Ke Au Hou, Volume II, Number 8, 22 February 1911 — Kaao Hooniua Puuwai No KA-MIKI KA HI'APA'IOLE O KA POHU LA'I O KONA KAI OPUA-KE AIWAIWA NANA I HOOHOKA O LUANUU-A-NUU-POELE-KA-PO AME KA PUKU'I-AKUA O NA PALIKU'I EIWA O HEHA WAIPIO I KA NOE—A O KA OLALI NANA I LAWE A LILO NA LEHO KAULANA O KALOKUNU, O KA MAKANI KUEHU LEPO O PUAKO [ARTICLE]

Kaao Hooniua Puuwai No KA-MIKI KA HI'APA'IOLE O KA POHU LA'I O KONA KAI OPUA-KE AIWAIWA NANA I HOOHOKA O LUANUU-A-NUU-POELE-KA-PO AME KA PUKU'I-AKUA O NA PALIKU'I EIWA O HEHA WAIPIO I KA NOE—A O KA OLALI NANA I LAWE A LILO NA LEHO KAULANA O KALOKUNU, O KA MAKANI KUEHU LEPO O PUAKO

MAHELE ELUA Ke A'o ia Ana o Ka-Miki ame Ma-Ka'iole i NA Ai A KA LuA—Ka HIHIA ANA I Ko-Ko Upena a Makalii a Noho i Kaupoku Hale—Ka Pakele Ana O ka hoomaka aku la 110 ia o ua Ka-Miki e kepakepa i na i'a ono a ua lawai'a nui ala o ka lawalu ana a mo'a a uhao iloko o ke pa-laau: "O ka Anae holo o Kapuualii, o ka Uoa ka pu'eone o Kuula, o ka o na Maka-o-Kane, ame ka Palani Maha-oo o Kuunake'kua,ina la i ke ha-loa, i ka hulilau a kuu kupunawahine a Kauluhenuihihikolo-i-uka, a Hihi-kaupe'a-kau-ma-namana-i-ka-nahele, a Kaohukolo-mai-iluna-o-ka-laau." Ala ae la ke kupunawahine ame ke kaikuaana mai ka hiamoe mai a ka ona i ka awa, a ike I mai la i ka i'a ua mo'a, ame ka awa iloko o ka apu, ka umeke poi, o na mea no apau ua makaukau no ka ai ana. Auwe mai la ke kupunawahine me ka ninauanamai: "Nawai mai nei ka kakou i'a e Nana-i-ke-kihi-o-ka-malama, E Nana, hoonanana ka la, E Nana, hoonanana ka ua, E Nana, hoonanana ka makani, E Nana, hoonanana ka ino, E Nana, hoonanana ke kai, E Nana, hoonanana ka malie, E Nana, hoonanana ka manu e le'e, E Nana-i-kaulu-i-ke-hiki-o-ka-Hoku, O Hikii-maka-o-unulau e, E—o mai i ko inoa—a." i » - " "E —o, anoai—a. "Na'u nohoi ka i'a, na ke kama ; i kahakai aku la au a hoi mai la, i lawe aku la au e kiola i tia kino o Poele ma i kaheka ahua one, a i kuu wili ana mai nei i ka upena, h?i ipai nei ka An&e

holo, ka Uoa moe pu'eoue, ka Weke-la-o wili ehu kai, ame ka Palaoi Maha-oo kaa laupapa o Kuuoa akekua, kahi a'u i hookuu aku aei i na kino weli 0 ua poe eepa ala o na pali hoanoano o Waipio." "Auwe no ka hoi ko mama ame ko miki,i lawe aku nei e ieiola a kuu i ka upena kuu aou mau kupuna ike kai. A, kapu aku la ia mau kai aoe e hele ia e ka u'a ame ka maukauka hoe hewa." Ua ai iho la lakou nei a inu no i Jca awa, a ona hou iho la ke kupun&wahine ame ke kaikuaana ona, a oinei hoi, oia mulelehu wale iho la no e hoo noenoe malie ai a)>au ae la no. Oki mai la ka ona oka awa i ke kupunawahine ame ke kaikuaana, a oia nei hoi aohe wahi kohukohu iho, oia ko'eko'e pu wale no, a no ka ona ole, kii ak.u la keia i ka awa apau loa • ka hokeo a uwi maloo iho la aohe' wai, a o ka i'o o ka awa ua hele 'a ku-pu, pau akula ia ianei i ka inu ia, aka, hookaumaha wale iho la no me ka noenoe liilii, a no ia mea, ua kii hou aku la keia e hoka i ke kua o ka awa apau a ke kanoa a inu ae la. Aohe no he wahi ona iho o ka awa, a ia wa no lalau hou aku la keia i ka upena a holo aku la i kai o Kauahia, a kuu iho la iloko o ka loko, a ia huki ana no, piha pu ae la ka upena i he mano ka nuio ka i'a. Wili ae ia keia ika upena a kohu ko-ko ai, aia hopu ana no a paa i ka lima, hookahi no ia hao ana kau i ke kua, huli ae laholo 1 uka a hoea i kahi o Pohokinikini ma, hookuu iho la i Ua upena nei ana i piha i ka i'a, ka Anae o ka loko a ke'lii a Ahauhale me kona kaikaina me Owela a Luukia. Ike mai la ka makuahine hookama o Pohokinikini, kahea mai la: "He ma—i, auhea aku la ko puhaka, ko kua, ko hanau muap'' "Aia aku la no, ke nanea ala me ke kupunawahine o maua i ka noenoe i ka ooa o ka awa a kini, ka lehu ame ka mano o ke «kua o na p*lj kapu o Waipio."

