Ke Au Hou, Volume II, Number 17, 26 April 1911 — Ka Moolelo Hialaai Nui ia o Sa Naita Wiliama Vanona KE DIA KEOKEO O NA PAE MAUNA O SADONI, KA LAWAKUA NOHO WAONAHELE O KATALANA, A I OLE, O KE PUKONAKONA KAULANA O KE ALOALII O EDEWADA KA MUA [ARTICLE]

Ka Moolelo Hialaai Nui ia o Sa Naita Wiliama Vanona KE DIA KEOKEO O NA PAE MAUNA O SADONI, KA LAWAKUA NOHO WAONAHELE O KATALANA, A I OLE, O KE PUKONAKONA KAULANA O KE ALOALII O EDEWADA KA MUA

Ike koke aku la oia ua kokoke loa lakou e pili aku i kahakai, oiai ke ike aku la ia ua piha pono o uka mai i na kanaka, a oia kana i haupu wale ae ai no malia o kuu mau koa no pah.a lakou. Nolaila, makemake iho la oia e hoao ia lakou, lalau iho la oia i kana pahikaua a unuhi ae la mai kona wahi ae a owiliwili ae la iloko o ka lewa. I ka ike ana mai o ua poe ala o kula i ke ku aku o ua Vanona nei ame ka owiliwili pu aku i kana pahi, oia no ka wa i puia ae ai o ka lewa i na leo huro me ka hooho ana, " Vanona! Vanona!l a wawalo hele ae la ko lakou mau leo ma o a maanei o kahi a lakou e hoomoana ana, a ua loheia hoi ia mau leo no na mile loihi. Puiwa ae la o Garahama laua o Edewini no keia mau leo hooho o ko ka aina mai poe, a ku ae la laua iluna, me ka hoomau no o ka poe hoe waapa i ka hoe ana. He mau minute wale no ma ia hope iho, i lele aku ai ua Vanona nei a kakou i waena o kona mau puali koa, oiai no lakou e hoomau mai ana i ka h.uro ana, me ka hooho ana ae, "e ola mau loa o Vanona." A pela mau no lakou i hooho ai no na wa loihi iloko o ka hauoli nui a ka launa ole, i lawa no ia Vanona ma a lele i ka aina paa o ko lakou maki koke aku la no ia no loko o ka ululaau o Logolane. Malaila i waihoia iho ai ka puali holookoa, a komo aku la ua Sa Naita Wiliama Vanona nei e hoomakakiu i ke kulanakauhale me kona mau aliikoa pu me ia. Pa puhea mai la ka makani, a iloko oia aheahe malie i hooluolu iho ai ka puali o ua liona la 0 Sekotia ame kona mau aliikoa e kilo hele ana 1 ke kulana o ke kulanakauhale. A ma keia wahi i lilo aku ai ke pailaka ana malalo o Garahama, oiai ua hai mai oia ia Vanona ua kauoha aku oia i kana kauwa e kali oia ia lakou ia po me ka makaala loa. Nolaila, aole no i liuliu loa aku ia konao ana aku a ua Garahama

