me ka leo nui moakaka e hiki ai ke lohe pono ia mai e lakou. "E Setepanol Auhea oel! O Wiliama Kera no keia, eia au me ka Haku Andrew Murry, i hele mai nei e haawi aku i na kokua ana i ke koa kaulana a Sekotia e haaheo mau ai no kona kuokoa, a o ka haku opio keia o Botawela me kekahi o kona mau koa." * No keia mau huaolelo i pane ia aku e Kera, pela nohoi o Setepano i puhi mai ai i kana o-le no ke kukai pu ana mai ma kona aoao, e hai mai ana i kona apono no ko lakou hele. ana aku e hui pu me lakou, a ua makaukau hoi laiou e hookipa aku i ua Kera nei ame kona mau hoa. Me ka emoole loa i ike ia aku ai na kane, na wahine ame na keiki e kiei mai ana, me na leo huro hauoli e hana paiakuli ana i ka lewa, a ua holo aku ia mau leo a hiki i kekahi mau mile loihi. Puhee mai la hoi lakou no ka iho ana mai e hookipa aku ia Kera ame kona poe, a o lakou a pau loa kai hele mai e hui pu me Kera ame kona poe, a o Sa Roger Kirkpartrick, he aliikoa oia i hui pu mai me Sa Naita Vanona, oia kekahi i hele mai e lulu lima aloha pu me Andrew Murry me ke ohohia. O keia Sa Roger, he aliikoa oia i hui pu mai me ua olali la o Sekotia iloko o na malama elua i hala aku, ua haalele aku oia i kona pakaua, no ka ino o ka hana a ke Kiaaina Pelekane i kau

mai ai maluna ona, ame kona pakaua Stirling o Cressinghama. Lululima pu iho la oia me Andrew Murry, a kukikuhi aku la hoi o Andrew i ua aliikoa la i koua mau wahi koa, me ka hai pu aku. "Ualawe mai nei au ia lakou nei me kuu manao paa e haawi aku i na kokua ana i ko kakou koa kaulana, me kuu liilinai piha i kana mau alakai ana t a ma ona la e hoolanakila hou ia ai o Sekotia. "A pela pu nohoi au i hilinai ai ike koa, ka wiwo ole ame ke aloha aina oiaio o keia mau koa, me kuu manaolana mau ina o Sekotia e hui ana me ka haawi ana i na kokua i ko kakou koa me nā wahi kauna koa oiaio, alaila, e hoea mai auanei ka wa e lilo'holookoa ai i puali nui hewoHewa e po'i pu ia ai ka enemi, a e lanakila mau ai o Sekotia. "Pela iho la au i kono ia ai e ko'u manao ponoi, e lawe mai ia lakou, a e waiho aku malalo ona alakai noeau ana a ko kakou koa kaulanā, ka mea nana i hoopakele i ke ola o ko'u kahuha* nai, ke kaikuaana ponoi o ko'u makuakane, a o ke'kanaka hoi a'u i aie nui loa ai i na la o ko'u ola ana." "Ua kaumaha loa ia au e Andrew Murry no ka hai ana aku ia oe," wahi a ua Sa Roger nei i ke aliikoa opio, "oiai, aole he aliikoa kiekie ae maluna o'u me keia poe maanei nana e hookipa mai ia oe me ka maikai, aka, ke hai aku nei nae au ia oe, aole o maua wa i iki ai me ko kakou alakai wiwo ole, ka mea a kakou apau e kau aku nei i ko kakou mau manaolana ana, mamua o ko'u hiki ana mai i haalele iho ai oia ia anei no kekahi wahi okoa aku, a ua hele mai nei nohoi au me ko'u mau wahi koa e kokua aku iaia, no ko maua panai like ana aku i na ino i hana ia mai." Pane aku la o Andrew Murry: "Alaila, aia ka hoi i hea oSa Wiliama Vanona i keia manawa?" Ua hala aku nei oia i ka Hema," wahi a ua aliikoa la, "no ka hoeueu ana i ka hiamoe o ko laila mau Sckotia, no kona manao i ka wa e loaa ai o ka makaukau kupono, alaila, oka wa koke iho la no ia e hoonee ai, me ke kali ole aku i wa hou, a he mea akaka loa e hoea mai ana no h« la e hoauhee ia aku ai keia poe lokoino ahookaumaha wale."

