Ke Au Hou, Volume II, Number 9, 1 March 1911 — Ka Moolelo Hialaai Nui ia o Sa Naita Wiliama Vanona KE DIA KEOKEO O NA PAE MAUNA O SADONI, KA LAWAKUA NOHO WAONAHELE O KATALANA, A I OLE, O KE PUKONAKONA KAULANA O KE ALOALII O EDEWADA KA MUA [ARTICLE]

Ka Moolelo Hialaai Nui ia o Sa Naita Wiliama Vanona KE DIA KEOKEO O NA PAE MAUNA O SADONI, KA LAWAKUA NOHO WAONAHELE O KATALANA, A I OLE, O KE PUKONAKONA KAULANA O KE ALOALII O EDEWADA KA MUA

Emoole, hoopuni ia ae la laua ena aliikoa Andrew Murry ame Sa Roger Kirkpatrick me ko laua mau makaukau piha, a i hakalia no kahi o ka hana i makemake ia, a ia wa koke no o Vanona i kauoha aku ai: "E makaukau kela ame keia puali no ka nee ana me ke kali ole." Ua hoonohonolio ia keia huakai e nee nfei, e alakai ia ana eke aliikoa kiekie Sa Naita Vanona ame kona mau aliikoa ekolu ma ke poo o ka huakai, a o ka puali holeokoa mai, a oiai ia manawa no i huli hoi mai ai o Setepano Irelani ame Kera Kenete, mahope iho o ko laua hoihoi ana aku i na keiki, na wahine ame na elemakule malalo o Sa John Scott, a o laua ame ko laua puali mai ka panina o ka huakai. Nolaiia, haalele aku la lakou ika ulu nahele o Galenafinalasa kahi lioi a lakou i noho ai no kekahi mau la loihi, a oili mai la me ka maalahi, me ko lakou hookui ole me kekahi poino, oiai aole lakou i manao iki he noho ia no ia mau ulu nahele e na alii' Sekotia kahiko, pela i hoonoho ole ia ai i mau kiai ma ia mau pali. Pela no ko lakou nee malie ana a i ko lakou hiki ana mai ma ke kapa o ka muliwai o Loeh Lomond, oia no ka wa i pulelo ae ai o na kukuna la ina ka hokua o na kuahiwi, a olino ae la hoi kona malamalama ma na kakaipali o ua aina mauna ala, oiai ka leo o na manu noho kuahiwi e hoene malie ana i ka pili o ke ao. Ke lohe pu ia aku la hoi ka alala ana mai a ka leo ona liipa, a e alohi ana lioi ka olino ana kukuna la iluna o na kulu kehau, a k$ uwe hone mai la hoi ika hoomanao ana ako lakou mau pahu kani na leo hoene o ka Pupukanioe, a ke haawi pu la hoi ko lakou aliikoa kiekie i na olelo hoolana.

A i ke oki ana iho oia mau olelo hoolana * haawi mau ae ai ua puali la i na leo huro me ka hapai mau ana: "E ola mau loa o Sekotia!'' Ua lilo na maluhiluhi o keia hihipea me he mea ole ala ia lakou, e laa iho la na olelo hoolana a ko lakou aliikoa kiekie? Ua oi loa aku ka pipili o keia puali i ko lakou alakai, mai na aliikoa a hiki aku i na koa o ke kulana o lalo, ame ia mau ano i puana ae ai 0 Andrew Murry, oiai oia e ike nei i keia ulu mahiehie o keia puali e nee nei, me he la, o mua kahi a lakou e hele aku nei, he kahua hookahakaha ma ke kulana hoikeike wale iho no. Oiai o kahi a lakou e hele aku nei he hana nui a koikoi ke kakali mai la mamua aku oko lakou alahele, kahi hoi a lakou e manao ole la aia he hana nui a koikoi ke kakali maila, aka, ua kiloi ia aku ia mau ano o lakou e na olelo hoolana a ko lakou aliikoa. Na na olelo oluolii, na helehelena ohohia, na kukai olelo waipahe ame ka launa pumehana ana a Tanona me kona mau aliikoa ame kona mau koa, oia iho la ka haawina pookela a lua ole 1 loaa i keia Sa Naita Yanona ahe hana paakiki loa na kekahi kanaka e pili aku ana ma kona aoao, a e lohe a ike ana i ke ano o kona mau helehelena e hoa'o e hookaawale hou mai a ia mai. Me ia mau ano iho la i kaili holookoa ia aku ai ka puuwai o kela ame keia, oiai ke loku ala iloko o ko Andrew Murry mau noonoo no keia kulana. A oiai lakou e hele nei me ka hoihoi, oia ka ua Andrew nei i puana aeai, iaia i alawa ae ai i ka nanaina uliuli o ka aina, ame ke kulana hoihoi oka puali: 'Auhea la ke kanaka a kakou i ike ai ua kaua 110 kona aina aloha elike pu me keia?"

