Ke Au Hou, Volume II, Number 13, 29 March 1911 — Ka Moolelo Hialaai Nui ia o Sa Naita Wiliama Vanona KE DIA KEOKEO O NA PAE MAUNA O SADONI, KA LAWAKUA NOHO WAONAHELE O KATALANA, A I OLE, O KE PUKONAKONA KAULANA O KE ALOALII O EDEWADA KA MUA [ARTICLE]

Ka Moolelo Hialaai Nui ia o Sa Naita Wiliama Vanona KE DIA KEOKEO O NA PAE MAUNA O SADONI, KA LAWAKUA NOHO WAONAHELE O KATALANA, A I OLE, O KE PUKONAKONA KAULANA O KE ALOALII O EDEWADA KA MUA

"Owai ua kanaka la nana oukou i alakai mai nei e helu ia ko oukou mau moolelo me ko na kanaka nunui a kaulana oke ao nei? Mai hoopoina ia e ko Sekotia a puni o Sa Naita Yanona, ke kanaka hookaM a Sekotia nei i aie nui ai, oia ko īnakou alakai, a ma ka mana o kona manao, pela i lanakila ai oia maluna o na enemi o Sekotia nei." Nolaila, i ka lohe ana o ka haku Maeoma i keia mau mea, oia ka'na i pane mai ai: Heaha keia kaaa au? Pela wale iho la no anei au e hiaa»t>fe «t;i r*e kou lohe ole i keia aaea Maikai i haaa i& iftai n© Sekotia nei? law® aku oe ia'u imaa o kom alakai, *iai •he mea pono e lilo pu «ia i alii no'u, a nana auanei e haawi mai i na kauoha maluna o'u, ame ko'u poe kanaka apau loa, a elike me kana i makemake ai pela no auanei e hana ia aku ai nona." A i kā pau ana oia mau olelo mai iaia mai, o ko laua komo aku la no ia me kona kaoo a pau 0 kona mau kanaka, a kaalo ae la lakou ma ka puka o ka pakaua oiai e ku hamama ana, a i makaukau hoi no ka hookipa ana aku i ua liaku Ma€9l»a aei ame kona mau kanaka. ia <3«,k«a i hiki aku ai »ia ia wahi, ike ak« la •ia i ke k« mai o Ta»eaa, &agftran«agOHra, An«lrew Murry ame Edewini, a ilokō oia poe a pau naawah» ae « Vaaona, o SakaraM«goura ka mea 1 kamaaiaa loa iaia, oiai aae oia o pahaohao ana #wai la iwaena o lako» « kw nei • Yanona ana e lohe n«i. Olelo aku la o Kirkpatrick me ke kuhikuhi p* aaa ak« i kona lima: "Aia o Yano.ua eku Hiai la." "B Skkpak-i«k, k« anei Im'm e ik# n«i, e kela kaaaka epio kai lile i lioaa n® Sekotia nei

"He oiaio ka'u e olelo aku nei ia oe, oia no kela, oia ke keiki a Amona, a o na umiami hina a pau, ke kanalua ole nei au ika hoike de, ua olioli loa lakou e kulou hoomaikai aku imua ona, oiai aia pu iaia ka naauao e lilo ai ia i mea mailani ia e na elemakule." A ia lakou i komo loa aku ai iloko o ka pa« ' r * kaua, ike pono mai la o Vanona i ua haku nei o Loneka, a liele mai la oia e lulu lima aloha pn me ia, me ka pane ana mai: "E kuu haku, ua oluolu loa ia au i kou kipa ana mai nei iloko 9ka pakaua nei o Dumabatona." • • } "E ke pookela o na koa o kuu aina nei," wahi a Maeoma, me ka hopu hou ana mai i na lima 9 Yanona a pane hou mai la oia, "e ae mai oe i keia apo ana o ko'u mau lima i kou an*e ka lokomaikai o ka puuwai aloha aina oiaio*. *Ke nonoi aku nei au i kou oluolu e ae oe e hoolilo aku i kuu mau mea kaua, kuu mau kanaka ame a'u iho no Sekotia, ame kona mau kumu kupono a mau loa." Nana malie mai la o Yanona i ua haku nei a pane mai la: "E kuu haku, o kau maU kokua a« • haawi mai ai, he hookomo ana mai ia i aa k*m, e hoomahuahua mai ai i ko kakou mana. Ua paa 110 ko'u manao, me he ala, he mau hina pokole wale no koe, ame ka hoomaikai ana īnai a ka lima nana i luku iho nei i na koa Pelekane ka poe na lakou i kue mai ia kakou, a ia wa auanei oe e ike ai i ka lanakila o Sekotia." "Ke apono aku nei au ia," wahi aua Maeoma nei, he mea oiaio, na na Lani e kokua mai • ke koa Vnn(»na, e haawi mai i na enemi o Sekolia , na kou mau lima e hoomalu ia lakou, a e «lupa aku ia lakou elike me ka hipa keiki imua 0 ka ilio hae."

