Ke Au Hou, Volume II, Number 16, 19 April 1911 — Ka Moolelo Hialaai Nui ia o Sa Naita Wiliama Vanona KE DIA KEOKEO O NA PAE MAUNA O SADONI, KA LAWAKUA NOHO WAONAHELE O KATALANA, A I OLE, O KE PUKONAKONA KAULANA O KE ALOALII O EDEWADA KA MUA [ARTICLE]

Ka Moolelo Hialaai Nui ia o Sa Naita Wiliama Vanona KE DIA KEOKEO O NA PAE MAUNA O SADONI, KA LAWAKUA NOHO WAONAHELE O KATALANA, A I OLE, O KE PUKONAKONA KAULANA O KE ALOALII O EDEWADA KA MUA

"Ua hoohiki paa iho au aole e ike hou koʻu puuwai nei i ke aloha i kekahi wahine, aia wale no a halawai aku au i ke aupuni a o me kuu Mariona aloha i hala aku mamua." I ka lohe ana o ua Lede Maraki nei i keia mau olelo, puili ae la oia i kona mau lima, me ka pane ana mai: "ina hoi ha pela, alaila, e lilo hoi ha au i mea hooluolu aku ia oe i na manawa a pau loa e kupilikii ai o kou mau manao? "Malia aia nohoi paha he manawa ma keia hope aku e kukahi ai hoi au, alaila, ia manawa auanei hoi e hooko ia ai koʻu iini, a ia wa auanei e hookuu mai ai oe e aloha aku au ia oe, a ia wa e kupono ke kaunu ana i Waialoha." "Ke hoohaahaa nei oe ia oe iho e ka lede maikai," wahi a Vanona, "ma kou hoomano ana {illegible} i keia noi au ia'u, oiai ma kou aloha ana mai ia'u ua like ia me kou aloha ana i ka pohaku ko'a wale iho no. A ma kou aloha ana mai no hoi ia'u ke lumai pu nei oe ia oe iho iloko o na aleale o kou mau manao hewa iho, oiai o ka leo o ke aloha i ko'u puuwai ua like maoli no ia me ka leo kuike no ka hele hoolewa e kono mai ana ia'u e hele aku i kuu Mariona aloha." Nolaila, i ka pau ana o kona hoopūka ana i keia mau huaolelo, ku ae la oia iluna me ka haalele ana aku i ka Lede Maraki e ninipo ia ana e na wiliau a ke aloha, a huli hoi loa mai la oia no ka pakaua. A noho aku la nohoi ua Lede Maraki nei e hoopau pono i kona uwe ana i pau pono ai ka uluku o kona puuwai, a i ke akakuu ana iho i huli lioi mai ai oia. Ia Sa Naiia Vanona i hiki mai ai i ka pakaua, e imi ana o Aiuliew Murry iaia me ke ake nui e loaa koke, oiai aia he elele lawe kauoha ua hiki mai iloko o ka pakaua me kekahi nuhou ano

nui. Nolaila, i kona komo ana aku iloko oka pakaua oia no ka wa a Andrew i pane mai ai: "E kuu haku eia he eleele lawe kauoha mai ka pakaua mai nei o Dumabatona me ke ake nui e halawai kino pu olua," "Heaha la keia pilikia nui e pihoihoi nei o kou mau helehelena?" wahi a ua Vanona la. "Eia he elele mai Dutnabatona mai nei, i kii mai nei ia oe," wahi a Andrew. Puka aku la ua Andrew la mai ka rumi nui aku, a komo hou mai la oia me ka elele i hoouna ia mai ai, a oia nohoi ko Vanona wa-i huli ae ai a haawi aku la i kona aloha i ua elele la me ko Andrew hoolauna pu ana mai: "0 Sa John Graham keia koa wiwo ole." A oia ka ua malihini nei i pane mai ai ia Vanona: "I hoea mai la au e kono aku ika ikaika o kou mau io huki ame ka loea o kou noonoo e hele aku e haawi i kau mau hoopai ino ana maluna o ka poe powa wale i ka hanohano o kou kupunakane. "Oia ame kekahi poe alii Sekotia e aku he umikumamalua ua pau lakou i ka luku ia me ka mainoino nui ma Ayr, a pela i ake ia ai kau mau hoopai ana aku no ka iuo a lakou i hana mai ai ia lakou," Pela i hahai mai ai ua Sa John Grahama nei i na mea e pili aua i k#na kupunakane ame ke ano o kona pepehi hoomainoi'no ia ana, a pela pu nolioi me ka makuakane oua Sa John Garaliama nt>i. Hoakaka pono mai la oia i na mea apau e pili ana i ke kupunakane o Vanona, a i ka la i holo maliuka aku ai o De Valana mai ka pakaua aku o Dumabatona, ia la no laua i liiki mai ai i ke kulanakauhale o Avr. W

