Ke Au Hou, Volume II, Number 4, 25 January 1911 — HE MOOLELO NO KA Hookumuia Ana o na Paemoku o Hawaii Nei AME KA HOOLAUKANAKA ANA I HOIKEIA MA NA MELE HAWAII KAHIKO Houluuluia e John H. Wise [ARTICLE]

HE MOOLELO NO KA Hookumuia Ana o na Paemoku o Hawaii Nei AME KA HOOLAUKANAKA ANA I HOIKEIA MA NA MELE HAWAII KAHIKO

Houluuluia e John H. Wise

I_ke au o Kamehameha I ka Na'i Anpuni, mahope iho o kana mau huakai kaua lanakila, ua kaulana maoli o Holo ame Hewahowa, oiai o laua na kahuna, a o na poo kahuna hoi oka Oihana Lapaau imua o kē alo alii, he akamai i ka lapaau, me ka ike pu i ke kulana ma'i iloko o ke kino o ke kanaka. A ua a'o nui ia hoi ka haha ma ka papa iliili e Lonomakaihonua ame Kua'ua'u, a o ua ike lapaau la oia maoli no ke ano ike pololei i maa i na kahuoa o ka wa kahiko, me ke komo ole o kekahi hana keaka oka imi epa. Oia keia ehoopuka ia aku nei no ka pomaikai aka hanauna hou o Hawaii Lahui o keia au e nee nei, a e hooiaio aku ana, aole i pau ka ko Hawaii nei ike lapaau ma ka hana hoopunipuni wale elike me ka kekahi poe e olelo nei, aka, ua lawa no kekahi mau mahele ina ike kuliu oka oihana kaliuna i hiki ole ai ke hoopahua ia ka pololei, ka oiaio ame ke ola. Ua lawe ia mai na hoikeike e panee ia aku nei mailoko mai ona papa haha iliili, mai ia Hewahewa, Lonomakaihonua, Kua'ua'u, David Malo, Samuel M. Kamakau, Keliiaumoana ame kekahi mau papa hōike e aku, a oia keia e hoike ia aku nei no ka pono ame ka pomaikai o ko Ke Au Hou poe heluhelu, ame na hoonaauao ana aku i ke ao holookoa ame ka hanauna hou e nee nei, ka ike, ka naauao ame ke kuliu md!oli o ka ike o na hanauna kahiko o keia lahui, e hoomaka ana mai ka papa ma'i aku o ke paaoao ame ka ma'i ea. O ka ma'i paaoao ame ka ma'i ea, he kulana ma'i ia no na ka opu mai oka makuahine, aike au kahik-o o keia lahui kanaka ua hui ia ia mau ano ma'i elua iloko o ke kahuna

hookahi, a ua kapaia ma kft inoa, na "Na Kahuna Ma'i Paaoao ame Ma'i Ea." 0 keia poe kahuna o lakou na poe aole.s£ mau hana keaka, ao ua ma'i la, he mau loina kona a ke kahuna e nana mua ai ma ka opu o ke keiki, ame kekahi mau 'wahi e ae, e maopopo mua ai ke kulana o ka ma'i, a ma ia nana ana e akaka ai ke ano o ke keiki, oia hoi ke keiki ola ame ke keiki haalele makua, (make). Pela pu no me ka ma'i ea iloko okd kino o ke kanaka, i kekahi wa e loaa ana no ka ike i ke kahuna ma ke alelo o ke keiki ame ka opu, a i ka maopopo ana o ke kulana ma'i, alaila, hoomaka ke kahuna e hana a hiki i ka nui ana o ke keiki. He mai keia i hoomaka ka ike o ke kahuna mai ka elima o na la, mai ka hanau ana mai oke keiki, he nui na ano laaulike ole nokeia ano mai, e hoomaka ana mai ka piko ok6 kuahiwi a hiki iloko o ka hohonu lipolipo o ka moana. Nolaila, ma ka opu ame ke alelo e ike mua ia ai ke kulana mai paaoao me ea maluna o ke kino kanaka, a ua like ia ike i loaa i ke kahuna elike me kona ike maka ana i kona aka ponoi iloko oke aniani. A e like me ka loaa ana oka ike i ke kahuna i ke kulana o ka mai, pela no i maopopo ai iaia ka ike ana i ka mahelehele ana i na mahele, a pela i loaa ai he eono ka nui o na mahele, ame ko lakou mau ano laau, a he eono ano o ka mai paaoao i maopopo ia lakou. NA KULANA 0 KA MA'I PAAOAO I—Ka1 —Ka Muhee 2—Ka Muhee Puloa 3—Ka Muhee Makako 4—Ka Muhee Ke-a f>—Ka Muhee Lehua o—Ka Muhee Pakui

