Ke Au Hou, Volume II, Number 12, 22 March 1911 — HE MOOLELO KAILI PUUWAI NO Kaehuiki-Mano-o-Puuloa KE KEIKI-MANO A KAPUKAPU LAUA O HOLEI O KE AWA ULILI O PANAU, PUNA HAWAII-KE AIWAIWA I PONIIA I KA NIU HIWA, KA AWA-LAU AME KE KUMU-ULA, A I OLE, O KA IKI HOONAHOA NANA I ULUPA NA NIUHI HAE O NA ALE-KUALOLOA O KA MOANA MAI HAWAII A HOEA I KUKULU O KAHIKI [ARTICLE]

HE MOOLELO KAILI PUUWAI NO Kaehuiki-Mano-o-Puuloa KE KEIKI-MANO A KAPUKAPU LAUA O HOLEI O KE AWA ULILI O PANAU, PUNA HAWAII-KE AIWAIWA I PONIIA I KA NIU HIWA, KA AWA-LAU AME KE KUMU-ULA, A I OLE, O KA IKI HOONAHOA NANA I ULUPA NA NIUHI HAE O NA ALE-KUALOLOA O KA MOANA MAI HAWAII A HOEA I KUKULU O KAHIKI

[Kakauia e Ka Ohu Haaheo i na Kuahiwi Ekolu.]

MAIIELE II Ka Huli Hoi ana o ka lluakai Makaikai no Hawaii Nui Akea —Hakaka Hou o IK.aEHUIKIMANOOPUULOA ME NA OLALI o Moana-wai-ke-oo

Ma keia mau mea apau a lakou e lohe nei i lilo loa aku ai ko lakou hoohialaai ana no na olelo ono ika pepeiao, a o ke kamailio ana a ua alii aJa no ka moolelo o ka hele ana i Tahiti ame ko lakou huli hoi ana inai, ka lakou mau hana hookelakela ma ke alahele, ka moolelo piha o ko laua hoopakele ana i na poe hee nalu o ka muliwai o Wailuku mai ka mano pololi mai a laua i hoolei ai i kula. Na keia inau moolelo i hookaakaa aku i ka maka o na mea apau loa e lohe nei i ko ka opio moolelo, a ua hookahaha loa ia lakou i ka ikaika, ke koa, ka maka'u ole ame ke koko kiekie i pili maoli aku i na alii nui o ka moana kai kele. A ke awala la hoi ka lehulehu i na ono like ole i unu ia mai a akoakoa, a oka ahaaina palala nui a ko Hilo mau pihi manamana i paa 1 ka moolelo o ko kakou aina i ike ole ia kona lua, koe aku ka ahaaina palala a na alii puni o Hawaii malalo o ka nolio pukaua ana a ua wahi eueu nei o Puna ma na ale apiipii o Alenuihaha. Ua oleloia ma keia walii o keia moolelo, inamuli o keia kuahaua a Kepanila ke alii o Hilo i kona mau kini, i pani ia ai ke kai niai ka lae o Makahanaloa ma ka liuli Hamakua o ke kaikuono o Hilo a hiki i ka huli ma Puna

oka lae o Leleiwi oke kaikuono o Hilo. M; ka aoao maloko o na moku papapa o Kaulama iwi ka palena maloko mai a liiki i ke īeaiu] mawaho aku o na ko'a hi-aku ame kohala. O keia mau wahi a pau loa i hai ia ae nei ua pani ku ia, a ua oleloia ma keia moolelo, u; laukanaka maoli no keia mau la o na kai o Hil--1 ka mala'ma ia ana o ka ike alii ia Kaehuiki maiioopuuloa. Ika pau ana @ka ahaaina oii la, i hai hou ia mai ai he kuahaua hou, e ma lama ia ana na lealea ia po iho, a ua malamai: ia hana no hookahi hebedoma. Ua hooko ia ua kauoha alii la no ia ina nawa, nolaila, i ke ahiahi ana ilio i malama i; ai na ]ealea elike me ka ua alii Kepanila la < Hilo i hoomaoe aku ai i ka puuku a Kaahu pahau, he aloalii lealea ko na keiki o Hawaii. XJa hoi aku ka poe hoi, a ua uoho iho n< hoi ka poe noho, a i ka hiki ana mai i ka ma nawa no ia apana hana, ua piha kui maoli k aloalii o ua Kepanila nei mai o a o, a ua hoo maka ia na lealea a hiki wale i ka ohi ana o k; pili o ke ao. O keia poe e hoi nei e kii ana i na waiwn no ka huli hele ana aku iloko o ko lakou liaL papaa nui laula a ka launa ole, oia na palena . ka moana nui akea, i hiki ai ke hoolako pon. ia keia ahaaina nui palala o hookahi pule. Nolaila, ua malama mau ia ka ai ana am« na lealea i kulike me ka makemake alii, a liik i ka pau ana o ka manawa i hai ia no ia apani hana. A oiai ka wa o keia lealea e malama ii nei i Hilo, aia na alii eaeo Hawaii ke akoa koa ala i Kona no ke kuka ana i ka lakou han»

