Ke Au Hou, Volume II, Number 14, 5 April 1911 — Kaao Hooniua Puuwai No KA-MIKI KA HI'APA'IOLE O KA POHU LA'I O KONA KAI OPUA-KE AIWAIWA NANA I HOOHOKA O LUANUU-A-NUU-POELE-KA-PO AME KA PUKU'I-AKUA O NA PALIKU'I EIWA O HEHA WAIPIO I KA NOE-A O KA OLALI NANA I LAWE A LILO NA LEHO KAULANA O KALOKUNU, O KA MAKANI KUEHU LEPO O PUAKO [ARTICLE]

Kaao Hooniua Puuwai No KA-MIKI KA HI'APA'IOLE O KA POHU LA'I O KONA KAI OPUA-KE AIWAIWA NANA I HOOHOKA O LUANUU-A-NUU-POELE-KA-PO AME KA PUKU'I-AKUA O NA PALIKU'I EIWA O HEHA WAIPIO I KA NOE-A O KA OLALI NANA I LAWE A LILO NA LEHO KAULANA O KALOKUNU, O KA MAKANI KUEHU LEPO O PUAKO

MAHELE EKOLU Ka AhLolo ana o na Moopuna a Kauluhe-NUI-HIHI-KOLO-I-UKA—-LAWALAWA-KuANA Al A KA LUA—UIUPAIA NA KUMU Lua Kaulana "Owai ke koa o keia la i hoa auau wai no'u no Ka-Miki? Owau keia o ke keiki a kuu makuakane a Pohakuokane ame kuu makuahine o Kapaihilani-uli-o-Nuumealani." Pane mai la kekahi kanaka i ka huaolelo e wela ai ka puuwai o ke kanaka koa: "Nohea ka ike o kamalii oka manao ana a o ke kahua le'ale'a oka poe i hele a lehia a kaulana ia hana, oia iho }a kahi a kamalii koalaala e hele mai ai a pahapaha iho i hoa mokomoko nou? O ka hana ike a kamalii ea, oka uwe wale, na'u oe e kii aku e kiola mai ilalo nei oka nu'a o ke kahua ValeW Oka puali ae la no ia o ua kanaka nei i ka malo, a pahee no hoi ike kukui 112 a holo aku la iluna o ke kahua inokomokb. Oka inoa o keia kanaka o Halawaiohu, no Honokohau-nui, he koa paa aina no ke alii no Kamahuialani, he hi'apaiole, a he aiwaiwa hoi ma keia mau le'ale'a, a he ohana pili loa hoi i keia kahuna ia Kaluaolapauila, a oia kekahi kumu nui oka wela o keia kanaka. E nana aku kaua e ka mea heluhelu i ka hopena o keia mau moho. Ninau mai la o Ka-Miki w pehea ke ano oka kaua le*ale*a ana, oka pa anei a hina ilalo, alaila eo?" Hoole aku la o Malawai-ohu, M aole, oka pa a hoolana i ka wai,a i ole, a ka pa a pio ke abi pau ka hana. 91 Ninau hou o Ka-MiH M heaha ka kaua

le'ale'a mua e le'ale'a ai eke kanaka inakua malo kapeke, maka wai la-—hee mai ka ope'a la?" Pane mai la ua kanaka nei, "oka ha'iha'i a me ka hopu/' Aia na mea apau me ka pihoihoi me ka manao minaraina no ke keiki ke alii a Pohakuokane, a ke noi ala kekahi poe e hoopau wale, aka, aole hiki, a no ka mea, ua puka mua ka olelo kuahaua no na legale'a ona poe a pau e le'ale'a ana. Ku ae la ka mea nana e malama ka manawa o na hana.o ka la, a haawi mai la ika hoailona oka hoomaka ana. Paha ae la ua eueu nei: •*lluna no ka manu e pohai ai, O ke aka no ka'u e ike nei, A walaau ka manu he i'a ko lalo, He mano niuhi lawa kea, He ia nalu no Kakaauki, No kahulaana kapu ike kanaka, Mai hoopa wale o hewa auanei, E nihi ka helena o ike-a, He lapa manu ole mai kena la, E Halawai-ohu e—, oia." Ia wa no i pai ae ai ua kanaka ala i na peahi lima ona i ka umauma ona, a ua like ke kani a me ke po-ha oia pa'i ana me ka leo oka po-o ana ake kaikoo, a oka umauma keia, ula pu ae la ike koko me he ala e kahe a wai mai ana, Holo mai la o Halawai-o-hii a nao mai la ia Ka-Miki, me ka manao e opa ae a haihai a palahe, a kiola aku ma hai oka nu J a oke kahua mokomoko, eia nae, iaia i hopu mai ai, e moe ihoana o Ka-Miki Halo, a no ka ikaika loa oia holo ana mai a Ha!awai-o*hu, ua kihole ia ae h

