Ke Au Hou, Volume II, Number 18, 3 May 1911 — Ka Moolelo Hialaai Nui ia o Sa Naita Wiliama Vanona KE DIA KEOKEO O NA PAE MAUNA O SADONI, KA LAWAKUA NOHO WAONAHELE O KATALANA, A I OLE, O KE PUKONAKONA KAULANA O KE ALOALII O EDEWADA KA MUA [ARTICLE]

Ka Moolelo Hialaai Nui ia o Sa Naita Wiliama Vanona KE DIA KEOKEO O NA PAE MAUNA O SADONI, KA LAWAKUA NOHO WAONAHELE O KATALANA, A I OLE, O KE PUKONAKONA KAULANA O KE ALOALII O EDEWADA KA MUA

0 Armelf ke Kiaaina nana i puana i na huaolelo o ke aloha ole o ka make maluna o Sa Ronald Granford, ke knpunakane o Sa Naita Vanona, oia kekahi i lilo i moepuu na ka paliikaua a Vanona, ana nae hoi i ike ole ai o ua enemi ino nei ia ana e huli hele nei. Aka nae, na na leo hooho a na enemi o ua Armelf nei i hooho tnai, a ame ia i lilo ai ia i nuhou hauoli na na Sekotia, a pela pu hoi i make ai ka haku De Valana, a pela i malaelae ke ala no ko lakou nee eku imua. Ala mai la hoi na koa e hiamoe ana me ka paa hapa o ko lakou mau kino i na aahu kupono, nolaila, aole e hiki ia lakou ke hele mai imua, a o kekahi pilikia nui hoi o lakou, aole he mau aliikoa nana lakou e onou mai imua. 0 na koa hoi na lakou e kiai ana i na rumi kalii i hoopaa ia ai o na alii Sekotia, huli mai la lakou e kaua mai i ka aoao akau o ko Gerehama mau koa, a pela i nui ai ka hahana o ke kaua i hooili ia ma ia wahi. 1 ko Edewini ike ana i ke kupilikii o ko Gerehama mau koa, oia kona wa i puhi ae ai i kana o-le, no ke kahea ana i mau kokua hou, nolaila, i kona lohe ana i keia leo o ka o-le, hoomanao ae la oia aia he wahi no ka hana ua makemake ia na kokua ana. Nana mua ae la oia a ike ua holo pono kana hoolala ana ma ia wahi, pela oia i waiho iho ai ia Kirkpatrick laua me Andrew, a lawe ae la oia i kekahi o kona mau koa me ia, a liele aku la no kahi o ka leo noi i na kokua ana, a pela i lilo pio mai ai ke aliikoa Pelekane nana e ku kiai ana ia wahi. A o na koa Pelekano hoi, aia lakou ke helelei la elike me ka mauu imua o ka palii kakiwi,

lalau aku la ua Vanona nei i kekahi laau nui, ame ia mea oia i wawahi aku aku ai i ke pani puka kahi i hoopaa ia ai ona lawehala. Ika naha ana aku o ua puka nei ia Vanona, ame ka holo ana ae hoi o ka maluhia mai o a o o ka pakaua, ia wa ua Vanona nei i puhi ae ai i kana o-le e kauoha aku ana i na poe apau loa e akoakoa mai. . £ He ku maoli no i ka weliweli keia kaua i ka nana aku, aka nae, ua pahola ae ka maluhia o ka lilo pio ana o ua pakaua la malalo o ka hoomalu ana a Sa Naita Vanona. Aka nae, mamuli o kela ano ahonui mau o Vanona pela no oia i ku ae ai iluna o kekahi ahua lepo o loko o ua pakaua nei a kukala mai la. "Ke hai ia aku nei ka lohe, o kela ame keia e ake ana no kona ola iho e waiho iho oia i kana mau mea kaua, āme ia e pakele ai kona ola." I ka wa i lohe ai o na koa Pelekane i ka leo o Vanona, o ko lakou wa no ia i kiloi iho ai i ka lakou mau mea kaua i ka honua, ame ke aliikoa e ku kiai ana i ka puka o ke keena lawehala, oiai he hana makehewa wale iho no kona kue aku i ke kanaka ana i lohe wale ai no, ka lua ole ma ka oniu ana i na lako kaua. Ua manao mua 110 o Gerehama aole e hookuu e aku ia lakou, aia a lolieia ka leo o ka o-le o ka lanakila, pela i kakali ai a hiki mai i ka hooko ia ana oia upu ana elike me ia a kakou e ike nei. Oiai o Eelewini ke aliikoa nana i kii aku i na Sekotia e hookuu mai, a o Gerehama lioi ka mea nana e ku kiai ana ma ka puka, ua lilo maoli i mea kahaha no ka manao o Kutawena kona ike ana mai i kana wahi keiki oia kekahi o na aliikoa o ka puali lioola o Sekotia, ana i ike ole ai uiamua.

