Ke Au Hou, Volume II, Number 17, 26 April 1911 — HE MOOLELO KAILI PUUWAI NO Kaehuiki-Mano-o-Puuloa KE KEIKI-MANO A KAPUKAPU LAUA O HOLEI O KE AWA ULILI O PANAU, PUNA HAWAII-KE AIWAIWA I PONIIA I KA NIU HIWA, KA AWA-LAU AME KE KUMU-ULA, A I OLE, O KA IKI HOONAHOA NANA I ULUPA NA NIUHI HAE O NA ALE-KUALOLOA O KA MOANA MAI HAWAII A HOEA I KUKULU O KAHIKI [ARTICLE]

HE MOOLELO KAILI PUUWAI NO Kaehuiki-Mano-o-Puuloa KE KEIKI-MANO A KAPUKAPU LAUA O HOLEI O KE AWA ULILI O PANAU, PUNA HAWAII-KE AIWAIWA I PONIIA I KA NIU HIWA, KA AWA-LAU AME KE KUMU-ULA, A I OLE, O KA IKI HOONAHOA NANA I ULUPA NA NIUHI HAE O NA ALE-KUALOLOA O KA MOANA MAI HAWAII A HOEA I KUKULU O KAHIKI

[Kakauia c Ka Ohu Haaheo ina Kuahiwi Ekolu.]

MAHELE II Ka Huli Hoī ana o ka Huakai Makaikai no Hawaii Nui Akea—Hakaka Hou o Kaehuikimanoopuuloa me na Olali o Moana-wai-ke-oo Mahope iho o ka hui kamakamailio ana i panee ia mai ai na mea ai a haule aku la lakou nei e haupa iho i na mea i hoomakaukau ia e ke kamaaina. E laa ka awa kupu'e i ka wai o Poki, na ahui maia Iholena pala kapule o Waohala, ka limu kiha noho poopoo o Kehau, na opihi noho i ka ehu o Ohiki, na wana noho kowa pohaku o Inanui, nakumu hoomoe lawalu o Pahaukolea, na niu wai puka iki o Kahoalii, na opae oehaa mahiki o Helani, a pela wale aku. Ua unu ia mai keia mau ono a makaukau a e muu mokaki ana iluna o ka papaaina, a haule aku la lakou nei e hoopiha i ka houpo lewalewa oia hele ana mai oia loa me na hookaau olelo ana nohoi elike me ko lakou ano mau. Mahope iho o ke oki ana iho o keia apana hana a lakou a papu maikai aku la o loko, oia no ka wa i hookuekuene pono iho ai lakou no ka hooponopono ana i ka lakou apana hana oia akoakoa ana. Oia ka ua alii nei o Kona i pane aku ai: "He'nani hoi ia ua hiki mai nei kakou apau a akoakoa elike me ka'u i hoouna aku nei e hiki mai oukou. Ua kauoha aku nei au ia oukou e akoakoa mai kakou no ka noonoo ana i kekahi hana ano nui a'u i noonoo ai, a aia nae hoi ka hololea oia manao o'u ia kakou.

"Penei ua manao.la o'u, oiai ua hele aku nei kakou a kukulu o Tahiki malalo o ko kakou kamaaina opiopio, ka lua ole hoi o na koa a kakou 110 apau i ike ai, aohe opu ko momona iaia, pela i komo ai ka manao iloko o'u e hana kakou i ahaaina palala nui. Iloko oia ahaaina kakou e kono aku ai i na hoaloha o kakou apau loa a hoea i kukulu o Tahiki e hoea mai, a e kono pu aku hoi kakou i ua pukaua opio la o kakou, oiai ua manao au nona ia ahaaina. "He manao ko'u no keia ahaaina, a aia hoi a hiki mai oia a noho i ua ahaaina nei a kakou, alaila, iloko o laila e waiho aku ai au i ko'u maluhia malalo ona, a e lohe pu mai hoi oukou apau loa ia mau mea, a o ka noho alii wale iho no ko'u." Oia ka manawa i oho like mai ai ua poe alii nei me ka olelo ana mai: ''Aole o oe wale ia manao, o makou pu no kekahi, oiai aole a kakou uku iaia, nolaila, ua pono e lilo pu o ko makou kekahi." Ia wa i lilo ae ai ka olelo ia Kepanila a pane mai la: "He hana maikai loa keia a kakou e noonoo nei, oiai aole no lne mea hou aku nana e paopao ia kakou o keia wahi opio wale no, ke loaa he kuia ma ko kakou aoao. Nolaila, ua pono maoli no kel{i manao ou, a e hana io kakou pela, a i ko'u manao ana ilaila kakou e hookohu aku ai iaia i puk&ua no ko kakou mau kai nei. a e kuahaua ia aku hoi pela. "Ua manao au o ke alii o Hilo ka mea nana e haku ka olelo no ia apana hana a kakou, a e hoomaka koke ia keia kuahaua no ka ahaaina ana, mahope iho o ka hookuu ana o keia