ka wawae o Halawako-hu a oka manamana nui, paa loa aku laia Ka-Mlki, a oia ka wa a Ka-Mlki i koali ae ai ia Halawai-o-hu me ka ikaika nui me he ena-makani ala ka niiiiu a hu ka makani a puehu liilii ka opala, a kiola ia aku la mawaho o ke kahua mokomoko, ua hoolana i ka wai ke ola, a do a moa ae la o Halawai-o-hu* Hoomaka ae la ka aha e kanikani pihe me ka hooho ana ike akamai a me ka eleu i huipu ia me ka ikaika luaole o ke keiki opio. Hele aku la ka leo uwa o ke anaina a lohe ke kupunawahine i uka o Kalamaula, iloko oka halaualiiolakou oia hoi o Kaukahoku, a ia wa no ua kupunawahine nei i kahea mai ai mai uka mai: "Wawa ka leo o ke kai e, 0 Papaloai Kahikinui la, 1 Tahiti no ka poina a ke kai, Oka hanehane kupinai a ka manu, Oka I-o nui hoanoano Nana e popo'i ke aewa oka lani, Mai ka lani a ka honua, O Halulu ka manu nana e pani ka 19, E Nana-i-ke-kihi-o-ka-malama, JHookuu ia i pau ko ike nui." Lohe aku la no ua moopuna nei a paha mai la. "I-o e, I-o la, I-o-i-o ka manu, Kh manu a kuu kupunawahine, Nana e pani ka onohi oka la, Ka Ia paani oka le'ale'a, Le'ale'a ka manu ke hoonanana nei, Ke hoopunana ala i ka laau, He laau lala ole o Ohia o Kalani, He Kauila, he Koaie, he Koa-kamahele, lulu i ka he-i i ka manomano-wai, He mano, he niuhi haehae ale, He i-a ka lala kamahele, He laau kumu ole o Tahiti-kolo, Hookolo aku ana i hoa le'ale'a, Hoopapa a pa ia'u ka hoa e. "Owai ke koa, ka hoa le'ale'a o keia la e auau ai ike kawa me a'u nei la me Ka-Miki? Owau nei oka moopuna a Kauluhenuihihikoloiuka, a me Lani-nui-kui-a-mamao-loa, a me kuu kupunakane me Kuamua«a-lau-ahana-hana? ,112 la wa no i ku mai ai o Papaumauroa he kaeWa, he aiwaiwa no ke ahupuaa o Keohu-

olu a me na okana o Lanihau, a oia kana oka pane ana mai; "Owau kou hoa le'ale'a eke keiki, ahe maiialo nui ko'u ia oe, no ka nui o £011 ikaika a me kou miki ike kilou ana i ka manamana wawae oke koa kaulana o ke alii o Kamahuialani, oia hoi kela e waiho mai la iloko oka halau, ua hoolana i ka wai ke oia o ua koa kaulana nei oia hoi o Halawaiohu, he paa aina no ke alii, a he mea hilahila loa ka haulehia ana o ke koa kaulana ike keiki i maopopo ole, i hea la kahi oke a'o ia ana a ike, a oka mea hoi nana e hoopaha'oha'o nei i na poe koa loa a piha makaukau e nana aku nei ia oee ke keiki opio ake koa nui wale. "Nolaila, e makaala a e makaukau eke keiki, mai hoomohala i ou tnanamana-lima a me ou manamana wawae, a mai hoohemahema iki i kou kino a me ka puali au e kikepa ala, o paa oe ike kikepa a kapilipili. "I ka ai a ka Lua, Ike alapiiku"a ka opae." "Oia makaukau eke keiki, ke koa lala ole o Tahiti-kolo, au i paha mai nei, ka 10-nui-hoanoano/' Pane maila o Ka-Miki: "Heaha ka kaua le'ale'a eke kanaka makua, ke kumu kawa'u e malu nei ka wela oka la?'' "O na le'ale'a no a pau e hiki ai ke loaa ka lanakila i kela a me keia o kaua/' Ninau hou mai la o Ka-Miki: "Heaha ka hoike oka lanakila e haawi ia i ka moho lanakila, oka pa anei a hina ilalo, alaila eo? Aiole, oka haule anei ilalo a hoolanaikawai a hiki ole ke le'ale'a hou, oia anei?" Pane mai la o Papaumauma, "ma ka le'ale'a maikai, oka pa a hina ilalo, oia ke eo, a ina ma ka hookelakela a lilo i koa kaulana, i paa aina, a kaulana aina aku ika moku, alaila, o "ka-make-loa ka ai," oka pa a pio ke ahi pau ka liana, oia la/' "A nolaila, nau e koho mai ike ano oka kaua le'ale'a ana e Papaumauma, ka aama-kua-leualeua, a o ke Kumu Kawau a malu ai ka wela oka la, wahi a ]£a-Mil(i ; "

