Ke Au Hou, Volume II, Number 9, 1 March 1911 — Kaao Hooniua Puuwai No KA-MIKI KA HI'APA'IOLE O KA POHU LA'I O KONA KAI OPUA—KE AIWAIWA NANA I HOOHOKA O LUANUU-A-NUU-POELE-KA-PO AME KA PUKU'I-AKUA O NA PALIKU'I EIWA O HEHA WAIPIO I KA NOE—A OKA OLALI NANA I LAWE A LILO NA LEHO KAULANA O KALOKUNU, O KA MAKANI KUEHU LEPO O PUAKO [ARTICLE]

Kaao Hooniua Puuwai No KA-MIKI KA HI'APA'IOLE O KA POHU LA'I O KONA KAI OPUA—KE AIWAIWA NANA I HOOHOKA O LUANUU-A-NUU-POELE-KA-PO AME KA PUKU'I-AKUA O NA PALIKU'I EIWA O HEHA WAIPIO I KA NOE —A OKA OLALI NANA I LAWE A LILO NA LEHO KAULANA O KALOKUNU, O KA MAKANI KUEHU LEPO O PUAKO

MAHELE ELUA Kb A'o ia Aka o Ka-Miki amb Ma-Ka'iole i NA Al A KA LuA— KA HIHIA ANA I KO-KO Upena a Makalii a Noho i Kaupoku Hale—Ka Pakele Ana O keia manawa a laua nei e u ala ana, oia ka manawa o ka.po e huli ai ka pewa o ka i-'a ia Nuakea, a huli no hoi ka pawa o ka po ame ke ao, a ma ia manawa o ka po ka ua mau aiwaiwa nei e ala nei a e kamailio nei o ka po, i ke kupunawahine no nae e moe ala i ka ona a ka awa o Mai'aloa, ka lua awa a ka makuakane o laua i kanu ai a hoonoho i na kiai ia Mumu a me Wawa elua laua, o Hoolono ame Hoolohe, elua laua; o Ka ame Ha, elua laua; o Ku ame Noho, elua laua. O lakou nei na kiai nana e malama i ka maluhia o keia lua awa oia hoi o Maialoa, a ke waiho nei no ua lua ala i keia la i uka o Kohanaiki e pili ala i ke ahupuaa o Kaloko, e kokoke ala mauka o ke alanui aupuni e holo ala i Kailua a holo i Kau ame Kohala, ma kahi i kapaia o Hookeke ame Iwaawaa, ka halau le'ale'a o Pohakuokane. O na kupa o Kona Kai Opua i noho ma keia mau wahi kai kamaaina i keia lua ame na inoa i panaia a i kapaia a hiki mai i keia la, a ua hiki ia lakou ke hoike mai no ka pololei o keia moolelo kamahao a • hoopahaohao i kou noonoo e ka mea heluhelu. Ninau aku la ua kaikaina nei i ke kaikuaana, "Pehea, ua ona iho nei no nae paha oe i ka awa a ka makuakane o kaua i kanu ai a hoo noho ai i na kiai, ia Mumu, ia Wawa, ia Hoo-