Ua lilo m&oli kona ike ana mai i ua wahi k«iki nei ana i mea e hookahe ia ai o kona mau waimaka, oiai oia i ike mai ai e hehi opiopio ana oia i na anuu o ke kulana ame ka hanohano. wairahi iho la ua Edewini nei i na kupee hao i hoopaaia ai o kona makuakane me ke koi, a hahai aku ia nohoi oia i ka moolelo holookoa o kona hlau ana i ka pahikaua a uhai aku mahope o Vanona no ka paio ana no ka pono o kona aina hanau. A i ka pau pono ana o na kupee hao o ua mau alii nei o Sekotia i ka weluwelu, a oia nohoi ka wa i hoohalawai ia mai o ko Gerehama kiionohi me na helehelena o kona makuakane. 0 ka manawa like nohoi ia i poha mai ai o ka leo 0 ka o-le no ka lanakila, a oia ka ua Gerehama nei i huli mai ai a pane mai la i kona makuakane: "Ano ua kokoke loa mai ko'u hora e ike maka •ku ai i ka lua ole o na kanaka wiwo ole o ka honua nei. E hoomanao iho oe, he mau mahoe kaua iloko o ka pomaikai," wahi a Edewini ia Gerehama, "a e hoea mai ana ka hora e hui like aku ai ko kaua mau makuakane me na kanaka kaulana nei." laia i hoopuka ae ai ia huaolelo oia no ka manawa a Edewini i oiii raai ni mamua, a e ukali ia ana hoi oia e ka lalani o na alii Sekotia, a ia lakou i hehi mai ai i ke anuu o luna loa, e ku ana ilaila ua Sa Naita Vanona nei iwaena o na koa Pelekane e lawe mai ana i ka lakou mau olelo hoohiki o ka hanohano imua o Vanona. O keia wa a ua Edewini nei e alakai nei i ka puali o na pio, oia no ka wa e wehe ae ana o ke kakahiaka i kona eheu a hohola ae me kona mau •a anuanu huihui, a o ka wa nohoi ia e mau ana no o ka pipii ana ae a na uwahi pouli o na kapuahi. Huli ae la ua Sa Naita Vanona nei a lohe mai la i ka leo hea a ua mau alii Sakona nei, a ua Edewini nei e alakai nei no ka lanakila mailoko mai oka noho pio ana aka enemi. Ia wa no oia 1 halawai mua loa ai me ka Haku Dundaff ka makuakane o Gerehama ame Rulavena ka luaui nakuakane o Edewini, a o kekahi poe iho o lakou ua pinepine kona hui pu ana me lakou. A oiai oia e lululima pu ana me ua mau alii la, ua lilo i mea e hookahaha ia ai no kona nia-

