Ke Au Hou, Volume II, Number 11, 15 March 1911 — Ka Moolelo Hialaai Nui ia o Sa Naita Wiliama Vanona KE DIA KEOKEO O NA PAE MAUNA O SADONI, KA LAWAKUA NOHO WAONAHELE O KATALANA, A I OLE, O KE PUKONAKONA KAULANA O KE ALOALII O EDEWADA KA MUA [ARTICLE]

Ka Moolelo Hialaai Nui ia o Sa Naita Wiliama Vanona KE DIA KEOKEO O NA PAE MAUNA O SADONI, KA LAWAKUA NOHO WAONAHELE O KATALANA, A I OLE, O KE PUKONAKONA KAULANA O KE ALOALII O EDEWADA KA MUA

; "A pela pu nohoi makou e ka mana o na e hōolaa aku nei ia oe, e lilo keia hae nou a «|ia na wahi a pau loa a makou e lawe ai iaia, * k$ lanakila wale no koua mau hopena," wahi a Sfet&ramagoura. 0 ka wa koke no ia a Yanona i hoolei iho ai. iaia iho maluna o kona mau kuli, a ke'a ae la Hdhoi ua ahikanana la o Sekotia i kana pahikaua i mea e hoopaa aku ai i kana olelo hooliiki. īaia i ku ae ai iluna, ialau mai la oia i ka lima o #fcfcarauiagoura, me ka pane aua mai: "E kuu hoaloha oiaio, ma keia kahua auaksfcou e kanu iho.ai i ka laau o ka lanakila o •ekoWa nei. Ke hai aku nei au i ke Akua kieMe loa, a i kona paali hemolele, aia hoi, ina au • make no ke kaua ana no kona pono, alaila, e koohi'ki mai oe imua o'u, e hoemoe ia auanei au imaialo iho o kona mau ?ala, a e hoopaa pu mai k#i oe, aole au e kanu ia malalo o ka honua, aole k« lanakila ma kona mau palena mai na hookaumalia wale ana a na enemi.'' Paue mai la hoi o Sakaramagoura me ka pe-a pu ana mai i kana paliikaua a hoopili pu mai ka Tanona pahi e kau aheahe la i ka wele«lakaui: "Ke hoohiki aku nei au ia oe, ma 1« o kuu mau kupuna, no lakoū ka ikaka inoa i»'u, a ma ke Kea hoi o Sa aolelaa au e hoihoi houana i ka'u pahi--1 lc®na wahi, a hiki wale i ka manawa e lanaIhU m o Bekotia nei." 0 W. w* koke no ia i haalele aku ai o AnMupi'7 i ka Haku Maraki ame kana Lede, « UMii la uia ka laua wahi • lawe nei i na kwoiiiki, i kona ike ana mai e hana ana >p»r> kana auo nui, a hanuhauo o ka mmWOi, ■• k«*l*a ana i ko lakou ma« ola

iho uo ka aina ana kupuha i na'i a kau maii ia lakou i na pulapula. Puana mai ia oia i ke kokoke ana mai rma kii laua nei wahi eku ana: "Owau nohoi kekahi • hoohiki pu aku me olua, a e hooili no «uanei au i mau io bipi supa i ke keiki a kela am« kei* kanaka i hui lokahi pu ole mai me kakou, ne k« kaua ole ana e hoopakele jie ia Sekotia nei. M Aoka wa like nohoi ia i pau loli ae ai »n hooponopono ana no na hae, a o ka wa like n« hoi ia i iho mai ai o Sa Naita Vanona ame ko»m mau hoa mai luna loa«nai o ke « u* pakaua nei, a hiki mai lakou ma kahi e nohe a^a oka Haku Maraki ame ka Lede. Ua hoeuha aka la ka Lede Maraki i ka hae Pelekane a i uhae ai i mea hoomanao, aua haawi ia me ke keakea ole ia, a i ka hiki ana mai O Tan«ii malaila, oia no kona wa i kauoha aku ai i.ka Haku Maraki ame kaua Lede e hoi atu • ka rumi nui o ke Towera malalo o na hoomaln aua a Kirkpatrick. Aka nae, i ka Haku Maraki e hoomakattkau ana e liooko i ke kauoha a ka mea nana i hoopakele, ninau mai la oia ia Vanona: "Aiakahoi 1 hea kahi keiki au i olelo mai ai o kou pailaka ia nana oe i alakai mai i keia pakaua? Ke mak»make nei au e hoikeike mua mai oe ia'u i ua waki keiki la, i haawi aku ai au i ka'u mau hoomaik«t palena ole iaia." Piha ae la ko Vanona puuwai i ka hauoli, i ka hoomaopopo ana, aole no ka i hoopoiaa ka Haku Maraki i kona hoomanao ana i kona wahi aliikoa opiopio, a oia no ka wa a Vanona i kahe* aku ai ia l'Mewini e hele iuai, oiai ua paa mai 1« kona hoonohonoho ana i na koa kiai, a • kn aaa ma wuhi aliikoa opiopio la ma kekahi waki maa aku.