lono, ia Hoolohe, ia Ka, ia Ha, a ia Kn, ia Noho?" Hoole mai la ke kaikuaana, "Aohe; aohe au i ona, kua hou iho nei hoi, oia ana no; a puka mai la au e ohi i ka i'a, a ala mai oe la.'' "Ina pela, e kii hou ae au4 awa no kaua i ka lua awa a ka makuakane o kaua." O ka lele aku la no ia o ua eueu nei a ke aiwaiwa lua ole, a hukiia ae la ke opu awa a hemo, a o ka aka keia ha'iha'i ia iho la a ka makalua o ke opu awa, a kaomi ka pohaku, a kahea ae la i ke kupunawahine eiike me mainua, a uhi iho la ka noe ame ka ua ma ua lua awa nei. Ku ana keia ma ka puka o ka hale, a o ka niama iho la no ia o ka awa. Kena aku la keia i ke kaikuaana e hakui i ka i'a oia ka Palani Maha-00, a eleu aku la ke kaikuaana a a ke ahi, kau na pohaku eho iluna, a okioki ka i'a a loko o ka ipu haona, komo kahi wai, a olta haku'i iho la no ia a po'i a paa, a pau nohoi ka awa i ka uwi ia iloko o ke kanoa, aole i hoka ia, a o ka inu ae la no ia o Ka-Miki, a o MaKa'iole hoi iloko kona awa o ka puniu. Pau no ka awa o laua i ka inu, olelo aku la o Ka-Miki i ke kaikuaana e hele laua i ka makaikai i na moku o Kona, i maopopo ia laua na okana ame na ahupuaa oloko o ka moku o Kona. Ae mai la ke kaikuaana, a o ka puka aku la no ia o ua mau eueu nei a he palamimo hoi kau. Ia lauala e holo ala, iho mai la ka ona o ka awa, kc ike ala laua i ka nee o ka laau, ka naliele, a ke oni mai la ka aina, me he la e pii

mai ana kahi aoao, a e iho aku ana kahi ilalo, a ke nauo ala ka papa kahulihuli o Maukele mai kela |>e'a a keia pe'a, ia laua e hele ala. [Hookalakupua no hoi ka liana a ke aiwaiwa. ] Iloko o keia ona nui o ka awa e iho la, he mea ole ae la ia i keia mau hookalakupua nui wale e holo ala, a kiei ana laua i keia pali kiekie e nana iho ana i ka lipolipo oka moana e kuono ana iloko. la laua e nana iho la ia lalo, ke lohe ala laua i ka pi-he o lalo e kanikani ala me ka leo o ke kai i ka pu'one, awa iho ia ke kupinai i na kaulu pali kahakai. A no ko laua makemake loa e ike pono i ka poe no lakou keia mau leo a laua e lohe nei, ua iho okoa aku la laua nei a hoea i kekahi ohuku pali e ike pono ia iho ai o lalo, kahi o na leo wa e kanikani pihe ala, a ia wa laua i ike aku ai, aole ka he ka-naka, he poe eepa ka keia e pihe nei. E le ale'a ana ua poe eepa ala i na le'ale'a auau kai, oia hoi ka liee-nalu, ka lele kawa, ka hoopahi'a, ka pu'epu'e-one, ke kohikohi kupalala, ka pohuehue, ka lelele, ka pahee pu'e-kai, ka ho-iamo, ka hoolilolilo, a pela wale aku. Ia laua e nana nei i ka le'ale'a a ua poe aia, kani mai la ka pahu kapu heiau oia o Hikiau, a meha pu iho la ka leo o ua poe eepa ala o Pali Poko, a ike aku la laua nei i ka pii o ua poe ala ma ke ala nihinihi kulipilipi o kekahi ohuku pali e moe ana mailuna mai o ka huin*voioi a hoea ilaio o ka ohukuhuku e nana aia, iialo o ka pu'e-one popo'i a ke kai, a ma keia wahi ke aia kuukuu a ua poe nei e iho ai a e pii ai a hoi i uka o Aianapo. Aia no keia kaulu pali o-nu e moe loihi ana inaiiuna mai o ka omuku mama o Manuahi a hawele ilaio o ko ako'a-kai e piii pu aia me ka ioko o Hikiau, a no keia wahi loko ka inoa e pana aia i ka heiau kapu o Hikiau ilalo 0 Napoopoo. Ano kela aia nihinihi e pii ala 1 ka paii a ke akua i pii ai, i kapaia ai ka inoa o keia wahi a hiki mai i keia la, o Kealake'kua. (> ka ona oka awa o iaua nei, niahia ae ia, a ke pii ioa ae la ka hoku Kauopae iluna, a ke moe aku la ka i'a ilaio, a ke kokoke aku ia e kani mai ka ieo o ka A'o ka manu heahea i ka pili o ke ao, a iiuii ae la iaua nei a hoi.