alm a kakou," a, pela Iho I» i aponoia ai Rft tnea npau lua, Hoakaka mai la nq ua alii ala o K.ona i kani o ka ahaaina e nialamaia ai, nia ka aoao Kealaikahiki o ka mokupuni o Kahoolawe, e kokoke ala i kahi o Kamohoalii, a ua apono lokahiia ia manao. Ua noonoo pu iho la nohoi lakou i ka manawa e akoakoa 'ai, a hooholo ia iho la i ke ao o ke kaulana mahina o Kane i ka malama o Kaaona. E kono ia ana na hookalaleupua o ke kai a me ua niuhi kae'ae'a e hiki ae ma ka la hookahakaha nui o na pihi manamana, a e lawe mai kela ame keia i ka mea i loaa iaia, a e malama ia na lealea no na anahulu elima ka loihi, a e hai ia aku ka lohe i na elele apau o Moananuiakea. Nolaila, e hoomanao na mea apau loa he hookahi wale iho no malihini hanohano loa oia la oia o, Kaehuikimanoopuuloa, a o ka pukaua nui hoi o na alii o Hawaii. I ka holopono ana o keia mau mea apau loa, i hookuu ia ae ai keia mau kukai kamailio ana, a haawi pu ia aku la ka hana ame ka hookipa ana i na malihini malalo o na hooponopono a Kepanila. Hoolilo ia iho la ia koena manawa e lakou ma na hookaau olelo ana, na kukakuka kamallio ana no ka huli hoi ana mai Kaliiki mai, a pela wale aku. A no Kepaniia hoi, ua huai pau aku la oia no kona malama ahaaina ana ame ka noho ana aku o Kaehuikimanoopuuloa e luana i ke koena aku o na lealea, ua lawe ia mai na poe lealea hula, olioli, puhenehene, kilu, ame na ano hana hooikaika kino oia au kahiko no ka hoohauoli i ka lehulehu. He mau la ko na alii hoonanea pu ana, a ma kekahi kakahiaka kalae malie mahope iho o ka pau ana ae o ka hoopiha ana i kahi piina ikiiki o Kauhao, ua noi aku la ke alii o Hilono ka liookuu ana mai o kona mau hoa iaia e liuli hoi, a hiki i kona wa e hoouna mai ai i kalohe no ko lakou akoakoa hou ana no na mea e pili ana i ka ahaaina. Hooholo lokahi ae la lakou e liookuu io aku iaia no ka lawe ana aku i ka olelo imu^p

k<3 alii opio Kaehuikimaheopuuloa, ka hoi a kiai makalae o ke ala ulili o Panau, PunA i Hawaii, a o ke koena iho o na malihini ke luakaha pu me ke alii puuwai lokomaikai o n» Kona. Ama ke kupono ana okala ika 1010 iluna pono o ka piko o "Wakea, i wehe ae ai ka pili aloha a ua mau alii ala, a oia ka ke alii o Kona i kauoha aku ai ia Kehau ame Pohakuloa kekahi o kona mau pukaua, me kona aipuupnu oia o Inanui, no ka ukali ana i ka huakai huli hoi a ke alii o Hilo. Kauoha paa aku la ua alii nei o Kona e malama pono lakou ika maluhia ame k& ihiihi kapu o ke alii, e nana i na enemi ame na kimopo, e hoolohe i kona leo a hiki i ka hoea ana o Kepanila i Kauakanilehua. Nolaila, ika hala ana aku o ka lakou huakai, ua noho iho ia no ke aloalii o Kona iloko o na lealea ame na hauoli maikai ana. Mahope iho o ka hala ana ae o na manawa hauoli, oia ka wa i hookuuia aku ai kela a me keia no ka hoi ana i ko lakou mau wahi iho me ka piha mahalo, a o na alii o Kau, Kohala ame ko Hamakua kai hookaulua iki no kekahi mau la. Ika huli hoi ana ua mau alii ala no ko lakou mau wahi, ua ano kuahoohihi maoli ko lakou manao i ka nani o ka la'i malino a Ehu, aoe hoi e hihi, o ka papale mai a ke aloha o ka ohana i na maka ame na hoa noho oke aloalii e ake no a ike, a hanini iho la ko lakou mau waimaka walohia e kulu pakahi ana i ka welelau lihilihi. Maanei e huli ae ai ka kakou kamailio ana no ke alii o Hilo, oiai oia i haalele aku ai i ke kai malino o Kona me kona mau hoahele aumoana, ma ia auwina la no i hoea aku ai lakou no ka uluwehiwehi haaheo o Hilo i ka lehua, a kamoe aku la ua mau i'a maka onaona nei no ka halau liale o ke kamaaina. Ia lakou i oili like aku ai i ka halau lau lehua o mua, he oiaio, e mau ana no ka hauoli o ke aloalii iloko o na lealea elike no me ia a ua Kepanila i haalele iho ai, a i ka ike ana mai o na aialo iaia, ua kii koke mai la lakou e hapai jaia % no kona nu'a kapu me ka hookipa pu ana