"0 ka'u nae bqi 0 ninau aku nel," wahi a ua Leaoka ala, <( pehea la i hiki ai ia oe ke hana i keia inau mea? Pehea hoi i hee ai na koa Pelekane he mau tausani i ko oukou mau wahi koa kakaikahi wale iho 110?" Na ia ninau a Lenoka, pane mai hi 0 Vanona: "He mea oiaio, he ninau ano pahaohao no ia, oiai aole i lawa ko makou lieluna i na leliulehu o na iauaani koa Polekane, aka nae, ma na wahi a pau loa a ka pono e hoomoe aku ai i kana pahiiaua, e hoi mai no auanei oia me ka waiwai nui. "E hoomaopopo ia hoi, o na hoino maluna 0 Sekotia ko'u mau alakai, e ike mai no oe o ka pono ko'u hoa kuilima. He mea oiaio, aole a makou mau mea e maka'u ai, no ka mea, eia pu ke Akua me makou kahi i noho ai, a pela no i loaa ole ai he mea na makou e weliweli ai, a iloko 0 kona ikaika auanei makou e lanakila ai "Ke nana aku e lanakila hou aku ana no," wahi a ka haku Lenoka me kona hoohihihi i ka nana mau i na helehelena 0 Vanona, a puana ae la oia, "ae ke ike nei au i ka ikaika o kou manao a pela au e hooko nei ia mau mea me kuu ola, a ina e make ana a ola paha." "Aole e make ana e kuu haku," wahi a Andrew Murry, oiai he lehulehu no na aliiahi aku 1 koe e hulahula aku ai kakou maluna 0 na puka hao o ka enemi, aka, he hoomaka wale ana no keia o ko kakou hauoli, "Me he la, e pono paha au e hoomakili iki aku i na hoomanao ana i ko kakou kenerala e poloai aku ia oe i ka papaaina a kuu makuahine, ka Lede hookahi wale iho no i koe o ka. pakaua o Dumabatona nei i keia manawa, a ka uluaoa ame na lalapa ahi o na lako kaua." I ka pau ana 0 keia mau huaolelo, komo aku la lakou iloko o ka rumi nui kahi a ka haku Maraki e noho ana, a i ko lakou halawai pu ana me ua hāku Maraki nei, olelo aku la o Lenoka: Owau kekahi i hele mai nei e hui aku me keia aliikoa opiopio, a e hele pu aku no au ma na wahi a pau e kaua aku ai no ko Sekotia lanakila, a auhulihia paha malalo o kana mau olelo kaūoha. A i ke ahiahi 0 ka la apopo e makaukau ai kekahi mau haneri kanaka eha o ko'u lahui, no ka uhai ana malalo o ka hae o ko kakou aliikoa opiopio." No ia mea, haawi mai la ka haku MaTftki i kana mau hoomaikai ana i ua Lenoka nei,