"Ae, nani hoi kou rnanao eke keiki i hoihoi mai la na'u ekoho ke ano oke eo oMale'aie'a a .kaua, a ke hoike aVu nei au ia:o^e ke keiki, i mea e ike ai na mea ap&a i kaiikaika, ke akamai, ke koa, ka wiwoole, a me ka&7maka« ala, ka eleu a miki hoi, ma a pau o ke kahua le'ale'a, oka pa a hina ilalo eo, oka paa a hiki ole ke wehe a hemo eo, oka paa a hiki ole ke moku i ka nananana-pikoi eo no hoi." Hooho mai la o Ka-Miki, "ua pono, a ua maikai kela, a ina hoi no ke kuaki o kekahi o kaua no kona hina mau paha, a i ole ia, no kona paa pinepine ana, a hoao oia e kue i keia mau mea a kaua i hooholo like ai, me ka ike a lobe o na'lii, na kahuna, kapoe kaulana hoi ma nei hana e kuku mai nei, a me ka aha kanaka hoi a pau, alaila, heaha kona hewa e kau ia ai?" Pane mai la o Pa pau man ma, "e hoohilahila loa ia oia e ka aha kanaka, a e lawe ia ka puali ana e puali ana no ka moho lanakila/ , "A ina pela ua pono;" wahi a Ka-Miki, a o ka hoomaka iho la no ia o ua mau moho nei e awala i na ai a Hinakahua. O fee Mi*a-lua ka ai a Papaumauma i kii mua mai ai no ka hoowalewale ana ike keiki i mea e loaa ai iaia ke hopu a kiola ia Ka-Miki, eia nae, ua loaa pono mai la oia ike pa'i hoopaha'oha'o a ke keiki aiwaiwa ma na io uala o kona lima akau me ke kilou ia ana ae o kona mau wawae a walawala a huli ke alo iluna a uwa ae la ka pihe a ka aha le'ale'a. I ka wa i pal ia iho ai ke kano i'o-uala o Papaumauma, ua anuu maoli oia, a i kela wa i anuu ai, oia ka wa i kiheleia ae ai na wawae a huli ana ke alo o Papaumauma iluna, me ka elu a me ka miki luaole me he imo ana ala na ka maka, aohe lua e like ai, a lilo ae la ke eo na ka kakou eueu. Ku hou ae la ua mau moho nei no ka lua oka manawa, a i ka wa i loaa mai ai ka hoailona oka hoomaka ana, ua ike ia aku la o Papaumauma e lele ana ma o a maanei, me ka hoao .ana i loaa ona manawa nona e hopu ai ia Miki, a kiola aku elike me kana i mffnao ai no ka kaili ana mai i ka lanakiia ma kona aoao, a 1 ka wa ana i lele mai ai me ka raanao e hawole

lua maoli ia Ka-Miki a paa a kiola aku i kahi a ke anaina e piha ala, ua ahuwale mai la kana kiina iJka. makahia-a makaala hopo ole oka xnoopuaa aiwaiwa a Kauhihenuihihikolo-iuka, a ika wa a Papaumaunia i ho-oeke ae ai i na uha ona, a moe -mai la imua e hopu a opea ia Ka-Miki, oia ka wa i lele aku ai o Ka-Miki mawaena o na uha a oili pulelo inahope o ke kua, #Y ka hopu ana iho a Papaumauxna me kamanao e paa o Ka-Miki i na lima wikani ona, eia nae, pakelo aku la ka i'a o ke ale he Olali; a ma ke kua i hopu ia iho ai o Papaumauma a kiola ia aku la mawaho o ke le'ale'a, a uwa houae la ka aha no ke kolu oka manawa. Haawi aku la no nae o Papaumauma i kona mahalo 1 ke keiki no ka ikaika maoli no o ke keiki, ka ike, ke koa,kaeleu,kamakaala i ka miki a me ka wiwoole maoli no, ano ka mea, ke ike ala oia, o kana mau kiina a pau loa i hoao ai ua ahu wale loa ia ike keiki, a o kona /kino nui launa ole, ua like ia me kahi puolo liilii loa i kilou ia ika manamana lima o KaMiki. Ua lilo mauke eo o na leale'a ia Ka-Miki a hiki i ka hopena, a hooki okoa o Papaumauma ika ana, me kona mau manao akena a hookelakela no Ka-Miki, a o kana makana hiwahiwa ia Ka-Miki, haawi mai la oia i kona kuleana kaulana paa aina o ke ahupuaa o Keohuolu a me na okana o Lanihau ekahi ame elua, o ke alii o Kapohokuimaile a me ke aliiwahine o Papalula, ma koinei lima, a malalo hoi o koinei mana na mea a pau, a ua pono no ia i naTri, oiai, ke ike maka nei laua i ka luaole o ke akamai o ke keiki. E ka makamaka heluhelu, e waiho iki iho kaua ika aha lealea ame ka eueu a kaua, a e nana aku kaua no Ma-Ka'iole: Ia Ma-Ka'iole e kaia loa ia ala e ka ona o ka awa, oiai hoi kona kaikaina ilalo o Iwaawaa kahi i kupapa pu ai me na koa ikaika a kaulana iloko oia mau la, ua puoho ae la oia me ka hikilele i kona lohe ana aku i na leo kanikani pihe o na kanaka e uwa ana a e hooho ana me k^hauoli,