nao ia wa like kona ike ana ia Sa John ~Mon®teika kekalii o na alii i lialawai pu me ia, h® mtu malama i hala aku. E hoomauao e na makamaka, o keia Sa Joha Moneteika, oia 110 ke alii nana i haawi mai ia Sa Naita Vanona i kekahi pahu hao hookalakupua a kakou i ike mua ae nei, ke kumu nui hoi nana i kauo mai i ka kakou Yanona e uhao aku iaia iloko o keia mau haawina i pahola iho maluna ona, a oukou e hoomaopopo mai ai ma ka nee ana mai i na helu i hala o keia nanea, a na Kera ame kekahi koa e iho e lawe mai ana iaia. Pane mai la o Kera: "Ua loaa mai nei o Sa Jolm Moneteika ia makou. mawaena o ka poe make mamua pono iho o ka halealii, oiai makou e hooko ana i kau kauoha, pela oia i loaa aku nei e nape malie ana no kona hanu, a o ke kumu nae 0 kona hiki ana mai nei i anei aole i maopopo ia'u, aka, nana no e pane ia oe nona iho." Lalau mai la o Vanona i ka lima o ua Sa John Moneteika nei a pane mai ia: "0 kou pakele ana he aie papalua ia no'u ia oe, oiai eia au ke ike nei i keia manawa i ke kanaka nana e hooiaio mai i na olelo a Boliola." He mea oiaio no ia, ua haawi aku au ia oe 1 ua pahu hao la, aka, e hoomanao iho oe," wahi a ua Moneteika nei, "aole e lilo wale oe i mea malaiua i ua waiwai la, aka, e lilo nohoi ka waiwai nui iloko o laila nou ponoi, a nau e haawi aku ia liai." Ninau aku la ua Vanona nei iaia: "Pehea la oe i hoea mai ai i Ayr nei? A pehea hoi oe i loaa ai e moe pu aua iwaena o na koa Pelekane?" Pane īuai la ua Sa John Moneteika nei: "Mamuli no ia o na poino apau loa i uluhia mai maluna ilio ou, oiai i ka po no a'u i haawi aku ai ia oe i ua pahu hao la, oia no ka wa i lohe ai o ke Kiaaina Heselelika ia mea, pela au i kii ia ae ai a lawe ia mai la he pio nana, a pela au i lawe ia mai ai i Lanereka, a ilaila au i paa ia ai e lakou. "I ko po au i komo ae ai e luku i ko laila a e pepehi i ke Kiaaina, e moe ana au iloko o ka rumi pouli, oiai ua ike ia au he hoaloha maikai loa nou, pela au i lawe lou ia mai ai no ka pakaua o Stirling e hoopaa ia ai, a ilaila au i hookolokolo ia ai e Gressi«gham a hooholo ia ko'u make, aka nae, ua hemo aku la au mai laila aku, no ka