a o ka Lede Maraki nae ka mea i pane mai, elike nohoi me ke ano o kona kuakoko hookahi oia la, i ka ike ana i ka haku opio o Lanaseile. "He hana pono ole paha i ko'u manao ka haalele awiwi ana iho i ka pakaua nei a hele aku, oiai e makemake ana paha ko kakou aliikoa a alakai hoi, e hooluolu iaia iho, a ua eha nohoi ka hapanui o kona mau kanaka, a i ka'u hoomaopopo ke makemako nei paha oia e kali iki a oluolu pono ae kona poe hoa hele." "Ke hoomaikai aku nei au ia oe e ka Lede Maraki," wahi a Sa Naita Vanona, aka nae, o ka lanakila ana o ka ponei, ame ka hiki ana mai o Lenoka, he mau kokua ikaika loa kela no'u. Pela au i manao ai, o ko'u mau kanaka i eha, e waiho no au ia lakou iloko oka pakaua nei, a ka la apopo, a i ole i kela la aku, alaila oia ka'u la i manao ai no ko makou haalele iho i ka pakaua o Dumabatona nei." Pane mai la o Kirkpatriek: "J[Ja manao au, oiai aole i lilo mai ia kakou ka pakaua o Dumabatona nei i ka manawa hiamoe, p.ela au e manao nei, ina no kakou e palaulaelo wale iho ana no maanei, malia paha o honi mai auanei ke diabolo nana e paa mai la ika pakaua o Stirling ika meheu oko Devalana mau kapuai, aoko laua puhalahiu like nohoi ia nia ia meheu like, a poho wale auanei hoi ko'u manaolana nona." Ia manawa hiki mai la ke kauwa a hai mai la, ua makaukau ka papaaina, a e kakali ana i na hoa ai, ku koke ae la o Lede Maraki iluna a alakai aku la ia lakou a pau loa iloko o ka rumi aina. Oiai lakou eai ana, aia mau ka hapanui o ko ka Lede Maraki inanawa no ka hakilo pono ana iluna o na hiohiona ulumahieliie o ke kenela opio, oiai ua wehe ae ua Vanona nei a kakou i kona aahu o waho, a koe wale iho no kona puliki kaaa. A oia ka mea nana i hoaiai aku ina maka o ua Lede Maraki la, he koa uiaopopo ua hiapaiole la ona hilaua o Sekotia, a o ka mea hoi a kona mau onohi maka e hiaa mau la. He mea oiaio, he koa io no o Vanona, oiai ua hoauau ia oia me na mapuna wai aliali hu'ihu'i o Elesaila, aua piha hoi kona puuwai ike ahi lalapa oka wiwo ole, ua haiamu ia hoi kona umauma ena kaola o ka hoonaukiuki nui no na hana hookaumaha wale a ka Moi Edewada, ka

m«« &i&& l heouna mai i kona wau luna « noho iho ma na palena o Sekotia." E hoomanao ia, o Heselelika ka mea nana i oiuuo ke ola o Mariona ame ka hua o ka puhaka o Sa Naita Yanona, he enemi ino loa ia no ka hale o Cammin, a o ua Cammin la, oia kekalii o na enemi o keia Lede Maraki. A o keia mau manao a pau iloko o ka puuwai o ka Lede Maraki, he mau noonoo hehena wale no ia i kukulu ai iloko o kona puuwai, oiai ua makaukau loa oia e kukuli aku imua o ke alii koa opio Vanona, a koi aku e kala mai iaia no kana hana np i ike a hoomaopopo ai. Oiai no ua Lede Maraki nei e hialaai mau nei i na hiona o ke koa opio, a iaia i kilo pono loa mai ai, ike maopopo loa mai la oia, aole oia ke kanaka e hiki ai ke paani wale ia e na manao hehena ahiu o kekahi wahine, oiai e hekau ana ka maluhia maluna o ua hoopakele nei o Sekotia. I na wa a pau loa a ua Lede Maraki nei e nana mau aku ai ia Vanona, e hoohalawai pinepine ia mai ana ia me ko ua koa opio nei, a oia ka mea nana i hookapalili mau ae i na pana ana 0 ka puuwai o ua Lede Maraki la, a hooniniau wale iho la no kona waihona noonoo. E haawi mau mai ana hoi o Vanona i na mapuna olelo wai meli iaia, aka nae, aole e hiki 1 ua Lede la ke hoopuka aku i huaolelo kupono, oiai ke lomi ia la kona "puuwai e na kiina eha lima ole a ke aloha, a pela oia i hoomaopopo ole mai ai i keia mau olelo a Vanona. No ka manao o Vanona, malia paha i loaa ole m n kana inau pane mai ka Lede Maraki mai, nu ke aluka loa o ka poe e kamailio nei, pela oia i hoohali kamailio hou aku ai i ua Lede Maraki la, ua ano e loa mai la nae kona mau manao no ia mau pakuikui olelo mau aku a ke aliikoa opio, ua aueane maoli e hiolo mai na waimaka mai na lihilihi mai o ua Lede Maraki la, pela oia i haalele iho ai i ka noho pu ana me lakou ma ka papaaina, nolaila, ku ae la oia a hoi aku la i kona rumi. laia i hiki aku ai, hoolei iho la oia i kona oiwi palupalu iluna o kekahi koki loihi nolunolu, a nalu iho la iloko iho no ona: Heaha la hoi ke ano o keia mea iloko o ko'u puu? Heaha la hoi ke kumu nui a ko'u puuwai i hoohanini aku ai i na mapuna o ke aloha kupouli i keia kanaka?

