Ke Au Hou, Volume II, Number 13, 29 March 1911 — HE MOOLELO NO KA Hookumuia Ana o na Paemoku o Hawaii Nei AME KA HOOLAUKANAKA ANA I HOIKEIA MA NA MELE HAWAII KAHIKO [ARTICLE]

HE MOOLELO NO KA Hookumuia Ana o na Paemoku o Hawaii Nei AME KA HOOLAUKANAKA ANA I HOIKEIA MA NA MELE HAWAII KAHIKO

Houlouluia e John H. Wisb

KA HAILONA ANA Ma ka hailona no ka hahano ana i ka mea ma'i i aneane e make, a ma ia hahano ana e maopopo ai ka ma'i ola ame ka ma'i make, a penei e olelo ai ke kahuna i ka ma'i i kokoke e make. Ina au i hahano ia ianei a omo ole ia ka wai, «laila, e make ana ianei, a i helelei mai ka wai mai ka waha mai o ke kanuku e make ana no, aka hoi, i komo ka wai a paa iloko, a i nao ka hoi ke ola, a e komo hou ana i ke ao malamalama. - Penei ka hoike a kekahi kanaka i ike maka i kekahi ma'i nawaliwali loa. A penei kana hoike: "Ua ike maka au i kekahi ma'i ua kokoke e make i ko'u wa uuku, he makuakane ohana no ka luea nana i kakau keia moolelo, o Ohule ka inoa, a mai Hana mai i hoihoi ia mai ai ma ka waa, a hiki i Nuu, Kaupo, no ka hoomakaukau ana no ke kanu aku, oiai aole he manaolana no ke ola hou aku. E noho ana ia manawa o Nakuina, he makapo, a oia kekahi o na haumana a'o haha a kela mau loea piha kaulana loa, ma ka inoa o Lonomaikahonua ame Kuauau, a penei ke ano o kana hooko ana ika hoola ana ike kino uhane. Ua paa ka hanu o ka mea ma'i, ua pau ka ike, a ke 010 nei ka pihe kumakena a hiki aku nei ke kahuna, he wahi kai uuku, ua like pahamekapiha oko ke kiaha aniani, eha mau hua kukui maka, mama ia a wali,. he hapalua hua kaeee kui ia a wali hui a hoau ia iloko o ka wai, kalana ia a maikai, a mamua o ka hahano ana i ka mea ma'i e moe make nei, papa ia ka poe o ka hale ' aole e uwe e ke kahuoa me keia mau olelo. £ p«u U uwe ana e na hoaloh», • uwe pku iii» nei a ai)i«n» ( e noh#» m«Ue

a e hana ae au i ka'u wahi pono, a i pono, o k kakou pono like no ia a pau." • manawa pili ia no ka hanu, a e kapalili ana ka puuwai o na mea a pau, oiai aole he ma> naolana no ke ola, a ke ninini la ke kahuna i ka wai iloko o ke kanuku, noho aku aku la ka wai iloko o ka opu, a aole i liuliu iho o ka hoom»ka no ia o ka naha, aole he opala koe aku. O ka naha ia a'u i ike ai, ke hele la ka lena i waho, ke pakaeia, ka eleele, ka iliili me he pohaku la, a ke ehuia nei o waho me ka popo kowali, a ke komo la kahi uwala pulehu me ke kupa palula, a o ka maha no ia oka ma'i. a iloko ka ohana ia manawa oka hauoli palena ole. H« mau makahiki loihi hou kona o ke ola ana mahope mai, a ua pau iaia i ka hana ia he mau hana lehulehu me ka holopono, a ua hala ae hoi kela pur nui o kela wa ikiiki. KA HAHANO IPU > 0 k& hahano ipu no loko mai no ia o ka ipu olulo maikai, a huewai īhiioa paha, a o ka hana ana hoi oia ano lie hana nui maoli no. - KA INU KAI ANA He laau maikai keia no ka hahano ana, e kii aku i ke kai iloko o ka ipu a po'i umeke paha, a hoi mai inu a pau, a mahope mai e hoomanalo ai i ka wai huihui, a ina no e nui ke kai o ka inu ana, alaila, e nui ana no ka naha. KAI HOOMOE 1 ke ahiahi e kii ai ke kai iloko oke po'i, a e hookomo iho i elua poho lima i piha i kapaa. kaj a kopio iho iloko o ke kai. ku pela a ao ka po inw aku, Eia na olelo mua ake kahuna • pao# fti, inn e lntt of i keia po'i kai a pau loa, »|