"Ina kakou e nana ae ma o a maauei o ka aina, e ike no auanei kakou i ka uliuli maikai o ka aina, me he la, e haawi mai ana lakou i na hoomaikai ana mai i ke alakai ia ana o keia puali e kona kanaka alolia aina oiaie. •'Ke hoomanao nei au, ua apono mai no ko kakou Makua Nui no keia liana ana e hana »nei no ko kakou mau pono āme ko kakou mau ohana, nolaila, ina paha kakou e olelo ana aia ia Boliola ka hapalua o ka puuwai kalii i manao paa ai, alaila, ina ua hoi nele ka Moi Edewada, i oi loa aku kona ino mamua o Kaisara, aole he wahi hulu puapua o kona mahlole. Oiai aia hoi he hapanui o ka puuwai o ke kanaka naau makona a uahoa, ua lilo ia Sa Naita Vanona, oiai nae hoi kapuuwai o ke kanaka aloha aina oiaio ua lilo a pau loa iaia, aole o ka puuwai wale, aka, o ke kino holookoa, ka ikaika o ka uhane, a eia ka hoike la, ua pau loa aole he mea i koe, a ua uhi mai na eheu mana o ka Makua Nui maluna iho ona." Mamuli o ka hoopuka ia ana ae o ka inoa o Boliola, nolaila, i ke oki ana iho o ka puana ia ana ae o na huaolelo a Andrew Murry, ua kaa e mai la ia mau minute o ke kamailio ana ia Sakeramagoura no ko Boliola puni wale i ka Moi Edewada. Pai pu mai la hoi o Kirkpatrick i ka pono ole o Boliola i kona puni wale ana i na alakai a Edewada, a pela wale aku ka nui o ka lakou mau hoino wale ia Boliola, a oia ka wa i ike ia aku ai o ke kulana ano haikea ma na helehelena o Yanona, a pane mai la: "E o'u mau hoaloha, e akahele no kakou i ke ano o ka kakou olelo nona, a e ahonui iho." I ko lakou lohe ana ia mau huaolelo a ke ahonui i hekau ai, ua hoopau ae la lakou i ko lakou kamailio ana no Boliola, oiai ua maopopo no ia lakou aole he hoihoi o ko lakou alakai i na olelo hoino wale aku e hailuku wale aku ai i kela ame keia. Nolaila, ua maopopo mua no ia lakou aole he hauoli ia oia mau ano olelo, a pela lakou i hoopau loa ae ai i ko lakou kamailio ana no ia mau mahele olelo o ka manawa, a loli ae la ma kekalii ano okoa aku o na hookaau ana. Pela Avale iho la no ke ano o ka lakon hele ana e lilo ana ma na hookaau olelo ana a hiki i