*ku i kana mau malihini me ka maikai, a ua hoomahaia na lealea no ke kapu o ke alii, no ka mea, he kapu moe ko keia alii, he kapu wela a mahanahana o ka ili i ke ahi kuni a Lonomakua. Iluna o ka nu'a lehua palupalu i hui pu ae ai laua me Kaehuikimanoopuuloa me ka hauoli nui, me ka hu'e pau ana aku a ua alii la o Hilo i ke ano nui o kana huakai a koe nae kahi e pili ana i ke kumu o ua ahaaina ala i makemakeia ai. A hoike pu aku la ua Kepanila nei, o keia ana ka lua ole o ka ahaaina i hapai ia ma ko kakou mau kaiaulu nei, a ke hoohialaai ia ala hoi ua opio nei o Puna me keia mea makamaka hou, ka mea nae ana i hoomaopopo ole ai he hana keia e hanaia nei nona. Ua oiliili mai no nae na manao iloko ona, no ke ano hoowahawaha o ke alii o Kona i kono ole ia mai ai oia e komo pu aku ma na kuka no na hoolala ana, eia nae ua kaomiia mai no nae ia mau manao ona e ke ahonui elike no me kona ano mau, a ia po ana iho, i loaa ai iaia ka ike mamuli o ko laua halawai uhane ana me Kamohoalii ka haku alii o ka moana o ke kai o Kahoolawe. Ua ike aku la keia iaia e ku ana inaluna o kekahi puu kiekie i ulu ia e na mauu uliuli, a malaila oia i pii aku ai a noho pu iho la laua no ke kuka kamailio ana, a oia ka ua Kamohoalii nei ipane mai ai: "Auhea oe e kuu koko, ke hoalii a poni aku nei au ia oe i alii nui a i pukaua ikaika a koa hoi no na kai, na kuono, na ale ame na wai laula o Moananuiakea, a e paa iho oe ma ua kulana la elike me ka loihi o ko ka honua nei mau la, a e opiopi ole ia ai hoi na wai, a o oe auanei hoi ka hopena o na mea hanu apau loa. "E hoomanao oe e kuu lei, e hooiaa e aku ana au ia oe mamua o ka hooili ana mai a ko ke ao nei ia oe ia haawina like, oiai oia ka hana nui o keia mau la e nee mai nei o ka hoalii aku ia oe maluna o keia mau mea apau. Ke hai aku nei au ia oe, o ka kanaka ia, a o ka'u nohoi keia e hana e aku nei nou, eia ke kai ke ake nei o oe ko lakou kalahala, a ma ou la e maluhia ai lakou, o ko manao inaina, huhu, a hau-

peepee no ko kono ole ia ana mai i ka halawai kuka a lakou, aole ia no kahi mea e aku, aka, nouno. "O koia mau hana apau na ke alii ia o Kona, a oia ke kumu i kii ia mai nei o ko haku hale, a noho hookahi oe i kona alo alii, ua hunaia ia oe ka manao me ke kali ia aia a hiki ia la nui, alaila, oe ike. Ke olelo aku nei au ia oe, mai huhu oe ike alii o Kona, oia ko mea nana i hookiekie ma o kekahi la o kona pukaua, oia o Haakala, he io, ahe koko nou, a he pulapula na'u, pela i a'o ia ai ua alii la o Kona, a e lilo ana oē i alii a i haku maluna o na i'a o ke kai, a e weli ia ai e na mea apau." I ka pau ana o keia mau olelo, i nalowale iho ai ua Kamohoalii nei, a puoho ae la o Kaehuikimanoopuuloa, a ike iho Ia oia ua kuka laua me ke akua, a eia ka he hihio keia ana e ike nei. Nalu nui iho la ua opJb nei me kona hoopau loa ana i kona nini no ke alii o Kona, oiai aia kona inaina iaia, oiai oia hoi ka mea nana i kono, aka nae, aole oia kekahi i kono ia mai e hiki aku, elike me ka kakou i ike ae nei i kana i manao ai. I kona puoho ana ae kakali aku la oia o ke ala mai o kona kamaaina, hoohali kamailio aku la ua wahi opio nei: "Ka he keu nohoi ka oukou hana o ka akoakoa ana mai i Kona a ka hana nui, ke kuhi nei au he wahi hana ae nei eia ka he koikoi maoli.'' "Auwe he hana nui maoli no keia a makou,'' wahi aua Kepanila nei, "he hana nohoi e pomaikai ai no kekahi mea," a oki pu iho la ka olelo ana a ua alii la o Ililo. E hoomauia aku ana.