Ke Au Hou, Volume II, Number 7, 15 February 1911 — HE MOOLELO NO KA Hookumuia Ana o na Paemoku o Hawaii Nei AME KA HOOLAUKANAKA ANA I HOIKEIA MA NA MELE HAWAII KAHIKO [ARTICLE]

HE MOOLELO NO KA Hookumuia Ana o na Paemoku o Hawaii Nei AME KA HOOLAUKANAKA ANA I HOIKEIA MA NA MELE HAWAII KAHIKO

Houluulia e John H. Wise

KA APU KUPELE 0 ka Hinahina hihi, ke kumu ame ka laa, Pā-u o Hiiaka, Popolo, Aweoweo, hua, lau ame kona ili, e kui keia mau mea a pau loa ame kahi wai, kalana a maikai, Popo ka uwala mo'a ika wa wela, hana a pukapukakui ka umeke, hookomo ka laau iloko o ka popo uwala, pani i ka pukapuka o ka popo uwala a pani ka umeke, waiho pela a maalili, alaila, hoowali, a oia ka ai a ka ma'i e ai mau ai. Ke aneane ae ia popo uwala e pau, hana hou no elike me mamua ae nei, e ai mau a hala elua paha pule, alaila, inu mai ka apu laau. A oka hope mai he apu kowali, elua kauna mole, a i ole o ke ka paha, hookahi hua noni pala, elua mole Ilima, o ka ihi, hookahi muo puhala opiopio, kui a wali kalana a maikai. O ke ana o ka nui o ka wai, o ka piha o ke kiaha aniani i ka wai ko, o ke kauo o ka hua moa hui pu me ka pia lole, hoau a inu ae. E kupa mua ka moa a mo'a ika wa e ku'i ia ana oke kowali, a ina nolioi e naha, alaila, hoomau no ka ai ana, aole hopohopo, a inu mai nohoi ke kai moa, a elik.e nohoi me ka naha ana pela no e inu ai ke kai moa a hiki i ka pau ana o ka naha. A ke nui aku ka naha hoomau aku ka ai ana, eia nae hoi e makaala pono, aole epa ka lima i ka wai, o kahi kanawai kamehai loa ia o nei apu laau, ke pa no ko lima i ka wai, e hoomanao oe, 0 ka pau loa ae la no ia o ka naha ana, a aole e inu i ka wai. Ke nui loa mai ka naha ana a kupilikii, a pii m &i ka paupauaho, alaila, epi aku ina maka 1 ka wai, a e inu nohoi, a o ka paa iho la no ia, o kau mea wale no e makaala o ka naha hope loa, ina oia naha ana a ike ae he hu'ahu'a wale no,

alaila, e hoomanao iho 06 Ua pau ke kowali a ina aole he hu'ahu'a, alaila, aole i pau ke kowali, »1»,o ka hahano aku ka hope, i waikea auxe ka pupu mauu kukaepuaa, kui a wali hoau iloko o ke poi wai, a halalō mai malalo. ♦ He laau maikai a kupono loa keia no na mai_ o na kane, Kaii&e-o-waiku, hokole, kohepopo, ohao, mai ho, ono ole ka ai, hoopailua, lu»i, malohi ke kino, hiamoe a poniuniu, ua hoao ia keia laau e kekahi poe he nui, a ua ike ia ke kupono. PAPA HANA A NAWAHINE —Naunau ka laau, o ka lau ame ka mole, he niu ame ke kai ka wai, kui a wali kalana a maikai inu mai* O kahaili ka popo, o ka ipu awa, o ka puukaa liui a pau kui a wali, popo a paa, a o ka mahuna ka welu kapa. PAPA HANA A MAKUHIWA He nae ka mai. Alaalawainui ka laau, hana a nui, eha hua noni pala, he uwala ka wai me ke ko-kea, kui a wali ka la|u kalana a maikai hoalala, he elua manawa, alaila, inu a pau. PAPA HANA A KUAUAU Hahakalo ka laau me kahi paakai, kui a wali a aeae loa, hoka a pau, alaila, inu aku, a ai aku ke ko, inu aku nohoi ka wai a ai aku ka ai. PAPA HANA A WAILUAIKI Waiopua ka mai. He hoene ka laau, mole Naunau, Ihi, mole Auhuhu, ekolu pua hala, hana nohoi a nui ke Ihi ame ka Naunau, kui a aeae loa, alaila, kaulai a maloo. Penei e hana ai: Hao ae ka laau, hooma-u iki me kahi wai, a i ka makaukau ana e moe i ka