Ia wa koke no ua l>e Vulana nei i haaw koke ae ai i ke kauoha e hopuhopu ia na alii Sekoiia apau loa malaila, a e lawe ia aku iniua o ua De Valana nei, a i ka pahola ana ae o ūa lono la ua lilo ia he mea kauinaha maoli mai o a o. "Nolaila, oiai au e noho ana me ka nanea, hoea mai la kekahi o ka'u kauwa a liai mai la, e holo oe e kuu haku opio i o Vanona la, a e koi ikaika aku iaia e hiki mai a e haawi i kana mau hoopakele ana i ke ola o kou makuakane ame kona pilikana, pela mai nei ke kauoha a ko'u makuakane. "I ko'u lolie ana i keia kauoha ua kau koke iho la au maluna o k(s"'u lio a liolo pololei ae nei no ka pakaua o Dumabatona, a i ko'u h'iki ana ae nei ilaila, i hai ia mai nei eia oe i anei, kau koke iho la au maluna o kekahi waapa a holo awiwi mai la no nei, me ke ake nui e halawai kino pu kaua. "Aka nae, o ka lohe hope loa a'u i lohe ai no k'ou kupunakane ua make oia, a o na alii Sekotia ua pau i ka paa pio," a oiai keia mau huaolelo i pa aku ai ma na pepeiao o ua Vanona nei no ka paa pio o na alii Sekotia ame ka make ana o kona kupunakane, ike ia aku la ka pii ana ae o ka ula ma kona mau papalina. Oia kana i pane mai ai: E ukali akn no au ia oe e Sa John Graham." "Ihea?'' wahi a Murry. Pane mai la o Vanona: "I Dumabatona oiai, he mea pono 110 ia'u e hele mua au ilaila, e lawe mua mai i na kokua no ko'u ikaika e paio aku ai me ka luku nui i na poe pakaha wale a pau ia Sekotia. He mea oiaio, na keia mau lima ponoi no auanei e hai aku i ke ao liolookoa i ko'u aloha i kuu kupunakane i hookahe mainoino ia kona koko hala ole." "No kou mau kanaka aia lakou ma kela aoao 0 ka moana wai," wahi a Graham, "oiai ia'u i hiki ae nei i Dumabatona aole oe, ua hai aku nei au i ke kumu o ko'u hiki ana mai nei. Pela au 1 kauoha aku nei ia Sa Roger Kirpatrick ame Sakaramagoura, ame ka poe e hiki ana ke hele e uhai mai mahope o'u, a ke manao nei au, me lie la, aia lakou i keia manawa uia kela kapa o Rensrew.'' "Ke hoomaikai aku nei au ia oe e kuu hoaloha," wahi a Vauona, "akahi 110 a maopopo ia'u