kupono e haawi mai ai no ka opio hookalakupua o Hawaii nei. Ma ia halawai ana i lilo ai ka mano alii Eona i niea nana e alakai i na hana, a oiai oia ponoi no ka inea nana i kahea no ka akoakoa ana mai o kona mau aialo, ua lilo iho la ia i mea nui ia lakou, ua hoea niai la na uiano alii, oia hoi na kaukau-alii, na kilo ame na pukaua, na niano kahiko i hele a ulii ka alu i na maka no ke kanikoo, iwaena oia auna o Haakala he kilo nui, a oia ka mea nana i hoakaka aku imua o ua alii ala: "E! auhea oe e ke a,lii; he nani ia ua hoi mai la oe mai ko huakai makaikai mai, a uaike aku la oe i ke kuono o na alii a me na poopoo 0 ka lua o Kuliaimoana, a ua komo kino hoi iloko o ka halau o Kamohoalii ke akua o ka moana, a ua hehiku ia e ce na kapu o Tahiti, nolaila, o kau wahi o ka hana, oia kou noonoo ana i mohai kupono ma kou aoao na ke alii opio, ka mea nana i ]awe ia oe a kamaaina me ia poe alii o oukou. Ae, i makana nui e ku ai 1 ka moku, a i lilo ai oe i inea mooleloia e na hanauna apau," Ua pono keia mau olelo i ka manao o ua alii ala, nolaila, i ka hookuu ana o ke anaina ike alii a hoi aku Ia kela ame keia i kona wahi iho, ua ka-ua iki ia aku la ka mano hapauea no ka hui ana me ke alii, a oia ka wa o ua alii ala 0 Kona i palaha pono mai ai a pane mai !a: u He makemake nui ko'u e kukapono kaua 1 ka manao o kau i olelo iho nei, oiai, i ko'u hoomaopopo ana, he hana pono maoli no ia o ka hoomanao ana i ko'u mea nana i lawe hoomaikeike i keia mau wahi a'u i ike mua ole ai. Nolaila, e noonoo mai oe, o ka mea a kaua e apono ai, oia ka'u e hooko ai.'" O ka wa no ia i pane mai ai ua elemakule Haakala nei: "Ae, he nani ia ua waiho mai la oe e ke alii na'u e hai aku i kau meakupono e liana ai, a eia ka'u mea i noonoo ai i mea e lilo ai oe i mea moolelo nui ia e na hanauna o keia hope aku, a e komo pu ai nohoi na alii o Hawaii nei ma ia ano like, aka, o kou mea nae e oi aku ai nuiinua o lakou a koe ke alakai o oukou, oia kou hapai ana aku i keia hana, oia

hoi, e lioōuna oe i mau elele no ke kii ana i na alii o Kau, Koliala, Hamakua ame Hilo, e hele mai a e hui oukou. "I ko oukou wa e halawai pu ai, mai hai aku oe i a'o ia aku oe e kahi mea, aka, e olelo oe hau no, a oia manao, oia no ko oukou hana ana i ahaaiiiā" hoolaulea nui, e kono ai no ka huipu ana niai o na alii o Maui, Molokai, Oahu, Kauai, Niihau, a hoea loa aku ika mole olu 0 Lehua ame Kuhaimoaiia i ka moku o Kaula, a Efo6&'*i palena o Hawaii nei ame Tahiki. keia ahaaina hoolaulea e haawi ia ai he J ma!y'hookuku o na hana lealea, ka hula, ke |lio1), J ka' fxßokelakela ikaika, a pela aku. A oiai, ua lohe iho nei makou apau i kou pai ana 1 ua alii opio ala i ka ikaika, a nolaila, e lilo oe i mea nana e hoomana aku iaia imua o kou mau hoa ma ke ano, oia ka pukaua kiekie o ko kakou mau kai nei, oia ka mana nui maluna o na mea apau, a o kana kauoha ka mea e hoolohe ia. "Ke ike mai la no oe e ke alii, he hana • • • naauao īa au, oiai e manao ana no ka hoaloha i ka hoaloha, a hiki mai ka wa o ke ake hanohano ame ka lili, o ka oni no ia a pii, o ka pii no ia a popo'i, aohe aa e paa iho ai ua naueue ke ano oka noho ana. A pela au e nonoi aku nei ia oe, e hoouna i na elele no ke kii ana i ou mau hoa aukai a akoakoa mai oukou, a o ka wa no ia o ka hoomakaukau. E eleu oe, o lilo e auanei keia hana i kahi o oukou, a puka kona inoa." O ka manawa no ia i hoounaia ai o na kukini mama i kapaia o na Niuhi Aukai o ka Moana, no ka lawe ana ika leo alii a puni o Hawaii, a i na elele i makaukau ai e hele o ka wa ia o ua alii nei i olelo aku ai, "a i hele oukou a huipu me na alii o Hilo, Kau, Kohala ame hai aku oukou ia lakou no ka hiki mai, a eia no ia'u ka olelo. "Mai ha'i aku oukou no ke konoia ana o na alii e ae, o hoohuoi auanei lakou a lioea ole mai, a māi ae oukou e hoea pu mai me na ukali a poe e ae, o ke alii wale no ka oukou e koi akn ai, a na'u e hooponopono aku mahope na mea apau.