po, hoo mai m&lalo, a i kahe mai kawai ua mai* kai, ē hoike mai ana ua mohala ka opuu, a na ke kane e ike ia mea. Pela no e hana mau aku ai, a he mea kanalua ole i na i ka Poakolu ka. hoao ana i ka laau, me he la, ua ikaika maikai loa mai ka opuu, no kona ulu ana mai no kona kulana mau. : WAIOPUA KOHOPOPO Elima hua Nananana, hookahi poholima lau popolo, anai ka hua a hui pu me ka lau popolo me kahi huna paakai, hana a aeae, hoo aku ma* lalo, a i na e wela, alaila, unuhi aku i waho, a oiuola hookomo hou mai, pela nohoi e waiho ai a ao ka po, alaila, hele a loko o ka wai holoi. A eia hou kekahi laau. O ka hua o ka moa n&hele, puili a piha ka piao la-i, elua kauna maka opiopio o ka moa, kui a wali, hoau iloko o ke poi wai, he kapu nae ka maikai loa. Komo ke kino apau a pulu pu me ka papakole, o ka wa kupono nae e komo ai o ka wehena kaiao, a o mai ke ku* kuna o ka la, alaila, ai mai ka uwala pulehu. PAPA HANA A KAOAKA Alaalawainui ka laau, ka lau, ke kino, ka mole ame ka awa, kui ka lau a wali, mama ka awa, hoka i ka wai ko, koino iho ka laau, a inu mai, o ka popolo malalo mai ina he ma'iwahine. PAPA HANA A LONOMAKAIIIONL'A. Lau Pamakani, Lumahai, Makiawa, Ekaha ame ka pua Aloalo me kona mole, a o ke ko-kea ka wai e hoka ai, hui keia mau mea a pau kui, a inama nohoi ke ko, hoka a maikai, hoo iho i pohaku wela iloko a inu aku, elua apu i ke kakahiaka ame ke ahiahi. PAPA HANA A KELIIKALUAPŪAA Nae ka mai. Kalo mana, ka Lauloa, Uwala, Huamoa, Niu, Hou, o kona ili ame ka aa, elima ahuawa, e anai i na kalo ame ka uwala, kui ka aa Hou me na muo ahuawa, hui keia mau mea a pau loa iloko o ka wai, kaa iho i ka pohaku wela, a inu-«nai. PAPA MA'I ME PAPA LAAU I mea e loaa ai o ka pomaikai i ko makou poe heluhelu, pela e panee ia aku nei ma ke ano nui kekahi mau ma'i ano nui i hoomaopopo ia ko lakou mau kulana ame ko lakou mau laau.

A malalo iho o keia mau kolamu e loaa ai i ka mea heluhelu ka pomaikai e ike koke ai i ka papainoa o ka laau o na ano ma'i mau i' kamaaina ia kakou i hoopokole ia na wehewehe ana, a i hoikeike wale ia aku no ma ke ano nui o na inoa o na ma'i ame na laau. PAPA HOIKE Ka Papa Ma'i Ka Papa Laau Nalulū Ka ha palao kalau Ape Poohuai Lau honohono Kauhola Lau Āpe Ihupaa Maia Eleele Lelepaii Liko me ka ili Kuli hemo Kowali Lepopaa Apukowali Kae-aka Kahau Li ke kino Ehu Huki Hoopii maluna Kuli Waiu Kulieha Puu hau Puha Ke kai kakalaioa me *ka puakala, a i ole [he auau a holoi l'kekai. ke 0 Kapai Hu'i Lomilomi me Limahai Lemu eha Olena me ka Alaea Nae Apu httha*mo'a Haoa Puali Houpo ume Apu pua kowali Kua puhi Puakala me Palakahuki Ma'ihilo Puahala me ka awa Opea hee Hua wauke me Nananana Lepo koko Muo iau ki me Alaea Pehu Lau wauke Poni Lau mauu Waha pala Liko Ohia Kohepopo Oopuhue Alaala Hiee Ohakulai Iliee pa'ipa'i Makole Waiu me ka wai W ela Kaeee Pal» WiUwili Luai koko Ko Honu«ula Malohi Auau i ka wai Puu pau Pohuli maia Huki a ieo paa Lau Iliee Pololi Ai a 'maona Haoa Hoolualuai Umauma naha Ai ka ai inu ka wai Puua Inukawai Laoa Kau ka iwi ma ke poo