Ma keia hele ana o laua nei a hoea ika pali o Manuahi, ike i kini o, ke akua e hoi ala, a oia ko lana nei wa i ike aka ai i ka lau o kekahi opu awa nui ika ulu iluna o kekahi kaulu pali nihinihi, aohe aJa e hiki- aku ai, ua ulu pono iwaenā o. ka ulunahele iliahi nenee. Ia wa no i lele aku ai o Ka-Miki a kau iluna o ua hanahanai pali nihinihi ala i ulu ai ka awa, a o keia awa nohoi ka awa kapu a Manu'a, ke alii o na ulalele hele ae'a o ka po Kuakini, a pela hoi me kela ulu iliahi nenee, ka oi o ka iliahi aala loa o kona lau ame kona kino, a aia no ke ulu ala ua iliahi aala kupaoa nei ma ua mau kaulu pali kapu ala a hoea mai i nei wa. Lalau iho la o Ka-Miki i ua opu awa nei, he awa hiwa i kapaia he Mo'i, a uhuki ae la a hemo, a he oi aku nohoi o ka >'o o ua awa ala, a oia ka manawa o ua eueu ala o ka uka waokele o Kalamaula i holo aku ai a ku ana iluna o ka haiiahanai, a hui pu iho la me kona kaikuaana. Kiei iho la laua nei ma'uka a makai a ike iho la i nei luahine e noho aua i ke ki'owai, a e uhola ana i ka ahu moena makalii ame ke ku'ina kapa o'u-holowai o Puna, o Haliilua ka inoa o keia luahine, he malania kapa a malama moena no ke aliiwahine no Manualii, a oia ka mea i kapaia ai kela pali o ka pali o Manuahi, a maliope mai i kapaia ai o ka pali kapu o Keoua, a o kela ki'o lokowai hoi, ua kapaia o Haliilua, e waiho ala ilalo o Kaawaloa. No keia awa hoi a Ka-Miki i kii ai, ka awa hoi a ke alii o na akua auwana, oia o Ma-nu-a, oia ka mea i kapaia ai o ia wahi o Kaawaloa mamuli o ka lawe ia ana o ka awa kapu a Manu'a i manao ai aohe eueu nana e kii i na kaulu laumania nihiuihi o Kealakekua. Maauei, eia kaua e ka mea heluhelu ke huli hoi nei me ua mau eueu nei o ka la'i a Ehu. a e nana aku hoi ina hana a ua mau * aiwaiwa nei a kaua. 1 ko lauahele ana mai, ma kahakai laua i hele mai ai, a o ka hoi ana, mauka ko laua hoi ana, Ke wehe mai la ka pawa oke ao, ke