NA LAAU lf—o ke Kamakou ua oleloia oia ke pookela o na laau no ka mai paaoao, o ka lau ame ka muo, a ho hihiu nae kahi e loaa ai o nei laau, aia ma kekahi mau wahi o Hawaii, e loaa ma Kekaha o Kona, Keanae o Maui, a aia ka he wahi moku iloko o ke kai ame ka moku o Hina Uluwehi. 2—Ke Kookoolau, mai ka pua aka mole, o kona pua oia kekahi o na laau maikai loa e hanai mua ai i na keiki hou, e naunau ai nohoi ka makuahine a kia iho, e ohi mua ae nae hoi ka lihilihi, a hoolei aku, oiai he mulemulea ia wahi, e hiki kupono ai i ke keiki opiopio ke ai, aia hoi a papaana loa ae ke keiki, alaila, hanai aku ka lau ame ka mole. 3—O ka liko lehua, oia laau no ka ma'i ia o ke keiki mahope iho o ka ike ana a ke kahuna, a loaa ka mai he Muhee Lehua. 4—Ka pua o ke aloalo Hawaii no o kakou, he kupono ia ano laau no ka wa uuku o ke keiki, he kahee ia. s—■£> ka pua Kokio ame kona papaa he like no ka hana ana elike aku la me ko mamua āe la, ame ko kela mau laau. 6——O ka pua īlima ame ka opuu oka Uhaloa, he kupono no ia mau laau no ka wa uuku oke keiki. 7—Pa-u o Hiiaka, he laau ulu nui keia ma na wahi a pau o ka aina, aka, pehea la i keia manawa? Ua oleloia nae i kekahi manawa, he laau hu ka keia oke keiki, he ku a alaala ae, a i kekahi wa hu ae la ma ke poo, a pela iho la i hanai mau oleia ai ia ano laau i ke keiki. B—Ka Laukahi, oka muo ame ka hua, he hoona aku i ka opu o ke keiki a oluolu aku, he laau aikapu nae i kahi poe. 9—O ka Iliau 10 —Hinahina o ka lau ame kona mole. 11 —Pamakani launui. 12—Pamakani lau liilii. 13—Liko Lama. 14—Makiawahine o ka lau ame ka hua. 15—Ka moa ame kona hua. 16—Kaunoa me kona hua. 17—Makolokolo ame kona lau. 18—0 ka Palaholo, o ka liko, pua, hua, ame ke kino no. 19—0 ka pua hala ame ka uleule hala.

20—-liolokea. 21—Lau ohia pala. 22—Lau okoko. " 23—Ilua pala o ka Mamaki ame ka liko oka manienie akiaki, naunau iho nohoi ka makuahine, a o ka ae kia iho.

PAPA HANA A WALINUU NO KA MA'I PAAOAO

Ewalu kauna hua kukui ame ka hua keu, oia ke kukui lioolei loa, a o kona papaa, o ke aa o ka Milikana hookahi, a ina hoi he aa liilii, alaila, i hookahi kauna, a o ka hua nehe hana a piha ke kiapu la-i, eha kalo piialii me ko lakou mau haha, hookaawale ae nae lioi, eha ko, alaila, kalua py i' ka imu, a ke mo'a, alaila, hanāi aku i ka iwi, me ka alaea i wili pu ia iloko o ka haha. Aia ke kii o ka-ai a loaa mua.ka i'a, oia ko kala, a ko loaa na laau apau i hai ia ae nei, alaila, kui a wali, a he aa niu ka wa-hi, kalua a mo'a, hoau iloko o ke po'i wai, |>aka a pau a maikai, alaila, makaukau no ka inu ana, alaila, kamau mai hoi ka ai ame ka i'a, paa aku ka houpo. Ke oluolu ka mai, alaila, kii ka hehu, he i'a oka Hahalalu, he i'a ai mau ia e na makua ame ke keiki. Pau keia mau mea, alaila, oka apu Kowali mai ka hope, eha kauna mole, elua mole ki, kui pu a wali, o ka ipu aiwaha ka wai e inu ai, alaila, ai mai ka ai. Ke nalia a ahiahi, alaila, inu aku ka opu ko mahana, alaila, halalo mai. KA PAPA HANA A KAHOPUKAUNA O ka pua, ka lau ame ke kino o ke Kakio, ai mai no pela. Oia kekahi mau mea kupono no ka ma'i paaoao a i kaa malalo o na mahele ma'i i kapaia e ko Hawaii nei he "Koho Popo," maiwahine. NA LAAU EA I—o ka limu Makalemakapii, oia ke pookela oia mau laau. 2—o ka opuu o ka maia Iholena ame kona pohuli. 3—Pohuli maia Popoulu me kona opuu. 4—Pohuli maia Lele ame kona opuu. s—Ka5 —Ka wai o ka Wauke Malolo. 6—Ka Niu. 7—Papaa Ohia. B—Papaa kukui kohu.