"1 hea ae ne! kau haakai hele e ke keikl, a kipa mai la i ka makua?" "I kahakai aku la au i ka auau kai, a upena kuu mai nei a pii mai la, a oia keia a'u i auamo mai la a kipa mai la au i wahi i'a na olua." Wehe ae la keia a waiho aku la he umi kanaha ka nui o na i'a, ua like ia me hookahi lau anae, a hopu no i ka upena, a ia ku ana no. a maioeloe, ku ana keia i ka hale o lakou nei i uka o Kalamaula, a kuu iho la i ka i'a ilalo a lu aku la iluna o ka lau ama'uma'u, a kaka iho la i ka upeoa i ka wai a kau ae la iluna o ka haka. Ke moe ala no ke kupunawahine ame ke kaikuaana i ka ona o ka awa, aohe no oinei hoonioni aku. Mahele iho la keia i ka i'a na ka makua- • % hine na Kapaihilani, he puu; na na kaikuahine he mau puu, na ke kaikuaana kuli he puu, na kekahi makuahine na Pipipiapoo he puu, a o na i'a i koe, he eha lau ia, (aiwaiwa no ka hana a ke kupueu, hookahi no ia kuuna he mano ka i'a i hei, a he mea liilii loa ia i ua eueu nei.) Hana iho la keia a pau ka i'a i ka unahi, wa-hi i ka la-i ka i'a apau loa no ka lawalu ana, a ho-a ke ahi a nui he imu nui launa ole, a ia wa kahea aku la keia i ke kupunawahine: "E ala, e ala, e ala oe e £ Kaulu-i-ke-kihi-o-ka-malama E Kauluhenuihihikolo-i-uka E Hihi-kaupe'a-kau-manamana-i-ka nahele I ke alo i ka opu o Looo E ai i ka i'a a'u a ko moopuna Ka i'a ai-ahupuaa Ai kalana, ai okana Ai koele, ai kupono Ai kihapai, hakuone Ai iliaina, a lele-muku A ku i ka moku e, E ala hoi e Kahuelo-ku-i-ke-kihi-o-Kaelo, e ai i ka i'a a'u nei a ko piko, ko iewe, ko po pokii e; ka i'a ai moku, ai alii, ai konohiki mar ke kuahiwi a ke kai la." Pau no keia kahea ana, ku ae la keia a kikoo aku la a ku ana i ka iwi o ke kihapai o Kaaipuaa, hemo mai la ke opu awa, haha'i iho la i ka aka a ka makalua o ka awa i hukia ae la a kaomi iho ls i ka pohaku, a ia huli ana no lele, ku ana keia ma ka ipuka, a e ala ae ana ke kupunawahine ame ke kaikuaana, ku ana keia me ka awa a mokaki uoa ilalo. I ke ala ana mai o ke kupunawahine ame ke kaikuaana e a ana keia ahi nui, a e mokaki ana hoi ka anae o k» loko, a e ku ana keia opu aw»