ua heluhelu maoli mai oe i kiui mau manao. Nolaila, e hele koke aku no kakou i keia manawa, a ke hai aku nei au ia oe e Mui'ry, aole au e noho hou iho ana, oiai. aole o'u hopohopo ana i koe no kou makuakane, oiai eia oia i kahi maalahi. "E noho iki iho nae lioi oe a ike aku iaia, a e hai pu aku oe iaia aole hoi oia e hoopoina ia'li maloko o kana mau huapule, a mahope aku oia, ina oe i manao e imi ae ia'u, alaila, e loaa no au ia oe i ke kulanakauhale o Ayr." 0 Edewini nae, aole oia i maopopo iki i na mea i hana ia maloko o ka pakaua, a o kana wale no i hoomaopopo ai, i kona ike ana aku ika oili ana mai o ke aliikoa malihini me na helehelena ano e, ao ko Murry hoi ua pihoihoi. Hoomaopopo pu aku la nohoi oia i ka helehelena o ko lakou aliikoa, ua kahakahaia na ake ana e hookau aku i kekahi hoopai ino, a o ka maka mua hoi ia o kona ike ana i ke kahuli loa o na hiona 0 ua aliikoa la. Me keia mau ano a ua inau nliikoa nei ana e ike nei, i hooKolo iho ai oia e noho me ka malie me ke noi ole aku i kona aliikoa kiekie e hai mai iaia i ke kumu o keia mau kahoaka ana e ike nei. Pela oia i hooholo iho ai, o kana hana pono wale iho no o ka uhai aku mahope o kona aliikoa a nana e hoonoho mai*?aia, ina aole e hiki 1 ua wahi Edewini nei ke uliai aku ma na meheu o ua aliikoa la ona. Pane mai la o Andrew Murry: "Iloko o hookahi hora mai keia manawa aku e liuli hoi aku ai au, i lohi wale iho 110 au i ka hui pu ole aku o'u me kuu makuakane, a ke lolie oia i ko'u manao, pela hoi au i kona, alaila, e hui pu aku no kakou i Ayr.'' Hoolale koke ae la o Vanona i na hoe waapa e panee koke ia aku, a e haalele koke iho lioi lakou ilaila iloko o ka manawa pono, a pela i hooko koke ia aku ai me ka hakalia ole. Emoole, lana ana ua mau waapa nei iluna o ka iliwai me ka lakou mau malihmi, ka hoola o Sekotia, ke alii opio puuwai hao kila Edewini, ke aiiikoa °pi° hiwe kauoha mai Ayr mai, ame na koa mai Dumabatona mai. Hoko o na minute elima ma ia hope iho i nalowale aku ai ua poe auuioana la mai ka ike ana aku a ko ka pakaua o Ruta, a oiai lakou i kaa pono loa aku ai i waho o ka nioana wai, oia

ka wa a Garahama i lioiko mai ai i ka papainoa holookoa o na poe i oki ia o na poo, ame ka poe e paa ana iloko o ka pakaua ma Ayr. Nana iho la ua Vanona nei me ke akahele, a o ka inoa e kau ana maluna loa o kona kupunakane, a oia kana i pane ae ai: "Ke ike nei au aole loa he ahi e aku nana i lioa i kuu inaina o keia waleno. A iua e kokua mai ana ke Akua i kuu mau lima nei, aole loa he mea e hoopakele ia ai o kekahi o na poe i komo pu e lawelawe i keia hanaino haahaa loa." "Ka hanaino hea?" wahi a Edewini. Pane aku la o Yanona: "E heluhelu i keia a nana e hai mai ia oe, a o ke kumu hoi o keia hoi pupuahulu o kakou, a pela auanei e paila ia ai ko'u puuwai e ka inaina." Lalau aku la ua Edewini nei a heluhelu iho la i ke poo o ka papainoa o na alii' Sekotia i oki ia na poo ma ka la 18 o lune, M. H. 1297, a i kona ike ana pii ae la ka ula i kona mau papalina. A ike iho la oia o ka inoa e kau ana, o ke kupunakane o kona kenerala, a oia kana i huli mai ai a nana ia Vanona, ua hele a haikea kona mau helehelena i ka nana aku, oiai no laua e hoomau ana i ke kamaiiio ana me Garahama. Aka nae, aole 110 i pane aku o Edewini ia laua, ua nana hoomau iho la no oia iōaluna o ua papainoa la me ka lolelole pono ana. A i ka pau ponO ana o kana nana i ka poe make, hoohuli ae la oia i kaua nana ana ma ka poe i hoopaa pio ia iloko o na keena pouli. Oiai oia e nana hoomau ana, halawai iho la ka ike a kona inau maka me ka hoohewahewa ole i ka inoa o ka Haku Rulavena, hoopuka ae la oia me ke kuoo me ka leo nui: "0! e Vanona, oia ka, o kuu makuakane kekahi i paa pio ia lakou," a na ia mea i oki pu ae i ke kamailio ana a kona kenerala. Lalau mai la o Vanona i ua pepa nei me ka ninau pu ana mai: "Aia i hea? Ea, aia i hea kou makuakane aloha?" wahi a Vanona. "Eia maanei," wahi ana i kuhikuhi iho ai me ka hapopo o kona mau uiaka me na waimaka ame kona leo ua puua i ka ua mea o ka makolukolu i ke aloha. Iloomau mai la no ua Vanona nei i ke kamailio ana ma ke ano e hoomalielie ana i kona wahi aliikoa opio: "He oiaio i Ayr kakou e hele nei, ina e ko-