I ka pau ana o kana kamailio, oia koke no kona wa i alakai aku ai ia Andrew Murry iluna o na kiekiena inaluna o na pūu ma na kuemaka pali, a mailaila aku oia i alakai aku ai ia lakou apau loa, na puali a elua iloko o ke Towela kahi i noho loilii ia ai e kekahi o na'alii kahiko i paa ma na moolelo o Sekotia, lie poe uhai holoholona, i kukuluia me lie pakaua la. "O keia wahi,'' wahi a ua Kirkpatrick nei, "ua kaulana keia wahi no ka noho ana o kekahi poe alii ekolu, a maanei nohoi i noho ai ko kakou Moi Feregusa ame kona mau ukali, a maanei lakou i noho loihi ai no ka uhai holoholona ma na ululaau o Galenafinalasa nei. "A ma keia wahi nohoi i hoolala ia ai ke kahua o kona hooponopono aupuni ana iloko o ewalu haneri makahiki i hala ae nei, a pela iho la i pakele ai kakou mailoko mai o na hooluhi ino ia ana e na enemi o ka Moi okoa, oiai e pahola ana kapilihua m&i o a o o ka aina ia mau la. "E Andrew Murry," wahi no ana i hoomau mai ai i ke kamailio ana, "i ka'u hoomaopopo aku, me he la, aole he hookahi o keia mau po» haku e waiho mai nei i nele ko lakou kono ana mai ia kakou e hue i ka kakou mau pahikaua, a e paio aku no ka pono o na pulapula hou o Hekotia e ulu ae nei, a no ka hanohano o ko kakou hae ame ka lepo aloha o ko kakou aina." "Pela no," wahi a Andrew, "a ma ka uhane o na Feregura la, ke hoohiki nei au, aole loa he naua e hookuemi hope mai i ka mana o ka'u pakikaua, oiai ke koko e holo ana iloko o ko'u puuwai, a e mau ana nohoi ka pahola ana o keia poe Pelekane hooluhi wale maluna o ko kakou mau hoaloha, a ma na palena hoi o Sekotia hoiookoa " Lalu aku la o Kirkpatrick i ka lima o Andrew Murry me ka pane ana aku: "E ke keiki koa ame ka wiwo ole o Botawela, i ka'u hoomaopopo ana, eia kau mau olelo ke uhai nei mahope o ko'u meheu, oiai ua panai ia mai au e na hana ino haaheo a Cressingham i hana mai ai maluna o'u, a i na wa apau a'u e hele nei, ke mau nei 110 ka mahanahana oia hana i kuu piiuwai, aole i maalili iho. "He manaolana mau nae hoi kb'u, anoai na na muliwai koko e loku nei i ko kaim mau puuwai ame kona, e hooiualielie i keiapailamau ana,

a e noomaemae ia auanei ia e na wai lipolipo e kahe palanehe nei oko kaua mau muliwai, oiai aole he wa i kono ia mai ai au e hoomaalili iho īka loka ana oia mau hana ana i hoeha maoli mai ai i kuu noonoo. "Oiai, iloko oia o ka pakaua o Stirling i koi aku ai i na alii Sekotia e haawi mai i ko lakou niāu pakaua malalo oka mana o Pelekane, a no keia mau mea ana i hana mai ai, i kue nui loa ai au iaia, a no kona ike aole au e huli ana mahope o kona manao ame kana alakai ana, pela oia i kue mai ai ia'u. "No ia kumu i ala mai ai iloko o'u ka>4Hupuni maoli i ka huhu, a pela au i kono ia mai ai e wehe ae i ka'u pahikaua a e kue aku iaia, a mai komo aku ka maka o ka'u pahikaua iloko ona, ina aole i paa e kuu lima i ko'u poe hoanoho, a na lakou i huki aku ia'ui ka rumi nui o ka pakaua. "Ua uhi ia iho au eka hilahila nui jio ka loaa ana ia'u o kela puu o ko'u nele ana i kft hoopai kupono ana aku iaia elike me kana i hana mai ai ia'u, mamuli o keia kokua ia ana o'u, a nele hoi oia i ka hoopai mai a'u aku, a ina iko ia hana ana a'u, ina i keia hora he kanaka hau* oli loa ia au. "Nolaila, holo aku la au i kuu kaikoeke ia Sa John Scott, a malaila au i hoonanea ai, me ka mau no o kela mau noonoo iioko o ko'u puuwai, e hooko eku au i keia iini o'u i kekahi la e hoea mai ana, a e kahea mau ia mai ana ko'u mau noonoo i ke ao ame ka po e hoopoina ole aku i ke ano o kana mau hana a hiki i ko'u hoopai ana aku iaia, elike me kana i hana mai ai. "Iloko oia hora o kuu ehaeha, i hiki mai ai 0 Setepano i o'u la me ka lono, ua hapai ae kekahi kanaka Sekotia ina mea kaua, a i ko Sa Naita Wiliama Vanona lohe ana no ko'u hoohaahaa ia ana e kela aliikoa Pelekane, oiakona kumu 1 hoouna ae ai i o'u Ia ia Setepano, a e noi ae ana ia'u ina paha e hiki ana ia'u ke haawi mai i na kokua ana iaia. Mamuli jio o ka mau o ko'u inaina ame kela koi ia ana mai hoi o'u, pela iho la au i hoopaa ai ia'u iho, e uhai aku mahope ona ma na wahi a pau loa ana « hele ai, a paio 110 ka hoopau ia o na mamo o Sekotia mai ka noho hooluhi wale ia ana. (JS hoomauiaakn anu.)