Lalau aku la o Vanona i kona lima a hoo« launa ae la i ka Haku Maraki, me ka pane.ana aku: "Eia kuu naita opiopio nona na makahiki he umikumamaliina wale no i keia wa, i ka po nei i hoike mai ai oia ia'u i ke kupono maoli o ka loaa ana iaia o kela mau kepa i oi loa aku o ka pomaikai mamua o na kepa i haawi ia mai e na lima o ka Moi." "Pela io no," wahi a Maraki, "aka nae, i keia wa e loaa ai iaia na kepa mai ka lima ponoi mai o ka Moi," a wehe ae la oia i na kepa gula mai kona mau kapuai mai, a pane mai la: "0 keia mau kepa a'u e haāwi aku nei, ua loaa mai laua ia'u mai na lima ponoi mai o ka Moi Alekanekero ma ka hoouka kaua nui o Loga. "Ua paa no ko'u manao," wahi no a ua haku nei i hoomau aku ai, "na ka'u keiki hiapo, aka, 0 ka naita mua loa keia i komo iloko o na kane e hoopakele ana ia Sekotia nei, ua papalua ia iho na hoomaikai ana maluna o ko'u hokua, no ko'u aliikoa opiopio, oiai he keiki oia na kuu uhane ame kuu puuwai." laia i hoopuka ae ai i keia mau huaolelo, puiki mai la oia ia Edewini i kona poli, aka, ua hoaluhee iho la oia iaia iho, a kukuli iho la nia kona kuli, a pnana mai la i keia mau huaolelo me ka haahaa: "E kala mai oe e kuu haku i kahi keiki holo malu a kou - kaikuahine Rutawena." Ua hopu koke aku la ua Haku Maraki nei ia Edewiui a kukulu ae la iaia iluna me ka pihoihoi nui, i kona lohe ana aku i ka inoa Rutawena 1 ka hoopuka ia ana mai, a puana ae la oia: "Heaha?" wahi a ua Haku Maraki nei, "o oe no anei ia e Edewini Rutawena ka mea nana i hoopakele ko'u makuakane? A'u hoi e haawi aku nei i keia lianohano nui? "E hele koke mai oe iloko o kuu mau puili ana e kuu keiki, a e honi mai i kou makuakane," a oia nohoi ka wa a ua Haku Maraki nei i hoomohala ae ai i kona mau lima, me ke ake e hopu aku i ua Edewini ala a hoopili mai i kona umauma, "ano e liele mai oe e ke keiki punahele a kuu kaikualiine lanet ." Me na waimaka e hiolo ana ma na papalina o ua Haku Maraki la, a keia mau aliikoa ame ke auaina hoi e nana nei i keia mau hana, ua puliki koke mai la oia i ke keiki a kona kaikuahine i