ka'u oe i ka awaawa, e make ana oe, ina pau ole ke kai a koe ia oe, e make ana no oe. Alaila, hoomaka ka ma'i e inu, inu a moku ka puu i ka awaawa o ke kai, a o ka paakai paha, 0 ka maka'u i ka awaawa, o ka make lioi, hoomanawanui no i ka inu, a ke pau lioi i ka inu nana aku o ka naha mai. " Penei ke ano o ka naha a nei laau, o ka lepo mai a a pau, o lena ame ka na'o, hele pu inai me ke pakaiea, ka iliili, a o-la mai ke koko a maule ka ma'i, ake pohala ae hewa ka waha. Ao ka hana aku a ka ohana, o ke kalua i ka puaa nui, 1 ola na ohua ai, a ke mauleule nei no ka ma'i, a ke makaala nei ke kahuna i keia wa. Komo ka apu kalo, a kaa mai ke ehu mawaho, he popo kowali i kui a wali, a ke komo nei ka waikea malalo, a ke pohala ka ma'i, alaila, ai aku ka uwala pulebu i kui ia me ka inamona, a kamau mai ka popo ananu paa ka houpo. Ma ka hooinu kai ana o keia ano, aia no a ikaika ke kino o ka ma'i, alaila, hiki ke hooinu. NA APU LAAU AME NA LAAU ALAKAI Eia ma keia wahi malalo iho nei e loaa ai i ka mea heluhelu he papa nana no kekahi mau laau ano nui i lawe pokole ia mai, e hoike ana i ka hoouluulu ia ana o na apu laau ma ka papa laau alakai, oia keia e hoike ia aku nei 110 ka pomaikai o ka mea helulielu. APU LAAU LAAU ALAKAI O Oni ka laau Maaloa Halawahine Halapepe Wahinemaikai Kokio Makuu Alaea Kalehuna Mole kowali Laa Palaiula Kawaimahuna Moa kolokula Kamoekahi Maile Paali Naunau Kokowaiki Hukipumaia Kiaimakalae Punakiki ohe Pohukaina Lelm kapuahi Piiku Kukui Kahupuu Apu maia Kukapihe Iluukae-o Kukapihe ka laau S kauna Ipuawa Laukapalili Moa mar>li me ka la-i Jwi-karaoo, 4 kauna inolo kowtUi meipu nwa

Kakoolani ka apu Kuluakoko me huaponiu Kai haihai ka laau Lau Aweoweo Kaneikalau ka laau, Puu olena ame maniania Kiaimakalae ka laau Makoko kahakai Kaliili ka popo Ipuawa me PUukaa Hinaiakamalama . . Naenae* NA LAAU POHIHiai Malal® iho o keia poo, ke hoopukaia aku nei keia papa hana laau i mea e hoikoike aku ai i keia au oka haiiauna hou,'i mea e maopopo ai ua hanaia a hookoia keia in.au lawelawe hana ia ana e na kahiko iloko o ko lakou mau la, a ua ike ia ka holopono, aka, iloko nae o keia manawa aole paha he hanaia o keia ano papahana, mamuli o ke ano pohihihi a ano eehia o na lawelawe hana ana maluna o ka mea ma'i, a oia keia malalo iho nei. KA MA'I HEHENA, I—o ka papaa lama ka laau, ai maloko a hamo mawaho, a o ke aholehole ka ia puku. 2—-He aweoweo ka laau, kona kino, ka hua, kamahanau ka wai, ku'i a wali kau ma ka pepeiao. 3—He Pua ka laau, he laau puhi me ka wai, na Hinaaimalama, he Naenae mai luna a lalo. O ka mole o Hina kulu ilalo kulu i ke kino komo i ka wai, he ohe ka papaa me ka papaa Milo. 0 KALEHUNA KA LAAU Eia ka mua, lie mau mole kowali, elua mana niu, mole puakala, lie wahi paakai unku, he kokea ka wai, kui a wali, paka a maikai, inu aku, a ai mai ka ai inu mai ka wai, ake naha aku o ka pau no ia o ka ma'i. O keia papa ma'i malalo iho, oia ka papa mai i oleloia he "Koiela Hawaii" ua hoole ae ka mea nana keia laau a i hanaia a i ike ia kona maikai e na kahuna oia au, ke loaa kekalii i keia ano ma i, alaila, aohe he laau aka liaole e ola ai, aka nae, he mea paani wale ia no ia e na poe kahuna o ka papa laau, e liiki ai ke nukee ole ka waha o ka mea nia i i ka wa o ke puna hao piula o ka laau haole e nakeke ai ka pae niho. PAPA HA.NA A KAOAKA Ho Pua ka Ma'i. He popo Kiaimakalae me kona lau, o kona ano ho laau like ia me ke Kakalioa, aole nae hoi oia nei ooi, hui pu iho me ka muo Iliahi ame H