NO KA MA'I KOKO AME KA APU LAAU - 0 ka heekoko he ma'i kaumaha a paakiki no ke ol8, a oia k'ekahi o na mai i moowini na ike lapaau kahiko o Hawaii nei. Ma ka moolelo ua hoikeia ua ola no kekahi wahine heekoko, me ka hoopa wale ana no i ka lepa o ka aahu o Ieeu, aka nae, he kahua okoa ia 1 kukulu ia ai iloko o ko ke Akua aloha ame kona lokomaikai wale mai no. . , Aka nae, aia no he maxi laau like ole i loaa i na kahuna kahiko o ka Lahui Hawaii no ka hoomama ana i keia ano ma'i i weliweli nui ia, a i pahua ai o ka ike o kekahi poe i lawelawe lapaau, mamuli o ka hoolohe ole i ke a'o kupono ame ka pololei, ame ka hoopono, a eia iho kekahi o na laau kupono i hana nui ia i kela au kahiko, e pili ana i heia ano ma'i, a i hooia ia mai hoi ko lakou kupono maoli. KA MA'I HEEKOKO Ka muo uliuli o ka mauu kukaepuaa, ako a nui]Scui a wali, a o ke ko Honuaula ka wai, mama a ke kiaha, paka a maikai, hoau i ka lehu, me ka alaea, koai ae a inu aku, ai aku ka ai, a inu aku nolioi ka wai. KA PAPA HANA A WAILUAKII No ke koko kamahao. E inu i ka apu kalo maluna, o ka limil kahawai ame ka maia Lele, elua hua kukui mama a wali hoau iloko o ka apu a inu aku. Eia hou: Hookahi piha o ka poholima lau Puakala, mama a wali aeae, o ka uwala, hua moa, hui pu me ka wai ko, alaila, paila a mo'a inu mai, a i naha maluna a paupauaho, ai mai ka uwala pulehu ame ka inamona. Eia hou no: Mama ka awa a wali o ka nui kupono nohoi, elua kano kowali kui a wali hui pu me ka awa, hoka a inu ae, a ai aku nohoi ka ai elike me ka mau. LAAU NO KA HEEKOKO A LILO I WAIPUNA 0 ka iwi kukui, ke poo o ka maia Iholena, ka pala Ipuawa me ka lau, ke palula (lau uwala). E hana ka iwi kukui a nui po'a ke poo pumaia a puka maikai, e kupono ai ke noho iho, ho-a ka iwi kukui a a, alaila, uhi iho ka pala Ipu awaawa me kona lau maluna iho o ke poo pumaia, alaila,

noho iho maluna o ke poo pumaia. E ho.oponopono iho nae hoi ka nolio ana, a pii pono ae ka i}wahi malalo, a ke wela loa, kai ae nohoi, a oluolu iki, pela e hana mau ai a kualima. Oiai nohoi e noho mau ana ma ia kulana, © ai toau i ka puholo palula, ame ka inu mau i kai i paa aku ka hakahaka o loko. A o ke kalo Oene pulehu ka ai e ai pulehu a papaa, hoolei ka lepo, kuikui a waliwali ai mai. Ua kapaia keia ano lapaau ana ma ia kulana e Z. Manu, he puhaka. NA MA'I NAIIU He elima ano o keia mai i hoomaopopo ia o na Kauka Hawaii, a 110 lakou keia mau inoa i hai ia malalo iho nei. 1—Nahu me ka ha-oa . 2"—Nahu me ka haoa ole 3 —Nahu Mauliawa 4—Nahu hou i ke kua, ke alo a hou i ka puukole 5—'Nahu kau mai na kupuna mai. A eia keia laau, e koekoe i ke poho a inu pu mai me ka wai, me ke au pu iho nae hoi i wahi lehu iki, No ke nahu haoa, he eha ona mau papa laau kaawale penei: 1 —Eha kauna pua hala pala, me ka muo liala, o ka mea keokeo nae hoi maloko, kui a wali hoau iho i ka wai a inu ae. 2—Lanahu kahunaimu, kui a wali hoau i ka wai, kalana a maikai inu mai. 3—Lau paka maioo, walii mai i ka opu. 4—E ai mau i ke ko kea a ko papaa paha. Nahu Mauliawa, e nao aku iloko o ka puu a hiki i ka luai ana. NAHU HOU I KE KUA 1—0 ke kauwewe imu la-i, puku a o ka lehu hoau i ka wai, kalana a maikai inu ae. 2 —E omo i ke koko ma ke kua. 3—Hookahi pnu olena, eha hua kukui, eha muo la-i, elua lau la-i pala, kui a wali, hana a maikai inu aku. Mahope aku o ka inu ana, e ai aku ai i ke ko papaa, a na ka male no e pii inai me ka wale, e hana i ke kakahiaka ame ke ahiahi, a hiki i ke kualima ana.