"E noho pu no oukou a hookahi ka hele like ana mai, a o ka'u olelo paa ia oukou, mai hai iki oukou i keia mau olelo i kahi mea, aole i ka hoaloha pilipaa, aoie ka wahine, ka makamaka a hale kipa, ua oki loa no. A mai kipa pili loko aku oukou i Puna ka pa-a o ke alii opio, o Kaehuikimanoopuuloa, hele waho mai no oukou. Oka maikai loa nae, e kii niua oukou i ko Kau alii, a hoi mai, alaila, kii aku ko Hilo alii, a huli hoi mai a ko Hamakua, a hoea mai i ko Kohala, a hookahi ko oukou kuoe like ana mai. "Mai a'e mai nae oukou ma na wai o Panau i Puna, oiai, ke kipa oukou malaila, e ahuwale auanei ke ano o ka oukou huakai hele a ikeia mai ka kakou mau hana, oiai, aole o'u makemake e ike e ka opio a hiki i ka makaukau ana o na mea apau loa no ka'u hana i makemake ai. I lawa no apau keia mau olelo a uaalii ala 0 Kona, o ka nalo mai la no ia o ua mau elele ala iloko o ka ehuehu o ke kai, a hoea ana lakou i kahi o ke alii o Kau, ua paa o waho ike 1 ke kiai ia, ua ninau ia mai la ko lakou manao o ka hiki ana aku. Pane aku Ia o Pupu, oiai, oia kekahi ona kukini mama i hoounaia ai i elele, a o ko lakou poo nohoi ia, a o Alealea mai, o Ounauna mai ame Leho, na elele a ke alii o Kona ma keia huakai lawe kauoha, a ia Pupu ka ipu olelo a lakou: 'I hoounaia mai nei makou e ke alii o Kona e hele mai e kii i ke alii o Kau nei e hiki aku īmua ona i keia wa ano, me ke kali hou ole aku, oiai, he hana nui kana i makemake ai iaia.'' pono oukou e hai mai ia'u ika manao oia kauoha, i hiki ai ia'u ke hele aku e hoike iaia, oiai he alo kapu ko ka'u alii aole e kipa wale ia e na malihini, aia no a he alii nui i like ke kulana me kona, alaila, ae ia ka hoea ana aku imua ona.'' Hoole aku la ua Pupu nei me ka oleloana aku: "Aohe a makou olelo, oka huaolelo aku la no ia o kahi alii, a aia no i ua alii ala a makou i Kona ka olelo, a ua kauoha paa ia mai nei makou e mu ka waha, mu-mu ka olelo, a e hele no makou a imua ponoi o ke alii o

nei, ā iaia wale no makou e waiho aku ai i ka olelo." No keia mau olelo oolea a Pupu, huli hoi aku la ua pukaua nei a hai aku la ike alii o Kau, aia he mau elele mawaho mai Kona mai, he makemake e ike ia oe e ke alii, ua paa i2 aku nei no nae lakou e a'u iwaho elike me kai kauoha, aia a he poe elike me kou kulana, ala ila, hookomo mai. "Ua noi aku nei nohoi au, o ka lakou olelo nohoi ka'u e lawe mai ai imua ou, hoole nui mai nei, aole ka e hiki, no ka mea, ua kauoha paa ia lakou e ka lakou alii, e mu ka olelo aia no a imua ou e waiho ai ka lakou olelo." ''Ua pono, ē kii aku oe a hookipa mai ia lakou a pau loa, malia, he olelo ano nui ka lakou mai ua hoaloha nei o'u o na ale kualoloa o ka moana, ke hiki ole ala ke hai mai i kolakou manao ia oe." Kii ia aku la ua poe elele nei a komo mai la, a pau na haawi aloha mawaena o lakou, o ka wa no ia i ninau mai ai ua alii ala o Kau: "Heaha nei huakai ano nui a kuu alii i hiki mai nei oukou imua ou?'V O ke alakai o lakou o Pupu oia ka mea nana i waiho mai ka olelo imua o ke alii, me ka pane ana mai: (E hoomauia aku ana.)