kona poli, a pelā pu me ka poe a pau e kil pu ahi ma ia wahi. Uwe pu iho la nohoi ka Lede Maraki, a pela pu nohoi ke anaina holookoa, a no Vanona hoi ua hai e wale iho la nohoi kona puuwai i ke aloha no ua wahi aliikoa opiopio nei ona. Hahai aku la nohoi ua wahi Edewini nei i kona moolelo piha i ua makuakane hanauna nei ona, a oia ka ua Haku Maraki ala i olelo aku ai ia Andrew Murry e hookomo aku oia ma na wawae o Edewini i na kepa gula ana i haawi aku ai nona, a pela i hookoia aku. ai. I ka pau ana oia apana hana, huli ae la o Vanoira a lalau mai la i na lima o Edewini, me ka hoomaikai pu mai, a pane mai la: <£ E kuu aliikoa opiopio, aole anei kaua i hooko i ka kaua mau hoohiki? 0 kuu lawe ana mai ia oe mai keia wahi, oia kau mea e hai mai ai oe ia'u i kou 4 īnoa pololei loa, aole anei pela e kuu aliikoa, a eia oe i keia wahi me ka leo o ka hoonani? "Pela au e nonoi aku nei i kou oluolu e kuu kaikaina, e hele kaua, a e hookuu aku hoi oe i ko makuakane e hooluolu iaia iho," a i ka pau ana o kana olelo kunou aku la oia i ka Lede Maraki, a lalau aku la laua i ka lima o Edewini, a hele aku la laua ma ka puka hikina o ka pakaua. Huli hoi aku la nolioi ka Haku Maraki, me ka pihoihoi i kona halawai pu ana me ke keiki a kona kaikuahine, ana i hii ai i kona mau la opiopio bepe, ana nohoi i haupu mua ole ai, e lilo ana oia i pailaka kaulana uo ka hoopakele ana i kona ola, ame Bekotia apau. Alakai aku la hoi o Andrew Murry ia laua iloko o ka rumi o De Valana e noho ai, a oiai lakou iloko o laila, ©ia ka ua haku la i pane mai ai: "E kuu Andrew aloha, iloko o keia hora o ka hauoli nou ame Sekotia, aia he hookahi mea i koe e o'e.nei i kuu puuwai" me na maka e haka pono ana i kana keiki. "Nolaila, e pale ae oe ia mea, a e hai mai 06 ia'u, ina aia malalo o kou maluhia kou kaikuahine o Helene, oiai ka wa o ka pakaua e uluaoa ia ana, a o loko hoi o na wahi huna o Botowela." "Me na hoomaikai ana he nui," wahi a Andrew, "ke hoomaikai pu ae nei au i ka luakini o Sa l' iliana, aia oia iloko o ke eehia oia luakini kahi i noho ai, a ke pulama mau ia la kona maluhiu me ka īie-ne ihikapu."

4 la manawa> hahai aku la oia i kana mau inea pau loa i hana ai, anie ko laua palekana ana, kona waiho ana aku i ka pahu hao iloko o na pulama ana a ke kahuna Nui o Sa Filiana, ke koa Pelekane ame Havabata, hamau iho la ua haku nei i ka lohe ana no ua paliu hao nei, a pane mai la: "Ua pono iho la, oiai ua pakele aku la, aka nae hoi, aole no kakou i ike like i na mea o loko o ua pahu hao la, aka, ua puka mai he nui ke ino, ame ka maikai mai ka malama ana iaia, a eia kekahi o lakou ua hoohiolo ia ka nohona maluhia o Yanona, a ua hoopakele ia mai la hoi au, a heaha aku la hoi koe? "0 ka lani no kai ike i na meao loko oia pahu," wahi a Murry, "aka, aole nae āu e aa ana e okaa ae i kona pani, a ina no au i manao e hoomaikai ia mai ana e kekahi anela. Aka nae, i ko'u manao, aia paha kekahi diabolo maka lemu o kela pahu, a ua hauoli nae au ua paa aku la i ke ki ia iioko o ka Luakini o Sa Filiana, a i ka nana aku, aole loa lio paha he mea nana e akaa ana i koua maluhia a hiki aku i ka no kona ike ponoia ae.'' Kukakuka iho la lakou ia manawa no ke kii »na aku ia Helene, a oia nohoi ka wa i hoopuka mai ai o ka Lede Maraki: "Ke hoomanao nei au e kuu kane, aole loa paha oe i ake e lawe ia mai kana kaikamahine i na wahi elike me keia iloko 0 na wahi e uluaoa mau ia ai e na mea kaua. 0 ka'u e manao nei, ua oi loa aku ka pono, o ka hoouna loa aku imua o Sa Filiana i kekahi elele, e hoihoi aku iaia i Firatena i kahi e noho mai la o kona kaikaina, a malalo hoi o ka malama ana a ko lakou kupunakane." Pela iho la i akakuu mai ai ko ua Haku Maraki nei mau manao uluku i kona lohe ana mai 1 na hoakaka naauao a kana wahine, a olelo mai la oia: "Aia maua a kukakuka pu aku me Sa Naita Wiliama Yanona no ia mea." ELuli mai la oia ia Andrew Murry me ke noi pu ana mai iaia, e hahai liou aku no na ano o ko lakou hele ana mai, aka nae, ua komo iho la na manao lili iloko o Lede Maraki, no ko ka Haku Maraki ake ana e kuka pu laua me Yanona, A oia ka ua Lede Maraki la i paue aku ai i kana kane: "Mai no lioi oe a hoopuka hou iki