ko lakou hoea ana aku ma na kapa o ka muliwai Eunerie, oia hoi kahi e oili mai ai mai na kakai puu kinikini mai, kahi hoinanaialai mai i ko lakou mau wahi i noho ai. I ko lakou kaa pono ana mai no waho oua mau puu kinikini la, oia no ka wa ike aku ai o Vanona i ka lele aku a na kaupoku o ke Kakela Dumabaiona, hai ae la oia i ka lolie i kona puali ame na aliikoa me ke kuhikuhi pu ana aku a pane ae la: "0 kela mea nui eleele a oukou e ike la," oiai kona lima e kaulona ana, "o ka pahu hopu ia oka kakou wahi e hele nei o"ka pakaua ia o Dumabatona," A i ka maopopo pono ana i na koa oia kahi a lakou e hele aku nei, oia no ka wa i puiwa ae ai o ka pohai lani ina leo hooho: "E ola mau loa o Sa Naita Wiliama Vanona ka hoola o Sekotia/' a oia no ka wa i hoopii paumi ia ae ai oka ikaika o na kapuai wawafe o ka puali holookoa, oiai ua maopopo aku la ka lakou wahi e hele nei. Mamua o ka molehulehu ana iho i hoea mai ai ua puali kaua nei o Yanona a hoomoana iho la ma ke kua o ua pakauā ala iloko o na opu laalaau e ku puni ana, a iloko o ua wahi la i hoohala ai o Vanona ame kona puali ia koena o ka manawa mamua o ka hiki ana mai i kona wa kupono e lele kaua aku ai i ua pakaua nei. Eia nae, i ka inolehulehu pono ana iho i ike aku ai lakou i ka a mai o kekahi mau puu ahi nui iluna o ka pakaua, aka, aole no ia he mea ano nui i ko Sa Naita Vanona noonoo, oiai o kana wale no e upu la, o ka l.oea mai o ka hora e ike ia ai owai la oua mau aoao la ke lei ana ika hanohano o ka lanakila. Hooho ae la o Andrew Murry: u Na hupo maopopo, oiai aia lakou ke nana nei i ko lakou mau poino i kahi e, aole nae lakou i ike i ka pilikia imua o ko lakou alo, malalo pono iho o ko lakou mau puka ihu, a heaha la ka manao o ko lakou hana pela?" "O kela kapualii e a mai la," wahi a Sakaramagoura, "he mau ipu kukui ia e hoomaamaama aku ai ia kakou iloko o ko lakou mau rumi moe, a nolaila, lie mea kupono loa ia kakou e haawi aku ia lakou i na hoomaikai ana no ko lakou liookipa ana aku ia kakou nialalo o ka malamalama, aole hoi iloko o ka pouli aaki panopano a ka launa ole."

Hawanawana malu mai la hoi o Edewini ia Vanona: "Ke inanao nei au, ua maopopo mua no i na Lani, o kela ahi e a mai la, Jie malama* lama ia nana e alakai aku ana ia'u iluna o ka hanohano nui palena ole. "Nolaila, i keia po, ma ka kaua olelo aelike, a i keia po no e kupono ai au ke kapa aku ia oe, he kaikuaana oe no'u, a o oe hoi e pololei ai kau kapa ana mai ia'u he pokii a he kaikaina au nou, a ina aole pela, alaila, e waiho amake ana auanei au maluna o na pa o kela pakaua kaulana * o ke ki hoi o ko Sekotia hooponopono aupuni hou ana, a oiai ke hea mai la kela kiekiena 6 hiki aku au ilaila." E Edewini," wahi a Yanona, "a i hana aku oe elike me kau e olelo nei, alaila, e loaa io ana ia oe, aole o kela kapa wale ia ana mai no ia oe he pokii, aka, e paa auanei ma ko kakou moolelo ft e lilo hoi i mea kaao nui ia e na hanauna o ka honua, o oe ke koa aloha aina oiaio mua loa nana i hoonaueue mua loa i ka pakaua o Dumabatona." I ka pau ana oia mau olelo ana ia Edewini, huli ae la oia a haawi aku la i ke kauoha i kona puali no ka hooluolu ana, a hiki i ka manawa e napoo aku ai o ka mahina, oiai, aole oia i makemake na ka malamalama o ka mahina e liai e aku i ko ka pakaua, eia oia ame kona puali ke nee aku nei, i ahuwale ai hoi i ka enemi kana no'a huna, oiai, o kana no i ake nui ai o ka waiho no pela a hiki i kona hoike ana aku i kana no'a, aia paha i ka pili, a i ole, aia paha i kau. Pela iho la i malama pono ia ai e ua puali nei ka olelo kauoha a ko lakou Kenerala, a nana aku la nohoi oia i ua puali nei ona, a i kona ike ana aku ua pau loa lakou i ka hiamoe, kuu iho la nohoi oia iaia iho iluna o kekahi ahua pohaku i uhi ia e ka limu kuahiwi, ine ka haka pono ana o kona mau maka ma kahi a ke ahi e a mai ana. E kakali pauaho ole ana hoi oia o ka napoo koke aku o ka mahina, i hiki ai hoi iaia ke hoala aku i kona mau koa no ka nee ana aku no kahi o ka hana i makemake ia, oiai aia 110 ilaila kahi i hekau ai o kona mau noouoo, eia nae, o ka manawa ana e upu aku nei, o na hora no ia e ohi ai o ka pili o ke ao. laia nae e kali pauoha ole ana, oia 110 kona wa i lohe aku ai, he like me ka nelie kapuai wa-