nui, ua ai'na ia ka «ka ame kis ia t kft iole. Ninau mai la ke kupunawahine t "Nohea keia anae au e kuu kama i kii aku oei, ame keia awa?" "No ka loko i'a nohoi a ke'lii a Ahuula Ahauhale ame ke kaikaina me OWela a Luukia, a o ka awa no makai ae nei no, i ke ahuala malalo iho, he kihapai ua kanuia i ka uala, ke kalo, ke ko, ka mai'a, a makai iho he halua nui ua kanuia i ka awa, ua hele ka awa a ulu ka limu iluna, a o ka poe nana e kiai ana ua pau i ka hiamoe. ■ "Kii aku nei au ike opu awa iwaena«konu a hukia mai nei e a'u, a hoi mai la au me ke ala ole ae o na poe kiai nana e malama ana, a kanu aku nei no au i ke aka oka awa ma kahi no a'u i uhuki mai la." "Kahea ia ko kupunawahine o Kaohu-kolo-mai-iluna-o-ka-laau, e hooulu ae i ko aki awa i kanu aku la, i ala ae ia o na kiai a ike no i ka ulu like oka awa mai o a o oka lua, aohe wa a na kiai e hoohuoi ai, ua kii ia ka awa e inu." Ia wa ua moopuna nei i kahea ae ai i ke kupunawahine— "E Kaohukolōmai-iluna-0-ka-laau £ hooulu ae oe i ke aka o ka awa E hoolaupai ae oe i ka lau o ka awa £ hoopiha ae oe a piha ka makalua I ka awa hiwa a ka iole i ai ai I ka awa lau a ka manu i lawe ai I ka awa kapu a kuu makuakane A Pohakuokane-maka-i'a e, E Kaohu-kolo e, Hooua ia i ulu ka awa a kaua E ola ia'u ia Ka-Miki la." 0 ke po'i iho la no ia o ka ohu a po ka n*h%v" le, ua iho la ka ua a po ka la a ao ka po, a piha ke anahulu o ka ua ana, hele a ulu ka limu i ka puka oka hale. Maanei e huli hou ai kaua a nana iua eueu nei ame kona kupunawahine ame ke kaikuaana. 1 ka lohe ana o ke kupunawahine i kahi iloaa mai ai o ka i'a, oia hoi ka loko a na'lii o Ahauhale a o Pukakiu ke aliiwahine, ame Owela hoi a Luukia, ua ninau mai la oia: "Pehea, aole oe i ike ia mai nei?" "Aole; eia nae, loaa mai nei ia'u he wahi kanaka poupou pahaa, i_ūu na maka, e hiamoe ana ma kapa o ka loko, a oia kai ike i kuu lele ana mai maluna o ua wahi kanaka nei." "O Kumakapuu ia, oia ke kiai loko, ahe kaulana paa aina ia no ua loko i'a ala, a he unuunu kapu hooulu i'a, hoohanau a hoolaupa'i pua i'a-no na ki'o ame na ha a puni ua loko ala. Aole ia he kanaka, he akya ia, a oia ka piea nana e lawe i

mohai apau e kau ja ana no ka mohai ana i na aliiwahjne o- ua loko ala, oia o Oopu-poowai-nui-a-niho, o Kalamainuu-mii-a-noho, a o Kihawahine-iki-a-nanea. "O lakou na alii kāpu lono i'a o kena loko, a o kela wahi e moku ana iwaena o ka loko-la, o ka ipukaia o ka halau alii o lakou o Kapakolea ia wahi, a ina e makemake ua poe ala e hele i ka makaikai honua, e huna ana lakou i ka i'a o ka loko, a nele aohe i'a. "Aoe e naloka hele, e omaomao ana ka wai o ua loko ala, a ina e hoi mai, aoe e nalo e ula ana ka wai elike me ke koko, alaila, ua hoi mai ua poe ala i ka hale alii o lakou, a pau ka ula ana o ka wai, hoi ae no a ka mau, a oia ka wa e hookui ai ka i'a i ka maka-ha o ka loko. ' (O kela mau hoailona a ke kupuna wahine e hoike nei ia Ka-Miki, he mau hoailona oiaio loa ia a hiki i keia la o keia moolelo e puka nei, a ina e ninau i na kamaaina o keia mau wahi, e hooiaio mai no lakou, a o ka piea e kakau nei kekahi i ike pono i keia mau hoike no ke omaomao kme ka ula o ka wai elikē me ke koko, a oia mau hoailona -eia no ke ikeia nei a hiki i keia manawa. —Mea Kakau.) E ka mea heluhelu, ke ninau iho la paha oe, pehea aku la na puu i'a ana i mahelehele ai? Ae, ualaweianoe Ka-Miki, iloko o ka manawa pokole, ua pau ka hale o na makua, na kaiieuahine a me ke kaikuaana kuli ona oia o Halawa, a eia nae aohe o lakou mea i ike i ka mea nana i lawe aku i keia i'a, o Pohokinikini wale no ame ke kupunawahine ona. E hoi ae ko kaua kuwili hooipo ana a i ka wa e pulehu koala ana i na lawalu i'a kunu ana, ke hao ala ke ahi, a ke mama nei nohoi ka awa, o ka mama/no ia apau loa aohe awa i koe, kau a hana liilii, aohe ona. Popo ia ae la a uwi ia iloko o ke kanoa oia o Hoku-ula, a o kela koena awa i koe iho oia hei ke kua ma ka olelo ana, haawi aku la no ke kupunawahine ame ke kaikuaana, a olelo aku la: "Eia ko olua awa e inu ai o ka hope o ka awa, o ka ma-ku ka'u i uwi ae la a koe ka wai o ka awa, no o!ua ia." Hopu iho la ua eueu nei a kaua i ke kanoa awa a hookahi no ia kau ana, awa i koe; ua hele a i'o ka awa iloko o ke kanoa, eia nae ua pau aku la no ia i ka inu ia e ke aiwaiwa hookalakupua nui wale, a pupu nohoi ka anae lawalu, a ho-o hou no ua i'a, a i ke kolu o ka i'a akahi no a miki ja ka poi lehua, ua hele a inakole i ka l 'palapaa." He mau lau ka nui o ka l'a, ua lawaluia r pau }03i & hoo)fghj no ia nuu ao» i ka ai me k» hoam*'