Kupanah* maoll no, lloko a umi waīe no hors • oi q kona hookamaaina ana mai ma na palena o ka pakaua nei o Dumabatona, eia nae, «a lilo « ko'u puuwai nona." laia i hoopuka ae ai i keia mau huaolelo, palulu mai la oia i kona mau maka me kona hainaka, a kuae laoia ilunaa puana hou ae la; "Kupanaha maoli, he hora hoopilikia maoli mai keia i kuu noonoo. Pehea la oe i hele mai ai eSa Naita Vanona i anei e hoopilikia mai i kuu puuwai, a e wawahi i ko'u noho maluhia ana? "O! Heaha no la ko'u kumu i nana pono loa aku ai i kona mau helehelena ui? Heaha no ka'u iae aku ai e mare ia nie ka haku Maraki, ka mea i kupono maoli i makuakane no'u? Pela no, ua hemolele o Vanona, aole ana wahine, a ua mare ia hoi au ena lani, e haawi mai iwa no'u e hoomanawanui ai i keia mea e kapalili nei i kuu houpo.'' Me ia mau noonoo e nalu an& iloko o kona houpo, i noho iho ai oia ilalo a puana ae la oia: "Auwe nohoi au!" Ina paha i ike o Sa Naita Yanona i Ka mea a kona puuwai i iini nui ai, nana ponoi no i hai aku ia Devalana e hoopuni ia Vanona e noho nei imua o kona alo maluna o na puu, a e haina aku i ua kanaka nei ana e afc>ha makawelawela nei,me kona puulu e make i ka pololi a ka ai ame ke anu o ke kehau. Nolaila,i ka wa e oiiiili mai ai iloko ona na hoomanao no ke ano o kana mau hana i hana ai, e hoopuka ae ana oia: "Ua oi aku ka pono o kuu make ana mamua o ke ola ana." 0 ke kaohi mai ia Vanona mai ka hele koke ana aku, oia ka mea e kulolia nei iloko o ka umauma o ua Lede Maraki nei, a he hana hauoli loa hoi ia i kona lunaikehala. No keia manao e pauma mau nei iloko o kona umauma, pela oia e kaohi mau ai ia Andrew Murry, e pono oia e hele malu i o Helene la me ko Vanona lohe ole mai, oiai, aia iloko oka Lede Maraki ka manao lili no Helene, me kona manao, ina e lohe ana o Vanona no ko Andrew Murry hele, malia he mea ia no Vanona e hoolaau ai no ka hele pu ana aku me ia no kahi a ka Lede Helene e noho mai ana, a pela oia i hoouna malu aku ai ia Andrew no laila. (E hoomauia aku om.)