Ke Au Hou, Volume II, Number 8, 22 February 1911 — HE MOOLELO NO KA Hookumuia Ana o na Paemoku o Hawaii Nei AME KA HOOLAUKANAKA ANA I HOIKEIA MA NA MELE HAWAII KAHIKO [ARTICLE]

HE MOOLELO NO KA Hookumuia Ana o na Paemoku o Hawaii Nei AME KA HOOLAUKANAKA ANA I HOIKEIA MA NA MELE HAWAII KAHIKO

Houluulia e John H. Wise

PAPA lIANA A HALULU Nahu maa mau—O ka alaea, lau popolo, kukaeuli o ka hee, pa'u hale, hookomo iloko o ka apu kalo, inu a kualima, a o ka apu kowali ke pani. PAPA HANA A KEA He papaa Naio ame ka Aiea, pulehu ike ahi a papaa, anai a aeae hui keia mau lehu a elua, a ai mai, inu mai ka wai, a hoomaka e kahi mai ma ka opu. KA MA'I HILO He elima no ano o keia ano ma'i i hoomaopopo ia ena kanaka Hawaii, a pela no e hoopuka ia aku nei ia mau ano, ame ko lakou mau laau. I—Waiwela koko 2—Waiwela na'o 3—Waiwela aole na'o aole koW . 4—Waiwela koni s—Waiwela puna, aole eha, aka, he kaumaha nae. NA LAAU O KA WAIWELA Pohepohe loi, hana a nui i hookahi a i ole elua paha kauna huanoni liilii me ka pua, o ka awa i awa ona, ame ka pia Hawaii. Kui ka pohepohe me ka noni, mama ka awa elike no hoi me ka nui kupono ke inu, hui pu me na laau e iho i hai ia ae nei, hoka a maikai me ka mauu ehuawa hou i hoohana ole ia, a ku i ka apu, hui me ka pia a inu. Ika hoao ia ana o keia laau e kekahi poe, ua ike ia ke ola, a ua nui ka poe i hoola ia. Ka hua o ka wauke, hua ame ke kino o ke kaunaoa, hui keia mau raea a pau, kui a wali, hoohee i ka apu me kahi wai iki a inu mai.

(i) 16 pua auliuhu, hookahi kauna i ka ai ana, 8 kauna muo wiliwili, kui a wali a loko o ke kiaha wai inu mai. WAIWELA KONI E noho mau iloko o ke kapu kai a pulu ke kikala, i ke kakahiaka ame ke ahiahi, o ka mauu mahiki kui a wali hamo ma ke kikala, puhaka ame ka puukole, aia nae hoi ia mau hana me ia laau a pau ka nohd ana iloko o ke kapu wai. WAIWELA KOKO OLE A NA'O OLE (a) E noho mau iloko o ke kapu wai mehana i_ke kakahiaka ame ke ahiahi. [ e] Inu a pau ka wai o ka huewai īhiloa i piha i ka wai puna, a e ai i ka poi hehee hou loa o ke kui ia ana mai no, a ai koke. NO KA MA'I HO Kona ano ame na laau—Ua hoomaopopo ia keia ano mai i ke au kahiko, a he eha no ano, a ua hookaawale ia nohoi na papa laau elike me ke ano e loaa-ai ka palekana, a e loaa pu ai ka lanakila, a eia iho na kahoaka ame na haawina hiki mua elike me ia e panee ia aku nei. I—Ho1 —Ho makemake i ka makani 2—Ho maka'u i ka makani 3—Ho inu mau i ka wai 4 —Ho maka'u i kanaka NA HAAWINA MAU I—Kapul—Kapu loa na mea huihui iaia maloko a mawaho. 2—Kapu ka walaau a hoohalulu iaia. 3—E nolio ma kahi maluhia loa. NA LAAU Ho makeinake i ka makani—l. E ku'i i ke ki pulehu. penei e hana ai. E wahi la-i a mo'a, alaila, hamo ma ka opy, ka umauma,