aku ia Vanona i keia mea a kakoii ē oieio Hei, oiai i ko'u manao, ke lohe oia e hele kino pu no auanei oia, a aole oe i ike aku i na poino e ili mai ana maluna iho o ko Sekotia nei koa hookahi wale iho'no." No ia luea, pane mai la o Andrew Murry: "I ko'u manao ua pono ko Lede Maraki manao ma ko'u noonoo ana, ua hooholo iho au, owau ponoi nei no ka mea nana e ahai aku ka lono i kuu kaikuahine, no keia lilo pio ana o ka pakaua Dumabatona nei. "He mea maikai maoli e noho no o Yanona i anei me oukou a hoi mai au, alaila, oia ko makou wa e kii aku ai e kaili mai ika pakaua o Stirling, a pela auanei e hulihia pu ai ia wa like p Hughie Caresinahama." Ua lilo ia hai ia ana aku i njea e hauoii nui ai no ka Haku Maraki, a pela pu nohoi me Lede Maraki no ia manao hookahi, a i ka pau ana o keia mau kukai kamailio ana, i huli hoi aku ai ka Haku Maraki e hooluolu. Olelo mai la hoi ka Lede Maraki: "E hai aku ia Sa Naita Wiiiama Vanona, ua makemake nui ia oia e hui pu ae ika paina awakea," a haawi pu ia aku la nohoi ke kauoha i na kauwa iawelawe no ka hoopiha ana mai i ka papaaina me na ono like ole. Ia Andrew i haalele aku ai i ke keena a lakou e noho ana, iho mai la oia ilalo, a malaila oia i halawai iho ai me Kera, a nana i hai mai, aia o Vanona ke makaikai hele la ia loko oka pakaua, me ke apono pu i ko Edewini hoonohonoho ana i na koa kiai ma ko lakou mau kulana pakahi. Ua hala pu aku o Vanona ma ike Towela a i ko Andrew hiki ana aku i ua Towela la, eku mai ana no o Vanona ma ilaila, a i waeno hoi o ka poe i make, a ua wehe ae hoi oia i kona papale a e paa ana i kona lima. Oka poe Sekotia ma kona aoao akau, a o na koa Pelekane hoi ma kona aoao Hema, no lakou ka huiaa mahuahua he umikumamalina haneh a keu, a e ahu niokaki ana hoi lakou ma o a maanei, a oia ka Vanona e kauoha ana e hoakoakoa ia mai. Pane mai la oia ia Andrew: "He mea manaonao maoli no keia, a e pono nae hoi e hookaawale ia aku lakou mai keia wahi aku, i ole e lilo i mea pono ole mai ka nana ana aku a ka maka.

E hoomauia ak* ana.