laa Puakamole me kona mole bui pu kui a wali me kahi paakai uuku, wa-hi mai me ka welu mahona, alaila, kapai mai. He l«au kupooo loa keia no ka li o ka ili, haukeke ame ka hu'i, he laau ola ame ke kamahao lua ole no ka Rumatika ame na mai fiva lehulehu e aku, a ke ino mai ka opu hahano mai. PAPA HANA A KELIIKALUAPUAA He Laa Leo ka Ma'i. He alaea ka laau, hoau iho i ka wai a inu aku, a ina e pii mai, okala a ano e ae paha, kuehu me kahi kai, ka olena, hana a kualima inu mai ka apu awa. MAKUKOAE KA MA'I He hoohaehae ka laau, he pu Puakala, hoani aku ma na maka, a ina e puoho mai, he hoailona ia o ka loaa i ka laau, a e ola ana. HE PUA KA MA'I ' ' _ He Nioi me ka Manena ka laau, o na papaa 0 laua a elua wa'u a aeae, hui me kahi wai uuku kupono a inu aku. HI-U KA MA'I He ohe ka laau, he awa, a o ka welu mahuna e puhi ia mau mea i ke ahi, lomi a aeae, o Lumahai ka wai hui pu iho, a kakele mai mawaho. Eia kona hope, elua kauna mu'o ipuawa, kui pu me ka paakai, popo a paa kau ma ka manawa. NO NA MA'I KUHEWA-PUA Eia ka laau: Ke Kauwila, ka Iliahi ame ka Manena, e wa'u i na papaa o lakou ma ka hikina a loko o ke kiaha wsi komo iho ka alaea a inu ae. O na papaa hoi o ke komohana, mama iho a ke pola wai komo iho ka olena, paakai, huelo ilio, hulu koae, puhi mua nae hoi i keia mau mea 1 ke ahi, hui pu iho me ka laau, alaila, e inu kekahi maloko, a e puholo mai kekahi mawaho me ka lau la-i. • KA HOOHANAU KEIKI No ka hoohauau keiki ana, ke pale-keiki, ka malama keiki, ka manawa, ke alelo, ka ike i ka mai paaoao ame ka ma'i ea. NA APU LAAU He nui na apu laau no ka hanau k«iki ana, ns haawj ia k»ia mau apu laau l ka wa e hel» ai

a kuhelahela ka wahine hanau keiki, oia ka ma* nava e kii ia ai o ka poe i maa i hoohanau keiki aiia, a o lakou ka poe i ike, a na lakou e hoomakaukau keia mau apu no ka hoopau ana ia popilikia o ka manawa hanau keiki, a e loaa ai h» palekana i ka makuahine. PAPA HANA A WAILUAKII Apu Hanau Keiki. He pa'ipa'i ka laau, he limu kahakai i mmi like me ka lipoa, elua muo la-i, na Ku kekahi« na Hina kekahi. Oka muo ma ka hikina ka Ku a o ko ke komohana ka Hina, hookahi kauna kaunoa pehu, mama pu me ka Ku lau a hanai aku, ao ka apu ia keha iho la ke kahuna. ookahi no ou kuakoko i ka lua hanau. A o ka Hina lau hoi mama a hamo mai ma ka opu me ka hoololiloli ana a kupono. LAAU HOOHEMO* KEIKI He uhi pa'ipa'i ka laau, o ka wale hau, kalo lauloa, ka niu, ka uhi, wa'u ke kalo ka uhi ame ka niu a komo iloko o ka wai, me ke au pu i ka wale hau a hui kalana a maikai, aia ikaika ke nahu e lalawe ana iloko o ka opu o ka makua» hine, alaila, hoainu aku, a oka hemo no ia o ke keiki, a pau ka pilikia. LAAU HOOHANAU KEIKI He alani pa'ipa'i ka laau, he ahina ko ke kuahiwi, kaulai a maloo kui a wali hui pu kei* mau mea a pau a komo i ka wai, alaila, hamo mai mawaho. LAAU AI MALOKO Elua kauna muo pohuehue, elua lau pela, pulehu elua wahi a mo'a ai mai, aia nae a ikaika ke nahu hanau, alaila, hanai mai. LAAU HOOHANAU KEIKI E oki ae i ka owili lauoho o ka makuahine ma ka manawa, kuni aku i ke* ahi, a pau ia, au iloko o ka wai, aia a ke nahu, alaila, inu aku. E hoomauia alm <mm.

O na poo ake i na mea gula hoon&ni e loaa ia oe no $1 o ka pule i kou uku mua ana, e kipa ae ia J. Carlo ma alauui Papu. Oia, e eu, e hele, « ki«u nft wawae.