na aoao ame ke kua i ka wa mahana o ke ki. 2—Ka lau la-i pala, lau popolo i hookahi piha poholima, elua hua kukui niaka, uwala huamoa maka, hui keia mau mea apau, kui a wali, au iloko o ke poi wai a hoopiipii maluna. 3—Uwala huamoa maka, kuolo a hoau i ka wai, komo iho ka pohaku wela, hoopiipii maluna, i ke kakahiaka ame ke aliiahi. 4—Ka poi uwala awaawa hoopiipii. s—Poi kalo hehee hui me ka wai wela hoo piipii, 6—Eka maia Iholena, kalo Lauloa anie ka mauu ahuawa. Penei e hana ai: E kau i mauu ahuawa iluna oke poi wai, alaila, wa'u hookahi maia me ke kalo iluna oka mauu ahuawa, alaila au iho i ka laau iloko o ke poi wai, inu mai ika wai a piha ka opu, a nana no e pii maluna. E hoomau aku i ka inu ana a pau ke poi wai, a ina e pii ole mai, alaila, e hookomo ika hulu moa i luai mai, i pau ka wai, e hoomau \ka inu ana a kualima, i ke kakahiaka ame ke ahiahi. KA HOPE PANI NO NA LAAU Ka Ho makani—lnu apu kowali, a penei na kuhikuhi: Oka ha oka niu hou, hohole mai a loaa kahi e pili ana i ka lepo o lalo, kui a wali hoau i ka wai, kalana maikai, alaila, inu hoalala. Limu pala pohaku, hana a mo'a ai mai mahope oka hoopiipii ana, hana nae a kualima. HO ONO I KA WAI E inu mau i ka wai kai, a e auau mau, a oke kumu oka maia Iholena, kui a wali, kapai mai i ka opu. HO MAKA'U I KANAKA Oke kino oke amau me ka ekaha, kalua a mo'a, wa'u ao ka wai, oia ka wai e hoowali ai ika poi uwala a poi kalo. He ai kupele keia, a i ka ai ana e ai a pau ka p«i, a i ole o ka uwala o ka umeke, a pau ua kumau la, alaila, na ka ulapaa e kii i ka apu kowali, no ka hope pani. NO KA MA'I PUHA He elua no ano oka mai puha i hoomaopopo ia, a i kapaia ma na inoa:

I—Puha1 —Puha aohe he kaho o ka wai 2—Puha kahe o ka wai, oia ka puha hu'i me ke ano kaokao a pala paha. KA HANA ANA O KA PUHA POOPOO WAI OLE E holoi i ka puha me ka waiu hipi, a waiu e ae paha, i ke kakahiaka ame ke ahiahi a hiki ike ola ana. Ina e aaka, e hoopili aku ika uwala maka i anai ia, a mawaho aku ka lau kapiki e wahi aku ai, a e inu aku i ka apu kowali. KA PUHA KAHE O KA WAI E wahi i ka lau kapiki mawaho aku o ka eha, a hookahi la, alaila, wehe mai, ina emi ka wai a paa ka lau, e waiho no pela, o ka paa no ia a hiki i ke ola ana. KEKAHI MAU LAAU NO KA PUHA He kowali me ka pua ka laau—Elua kauna lau kowali pala, elua kaulia lau maka, elua kauna pua, elua kauna mu'o, elua kauna lau pohuehue opiopio ame ka hua kukui. Penei ka hana ana: E iui pau, a o ke kukui e mama a kau ma ka puha ike ahiahi ame ke kakahiaka, holoi nie ka wai me- * " hana, me ke kopa kasetila, e hana mau a hiki i ke ola ana. 0 Eia keia laau: # Oka Palakahuki pumaia, holoi mua i ka pulia me ka wai mehana me ke kopa, a ke pau kau iho ka laau, pela e hana mau ai a hiki i ke ola maikai ana. KA MAKŌLE . 1. Oka lau opiopio oka Ulu e owili ana, eai pu me ke ko Honuaula, a ina e maeele mai, alaila, ua maikai, a e manao ana ke ola. 2. Oke kohu puakala hookulukulu iloka oka iwi opihi a hui me ka waiu, alaila, kau aku i ka maka. ♦ 3. Oka wai huihui epi mau ina maka, elima manawa i ka la. 4. He pua auhuhu elima kauna, mama a ha aku i na maka a kualima. 5. Mauu kukaepuaa, mama aha ika maka a kualima. 6. He la-i lau pala ko ke kane, ahe lau maka ko ka wahine, kihae a makalii a koe kahi palupalu, mama awalikau iho ma na maka. E moe nae na maka, popo ka laau a kau iho maluna pono.