ei iloko o kekahi opu laau, oiai ua poeleele iho n la i keia manawa a lakou e hele nei, hoi hou mai la oiā a hai mai la: "Aia ke kulanakauhale iloko o na lealea no ka piha hauoli o De Valana no ka lilo pio aoa mai o na aina ia lakou, ame ka luku pu ia ana hoi o na alii Sekotia, a aia ka pakaua iloko o na lealea nui hewahewa." "Ina pela, alaila, o ka manawa keia a kakou e uhau aku ai ia lakou me na huipa, i loaa ai ko lakou mau hoopai kupono," wahi a ua Vanona nei, nolaila, haawi ae la oia i ke kauoha paa i kekahi o kona mau puali e kiai paa loa ia me ka makaala ke poo o na alanui e komo ai iloko o ke kulanakauhale me ka ae ole i kekahi e komo aku a i ole hemo mai paha. A oia ame kekahi mau mahele o kona mau koa hoopuni ae la lakou i ke kulauakauhale, me kona alakai ana ae mamua pono mai o ka pakaua, a o ko lakou wahi i laki loa ai, oia no ko De Valana hoonoho ole ana i kiai ma ia wahi i ua po la. A oiai lakou e hookokoke aku ana i lTa ipuka o ka pakaua, oia no ka wa i huli mai ai o ke kauwa a Garahama a o ko lakou alakai hoi a pane maila: "Ua huhewa ia kakou." Pane aku IaoVanona: "E ke kauwa maikai, mai pihoihoi oe, oiai ina no i nalowale ko kakou mau kuamoo, alaila, na ka maka no o ka kakou mau pahikaua e huli aku i alanui no kakou. "E luku aku kakou i ko kakou mau enemi me ka weliweli nui, elike me ka luku ia ana o ko kakou mau makaainana, oiai aole mea e naai ko'u inaina mamuli o ka pepehi hoomainoino ia ana o ko'u kupunakane, a na ia mea e hai aku i ko Sekotia holookoa eia iho he luku weliweli a hoea aku." Nolaila, e paio kakou me ka wiwo ole a hiki i ko kakou hopena, e paio kakou no ko kakou aina aloha, a hiki i ka welo hou ana o ka hae o Sekotia.''

Oiai oia i hoopuka ae ai ia mau liuaolelo, #ia *© ka wa i pa pono mai ai ka malamalania i k«ia man aaaka mai ka hookowa ia ana ae o ka pnka 0 kekahi hale, kahi mai nona ua malainalaaa aei, a loho pu ia aku la nohoi ka leo uwe kamikan, a e hoene pu mai ana hoi ka leo o na atea kani. A eiai i keia manawa ua kokoke loa aku la lakeu i na hale kumakena ala, a i ko lakou hiki Ana aku kikeke aku la oia, a iaia i hopu aku ai i ka laka oia no ka wa i hemo wale mai ai no, a kamama ae la ka puka, a puka pu mai la kekahi wahine me ke kukui. I ka manawa i lele mai ai • na olino o ke kukui maluna o na hiohiona o ua kiena nei o na hilana o Sekotia, oia no ka wa a ua wahine nei i hooho ae ai: "Auwe! o Sa Wiliama no ka." Pela pu nohoi i ike koke aku ai ua Vanona *ei aole he wahine e aku, aka, o Eleaapa no ia, k«aa »ea nana i hanai i kona mau la uuku, a o ka mea hoi nana i malama i na la kanikoo o kona kapunakane i apahuia ae la ke poo e ka inaina o De Talana. Hopu koke aku la o Vanona i kona a-i a komo lik« aku la laua iloko me ka hoonoho ana aku i k«na pnali ame na uk»li i waho, a kono pu aku ia oia i ma wahine la nnle e hoopuka nui ae i k«aa inoa, a pela lakou i liamumu wale iho ei no. A o na wahine nei hoi, huki aku la oia ia Vanona ma ka aoao o ua kupapau nei e wailio aaa aole he poo, a pane mai la: "Eia kou kupUßakjane o Sa Ronald Granford," oiai ua paa i ka uhiia, a oia nohoi ka wa i wehe ia ae ai o ua «ki la, a ike iho la oia i ke kino o kona kupunaka«». Paaaa ae la ua Vanona nei me ka naau i piha i ka mokumokuahua: "He oiaio anei, maluna lk« o kon poo hookahi ka inaina apau o Pelekane »ei e kaa iho ai? Aia anei a kaawale kou poo aai kou kino aku, alaila, na ka lili ia oe?" Huli ae la kona mau maka iluna me kona mau lima e puili ana i kona umauma, aka ukana koi o ka lihilihi o loku la, a puana ae la oia: "Ke k*#maikai a« nei au i na lani i kona waiho ana ■Mii i kuu ola au i lianai kunukunu ole iho ai i m«a &aaa e poke aku oie ka weliweli i ke poo o k«hi (■« keia kino nana i hoomainoino ia oe." Pmana pu mai la hoi ua kauwa wahine ala