wae kanaka, me he la e hoomakakiu mai an« no ia mea, ala ae la oia a noho pono iluna me ka paa pono ana iho me ka makaukaa i ke kuau o kana pahikaua no ka paio ana. Ia wa ike koke aka la no oia i ka hele ana mai a kekahi mea i uhi ia me kekahi koloka loihi eleele, a e hele pololei mai ana ma kana wahi e noho ana, ame ke kali hou ole iho, i ninau aku ai o Vanona me ka leo nui moakaka, ka mea hoi nana i hoala aku ika hiamoe o kona puali holokoa me kela huaolelo hookahi, owai oe? Ua panai koke ia mai ia ninau me ka eleu, oiai, ua ike mai la oia i ke ku koke ana ae oSa Naita Wiliama Yauona iluna, a e paa ana oia i kana pahikaua me ka makaukau Bui no ka hoohana ana, a oia nohoi ka wa i uuuhi" pu ae ai o ka mea i ninau ia aku ai i kana pahi, no kona manao e hoomaikai mai i kona haku oiaio, me keia mau huaolelo, "He kanaka Sekotia oiaio elike me oe." Maopopo pono aku la ia Vanona aole ia he leo no ka mea okoa, aka, no Edewini no ia, a hui pu ae la no hoi laua a elua i kahi hookahi, a ninau koke aku ia nohoi o Vanona: "Heaha keia hana nui au e moe ole nei oka po? A heaha la kou mea i hoi ole aku ai e oluolu iho i kou wahi kino opiopio?" "I pane no kau ninau e kuu kenerala maikai, ua hoohala aku au i keia mau hora o keia po maluna o na kiekiena o ka pakaua o Dumabatona, i loaa ai ia'u ka ike maopopo e hoi mai ai e hai aku ia oe i ke kulana o ka pakaua ame ko lakou wahi kupono e komo aku ai iioko, a hoopueha aku iko kakou mau enemi me ke kuihe ole, a o ko'u hoi koke ana mai la no ia." "Pehea la i hiki pono ai ia oe ke pii aku iluna o kela mau kiekiena, a hoi mai me ka poino ole?" wahi a Vanona, a hopu mai la oia a puili aku la iloko o kona poli me ke ohohia nui, oiai kona mau aliikoa eku puni ana iaia, mai ko lakou hiamoe mai, mamuli o keia leo nui o V*nona ame ko lakou hoolohe pu i keia moolel» pahaohao a Edewini e hahai nei. "E kuu keiki kupanaha,*' wahi a Vanona, "e hai mai oe ia'u i ke kumu nui au i mauna aku nei i kou ola iho iloko o kela wahi make au i hele aku nei. (E hoomauia aku ana.)