oleole mai la ka leo o ka manu Elepaio, e ha'i mai ana ke ohi nei ka pili o ke ao, ke wehe mai la ke alaula o ke kakahiaka. Ku like ae la ua mau eueu nei a malo'elo'e, a hopu iho la o Ka-Miki i ke opu awa me ka aka, ka lau no ame ke aa, aohe mea i kiolaia, o ka lepo wale no kai luluia. Pupuu no a hoolei loa, ku ana laua nei a elua ma ka puka o ka hale o lakou, a e moe ana no ke kupunahme i ka ona o ka awa. Lawe ia aku la ua awa nei a kau iluna o Ohia-nui-moe-awakea, a kanu ia iho la ina na mana o na lala kamahele o ua ohia nei, ua hahaoia ka lepo a loko o ke kihene i hanaia a maikai a mawaho ae ke aa o ke ie i ulanaia a paa, a malaila ua awa ala i ulu ai a hua iluna a pua no iluna. I ke ala ana mai o ke kupunawahine, ike mai la oia i ka ulu o keia awa iluna o Ohia-moe-awakea, kahea mai la ua kupunawahine aia me ka leo nui: "He awa la?" ae aku la na moopuna, "ae; he awa no kaulu pali, pali lele a ke koa'e, ala-pii-ku a ke akua hoopahulu." "Auwel i ka pa!i kapu aku nei ka olua o ke aliiwahine o Manuahi, mahea ko olua a]ahele i hiki aku nei?" "Ma kahakai ko maua ala, hele aku nei inaua a he uluniu ku hookahi i ka lae e oioi ana la, a maloko iho." "Pane mai la ke kupunawahine: "O Hii-aka-noho-lae ia, a o ka uluniu e ulu pohai ala o Halepa'u ia ame Kapawai, oia hoi o Makaeo, a o ke ahupuaa o Keohuolu." "Mai laila aku maua a hoea i ke kuono iloko e huli ana i ke kuahiwi i ka lipolipo o na ululaau e lele mai la iluna me he manu ala." "O Kaiakekua ia ame Kamahonu, a oia kahi i kapaia o na kai elua, he kai kea a he kai omaomao, a oia hoi ka okana i kapaia o Kailua, a he nui na pauku aina iloko o keia okana, a hookahi ahupuaa oia o Honuaula, mai ke kai a ke kuahiwi, a o ka nalu e ha'i ala o ka nalu ia o Huiha, a o ko ono e uluia o ni\}| 0

"Mai laila aku maua a hoea i ke kula lehu lepo, a hiki i ka luawai ua kipapaia i ka pohaku a-la e ulu pohai ia ana ena laau Loulu.'' "O ke kula ia o Kahelo, a o na Puapua-a nohoi kekahi inoa, a oka punawai e uluia ana ka'e eka loulu, o na Holualoa ia. He mau alii nui laua, a o ke ahupuaa nohoi ia mai ke kai a ke kuahiwi." "Hoea aku maua he ponaha one i ulu ia e ka niu ame ka loulu ua hele a au i ke kai." "O kahi ia o ke aliiwahine o Keolonahihi, o ka lele a o Palaueka, o Kaumalumalu ke alii ai ahupuaa me na pauku aina ame na okana aina o Pahoehoe, Laaloa ame Kapalaalaea." "Hiki maua i ke kuono, he ku-a-pa makai i ulu ia eka hau ame ka niu." "O Kahaluu ia, he alii.ai ahupuaa, ame kana kaikamahine punahele o Makole-a, ka ui ili lamalama o Kahaluu, o ke » Sole maka onaona I ka pewa hi'u o ka manini. "Ma laila aku maua a hoea i ke kuono iloko, he iliili wale no ke one a ke kai e po'i ana me ka hoomaha ole." "O na Keauhou ia." "A mai laila aku maua a hoea i ka puu e au ana i ke kai, a maloko iho lie awawa hohonu ilalo, a kiei ana maua i kekahi kuono pali e poopoo ana iloko." "O na niu e ulu ala, o Hokukano ia, a o ka puu e au ala i ke kai, o Puuohau ia, a o ke kuono e awawa ala o Mawawa ia, a o Manuahi ka pali a olua i kiei aku la, o ke aliiwahine kapu ia ika nuu. A o kahi e haahaa ala a kuono iloko a olua e ike ala, o Napoopoo ia, a o ka heiau malalo iho o ka pali o Hikiau ia.'' "Hoi mai nei mauka o ka aina, he honua palahalaha maikai mai o uka a komo mai i ka ohi'a, a iho he ha-alu a hoopii niai a kau iluna o ke kiekiena, a iho mai he kaolo ia e haahaa ana ilalo, a pii mai he kualapa a huli ma nei aoao.' 1 He aina maikai a nani keia e waiho ana a pili ika ulu oliia aine ka ulu koa, a helo mai a koea i ka Uoopiina, ilaila maua i ike ai i kekahi kaikamahiuu ui luaolo, a oka moa apiki, 0010 i ppalaa pu ftku nni ua iwn aUi