ine ke kaukau pu ana mai: "He kaumahal H® kaumaha nui lihaliha no'u ka haku o Londona, ua ili pu ilio maluna o ka lehulehu e hoopuni nei i kāhi i noho ai o kou kupunakane, a inaaole ko'u pakela hoomano i ke noi e haawi ia mai na'u ke kino, ina la ua lilo paha kona kino na ko ke kai mau kini e paani mai." • • Oiai o Yanona ame ka wahine e uwe nei» pu iloko o laila ke anaina e akoakoa ala, a k« lohe pu la hoi kona mau koa mawaho i keia uw« helu a ko lakou alakai, a o lakou pu kekahiiloko oia haawina. A i ke akakuu ana iho oia no ka wa a u» wahine nei i hai mai ai i ka moolelo o kona haku, oiai i kona lohe ana i keia pilikia i ili iho maluna o lakou, ua hele koke aku la oia i ka pakaua a ike koke aku la oia i ka lawe ia ana o na kino e kiola i ka moana. I ka wa e kiola ia ana kela ame keia me ke poo kekahi ame ke poo ole kekahi a hiki i ke kino o kuu haku, ua ike aku la au i ke alina ma kona umauma ka mea hoi i kamaaina mau ia'u pela au i hele aku ai e nonoi e haawi ia mai ia'u kona kino, aua komo kokeke aloha iloko o ka mea nana e kiola ana i ua mau kino la, a pela oia i ae mai ai ia'u e lawe au. No ko'u ku nana mau ma kahi o na poo e w.ūiio ana i apaliu ia ae, pela oia i noke mai ai i ka huli a hiki i ka loaa ana, oiai ua hookaaAvale no ua mau kanaka la i na poo me ke ake nui e noi aku i kekahi uiau kahuna moneka e waiho ia lakou me ka maikai." No keia hoakaka a ua kauwa nei no ke ano o keia mea i hana ia maluna o kona kupunakane ua piha maoli oia me ka ehaeha, a oiai nohoi ua wahiue la e uwe hoomau ana i ke aloha no kona haku. Me keia ano i oili hou aku ai oia i waho a kono aku la i kona mau aliikoa e komo mai, a ia lakou i ku puni ae ai, pane aku la oia i ke kauwa wahine a o kona kahuhanai hoi: "E ae ia mai ana anei au e ike hope aku i kona mau helehelena?" "E ike ana oe," wahi a ua wahine nei me ka haaloulou pu ana, "oiai o kou ike hope ana no keia i kona mau heleheleua, aole oe e ike hou ana iaia.'' Lalau aku la oia i ke poo o kona kupuna* kane a kupenu iho la i ka pulima o kona kapa

kaua me ke koko a pane aku la i kona mau kenerala: "He hana kupono anei na'u ke hoolilo i kuu puuwai i haokila? Ina pela, alaila, ke malama nei au i ka'u hoohiki paa loa imua o ke Akua Mana Loa o ka Pono, e hoea mai ka hora e lipolipo ai na alanui o Ayr nei i na kulu koko." A i ka pau ana o kana hoopuka ana i kela mau huaolelo, puka aku la oia me ka malie e ukali ia ana e kona mau aliikoa, a hele pololei loa aku la oia no ka pakaua, oiai ke loku ia ala kona puuwai e ke alolia kupunakane oiaio. Ua meha na alanui apau a lakou i koino aku ai, oiai eia keia i na hora e ohi aku ana i ka pili o ke ao, a hoonohonoho like ae la oia i na puali koa ikaika ma kela ame keia puka o ua pakaua la. Mahope iho o kona ike ana ua paa pono na puka i ke kiai ia me ka makaala, a maki pololei aku la i kona puali ma ka puka pa nui o ka pakaua, a mamuli o keia hoonohonoho eleu ana i hiki ole ai i na kiai ke hooho ae a pau iho la lakou i ka luku ia. A oia ame kona mau koa i wae ia, me ka hoonoho pu ia iho o kekahi poe ma ua puk& la, h«l« pololei aku la lakou no ka puka o ka hale alii. Na ka malamalama o na kukui o ke keena nui i kono mai aia ilaila kahi i akoakoa ai o ua poe hookaumaha nei, nolaila, haawi ae la oia i k® kauoha ia Garahama ame Edewini e ku laua me kekahi puali ma ka puka akau o ua hale la. Huli ae la oia ame kona wahi puali a luku aku la i na koa kiai me ka hookoe ole i kekahi, a i ka pau pono ana o keia apana hana, haawi ae la oia i ke kauoha e pani ia na puka apau loa o ka halealii, i holo pono ai kana hana i manao ai. Pela i hoopuni ia ae ai ua halealii nei e na koa 0 Yanona i hoolawa ia me na pulupulu ahi, oiai he hal# laau ua halealii la i kukulu ia ai, a pela 1 hooko koke ia ai ke kauoha a ua Vanona nei ine ke kali hou ole aku. I ka manawa a Vanona i ike ai ua makaukau na mea apau loa, pii aku la oia iluna o kaupoku o ua hale nei me ka momoku ahi ma kona lima, a i kona hiki ana iluna wehe ae la oia i kekahi pili, a i ka a'ana kahea ae la oia me ka leonui: "Ke liea mai nei ke koko o ka poe i pepehi hoomainoino ia mai ka opu mai o ka moana hohonu no ko lakou hoopai ino ia ana, i uku