kua ia mai ka kakou huakai e ke Akua o ka pono ame ka pomaikai, alaila, aole e ike hou ana kou makuakane ame i ka ehaeha, a na kakou no auanei e hookuu laelae ia lakou a pau." No ka nui loa o ka pihoihoi o ua wahi Edewini nei, nolaila, lele mai la oia iloko o ka umauma o Vanona a pane mai la: "E kuu hoola ame kuu hoopakele." Olelo mai la hoi o Garahama: "E Yanona owai keia wahi keiki opiopio i kupono ole i keia oihana koikoi a kakou e auamo nei? Owai hoi kona makuakane i hoopaa pu ia me ko'u, ana e uwe nei?" "Ke keiki keia a Wiliama Ilutave»a," wahi a Vanona, a o ka lala pili pono hoi keia i ua haku la, a o ke keiki hoi keia a ke kaikuahine o ka haku Maraki, ka mea nona ka pakaua o Botawela, ame Ruta a kakou i haalele aku ai. He hana auanei na kona hale e haaheo ai konawahi kulana opiopio, a oia ka mea nana i kokua nui mai ia'u i ka lanakila hanohano i loaa ia Sekotia maluna o ka pakaua o Dumabatona." A oia ka ua Vanona nei i huli aku ai i kona aliikoa opio a pane aku la: "'E nana mai ia'u e Edewini, a na'u no auanei e hai ae i kau mau hana koa o kou mau la opio e haaheo mau ai o Sekotia." Nolaila, hai aku la oia ia Garahama i ka moolelo loihi o ka Edewini mau liana koa, ame koua piha eleu oka naauao maoli mai ka mua a hiki i ka hope. Oia ka Garahama i haawi ae ai i na mahalo kiekie no keia wahi aliikoa opiopio no kona aa e pii aku maluna o ka pa o ka pakaua o Dumabatona i kela po 8 ke kaulana nui wal« me ka maka'u ole. A oia ka ua Garahama nei i lalau mai ai i ka lima o ua wahi Edewini nei a pane mai la: "E ka opio puuwai koa, e ae mai oe ia'u owau kou kaikuaana elua a o Vanona hoi ko kaua kaikuaana mua loa, a e hoomanao iho oe, i ka po o ka la apopo e kaua like ai kaua uo ka pono o ko kaua mau makuakane." No keia mau olelo a Garahama, akaaki ae la ua Vauoua nei no keia mau olelo hoolana i ke aliikoa opiopio loa o lakou, ku ae la oia a haalele iho la ia laua, a oiai ua Vaiiona nei i eu ae ai, hele aku la oia mamua o ka waapa no ka nana ana ina palia ua lihi launa aku lakou i uka. (JĒ hoomauia aku ana.)