ha ole, pau ekolu lau i'a, a oki iho )a ka ka awa, haule aku la ua eoeu nei a kaua hiamoe i ka ona a ka awa, a akahi nohoi ua aiwaiwa nei a ona i keia awa, ka awa kapu aka makuakane o laus>} malama ai a noa i ua mau keiki nei, elike me -Jt|t . kauoha a ke kahuna a Elepaio. ' A o ke kupunawahine hoi, hoka iho la i kghopeo ka awa elike me ka olelo aka moopunaijk. Ka-Miki, a inu ae la nohoi ua kupunawahine me nei moopuna, a pupu mai la i ka anae . Ona hou iho la no o Kauluhenuihihikolo i ka awa, a o Ma-Ka'iole oiaL ka mea aole i ona, hele bou aku la no ia a hoka iho la i ke kua apau a inu ae . la, oia mulelehu wale iho la no a pau ae la. Maanei e waiho kaua i ke kamailio ana no Ma-Ka'iole, a e nana aku kaua i ua eueu nei e moe ala i ka ona a ka awa. laia e kaia ala e ka ona o ka awa, a i ke kualiilii ana mai o ka ona, ua ala ae la oia a puka aku iwaho o ka hale o lako.u a ike aku la i ke kalkuaana e puolo ana i ka i'a i koe e ahu ana ma kae o kapuahi ana i koala ai, a pane aku la, "heaha ia au e ohi nei?" Pane mai Ia ke kaikuaaaa: "E ohi ae ana au i ko luhi e ka pokii, i ope aku a paa a hoihoi aku iloko o ka hulilau a ke kupunawahine o kaua e malama ai." "Mai hooluhi oe i kena i'a, e haawi aku ia na ke ahi eai apau. E kuu haku e, kiolaia aku ke koena na ke ahi e ai mai, i ole e loaa ka ohumu a hoohuoi o na'lii ame na kiai loko i ka ai ia • ka i'a a waihoia iloko o ka hulilau 9. ke kupunawahine o kaua,e — Kahueloku-i-ke-kihi-o-Kaelo —e, O Kaelo elo ka malama O Kaelo elo ka la O Kaelo elo ka ua O Kaelo elo ka makani O Kaelo elo ke kai O Kaelo elo ka malie O Kaelo elo ka Hoku e kau nei Kuu kaikuaana haku' e, "Waiho ia aku na koena i'a i pau mai i ke ahi ikaai'naia." - Lohe mai la no ke kaikuaana i ke kahea aku a ka pokii, ae mai la no, a kiola ia aku la ka i'a a pau mai la i ka hamuia e ke ahi a Lonomakua. (E hoomauia akv atut.) ■ Ma ka noho ana o ka halawai a na poe kuonoono 0 Hawaii nei no ka noonoo ana i na mea pili i ka hoikeike 0 K«»palakiko i ka ua manaoia h«.150,000» oi naaheolilo no HawHil w» komo pu in« aku f ,v