no ia hana ia ana o lakou a oia hoof>aii im m hiki mai nei ma ka ipuka." O ka manawa like no ia i ho-a i* «i n» p*l*pulu ahi a kela ame keia e hoopuni an* i k» h«l« alii, a o kela ame keia e noho aaa il«na o na noho iloko o ka halealii, ke nana nei lakou la Vanona me he anela la no ka laka vrtliw«li »k* ana me ka wiwo ole. Ke liolo pukaka nei kela ama keia no ka manao ana e puka aku i waho no ka ahai ana i kona ola iho, aka, aole he wahi e hiki akn ai, oiai ua pau loa na puka ike pani ia. Nana aka la ua De V r alana la iluna a ike aku la oia i ke k« mai o Vanona me ke kilakila, oia kana i hali a« ai a pane aku la i kona mau hoa noho: "O kela kanaka ko'u enemi ino loa, a e hoea mai anako'w la e hoopai aku ai iaia ke hui pu maua he alo a he alo." Hooho leo nui ae la na Sekotia apaa e hoopuni nei i ka pakaua, oiai o Vanon» aahoi ih* la ilalo mai kona wahi maiiku«i ilana o kaupoku oka hale. Ke ike ia nei ka haule ana mai a na o-a iloko o ka rumi nui, a oia ka na po« Pelekane i hopu aku ai a wawahi aka la i na puka, a i ka naha ana i oili aku ai i waho ma ka manao e holo, aka nae, aia na koa S«koiia k« ka makaukau la mawaho mai. Nonoi aku la kekahi o na kaukanalii Fel«kane i kona oili ana aku i waho ia Kirkpatrick • ahonui mai iaia e hookuu aku, oia kana i pan» mai ai: "Aia la ihea ia mea a oukou i ik* ol* ai he ahonui? Eia no makou ke hoomanao nti i ka wa a ko makou mau makua ame ko makoa mau kaikuaana i haule ai malalo o ka maka o ka oukou mau pahikaua, ua nonoi aku lakou ia oukou e ahonui mai, aole oukou i haawi mai," aow ia mau huaolelo hope i hou ia aku ai ua aliikoa Pelekane la i ka pahi a niake loa iho la oia. O ka mauawa ia i oili mai ai o ka Haka X>« Valana me kekahi ma\i aliikoa Pelekan* mo na pou, a liili mai la maluna o na koa S«kotia i Q)l*popo ole, a pela i luku ia ai he mau koa kakaikahi oka hapa mua oua puali Sekotia la. Pala iho la i manao ai ua poe Pelekana nai ua loaa ko lakou kowa kupono o palekana ai, a oili mai la lakou mo ka manao e holo, oia no ka manawa i hoea iuai ai o Vanona a luku aku la ia lakon. E /mokhw4o aht mm+.