hiamoe ana o na koa kiai e hoopuni ana ia'u ma,i ka rumi pouli aku, a he mau la maliope i loaa hou ai au a lawe loa ia mai no Ayr nei. "Nolaila, i ka ahaaina lealea ake Kiaaina i ka ponei i lohe ia ai ko'u lealea i ka himeni, pela au i kena ia mai ai e hele aku no lukou ma ka ahaaina. Ua kue nui aku au iko lakou koi mai ia'u, aka, iko lakou hai ana mai ina aole au e ae aku ana, alaila, e make au, pela au i ae aku ai e hele e hoolealea i ua ahaaina nei a lakou. "Aole no i liuliu iho ka'u himeni ana, i lohe ai au i ko oukou mau leo hooho, a hoomaopopo pu iho la au i ka paiauma mai a na ula ahi i na paia oka hale. Manao iho la au e make ana au iloko o laila, a ia wa au i lalau ai i kekahi a hooikaika mai la au e oili mai i wah,p e hui pu ai me oukou, aka nae, ua alai e ia mai au e na koa Pelekane, pela au i haule ai ilalo malalo o ko lakou mau kupuai, a oia iho la na poino i uluhia mai maluna o'u." Piha loa ia iho la ko Vanona puuwai i ka hauoli no ka hiki ana iaia ke hoopakele i kona hoaloha kahiko mailoko mai o keia pilikia i ili iho maluna ona, ana hoi i moeuhane mua ole ai pela oia e pakele ai, ua hoouna e ia mai he anela hoopakele nona aia ma ka ipuka. Huli ae la oia a kena aku la ia Edewini e alakai aku iaia iloko o kahi kupono, a oiai oia e haawi ana ia kauoha, huki iho la oia i ka hae Pelekane ilalo a kau ae la i ka hae alii o Sekotia ma ia wahi, e kono aku ana kona mau onina a pau iloko o ka lewa i na Sekotia oiaio loa e hele mai iiaila i ko lakou puuhonua, no ka hoopakele ana i ko lakou makuahine ame kona kuokoa, a ilaila e ulupaia ai a okaoka na kupee hao a ka mea hookaumaha wale. Oiai ua hae alii la o Sekotia e oni ana i ka welelau makani, oia no ka wa i lohe ia aku ai ka leo o na pila, na pahu, na o-le ame na mea kani he lehulehu wale, a pela pu hoi me na leo hooho o na Sekotia e mililani ana no ko lakou hae aloha me ka hoopuka mau ana: "E ola mau aku oSa Naita Wiliama Vanona o na Sekotia." I ka melia ana iho o ka leo o na mea kani, oia no ka wa i ku mai ai o ke kapena o na koa Pelekane, a pane mai la: "Mai keia wa aku, a mau loa, aole au ame ko'u poe koa he mea kue aku ia Sa Naita Vanona ame kona mau koa no ka lianohano o Sekotia.'"

Nolaila, hookuu aku la ua Vanona nei i*ia ame kona mau koa e hoi i ko lakou mau wahi ponoi iho, me ke kauoha pu aku ia Andrew Murry e ukali aku oia ame kona puali a hiki i ko lakou kaawale ana mai Ayr aku, alaila, hookuu aku ia lakou. Puia hou ae la ka lewa i na leo mahalo no ke koa Sekotia lanakila mai na lehelehe mai • na koa Pelekane,'me ka haawi mai o ua mau koa la ame ko lakou kapena i na hoomaikai ana ia Vanona, no ko lakou lanakila, oiai aoie oia i lawe ia lakou i pio no ke kahuakaua. He hora paha aoi i hala ae, hoi mai la o An<lrew mai ka ukali ana i ua poe koa nei, a*l« nae oia wale ame kona mau koa, aka, ua ukali ia mai oia e ka haku o Aukinaleka, oia ke keiki a kekahi alii Sekotia i kumakaiaia i kona aina hanau, a i make hoi iloko o ka halealii o Ayr. Ua lawe pu mai ua keiki nei i kekahi o kona mau koa, he aneane 500 i mea e kokua ai i ka lima wiwo ole nana i moku i ke kaula o ka hookaumaha, a i ka wa i halawai ai oia me Andrew Murry, oia kana i haawi mai ai i na hoomaikai ana no kona hui pu ana me kekahi o ko Vanona mau kenerala. Oiai o Andrew i hui pu ai me kona hoaloha ■hou ua hai aku la oia i ka olelo kauoha a Vanona i hai aku ai iaia, ua makemakeia ko ke kulana* kauhale apau loa e hoi aku iloko o ka pakaua e noho ai. I ka wa i pahola ae ai o ka lono no ka lanakila ana o na koa Sekotia, ua lu ia iho la na kaumaha o na wa i hala, a aia ka hauoli e lawe hele ia ana e na eheu o ka manawa ma na paia apau loa o Ayr, a ke lohe ia la hoi na elele e lawe hele ana ma na huina alanui no ka lanakila, a ke mele olioli la hoi na keiki ma na alanui. Pela i welie like ia ae ai ka ipuka o kela ame keia hale, a hoomaka mai la ka momoku ana a ko ke kulanakauhale iloko o ka pakaua, e kakahe ana na kane na wahine ame na kamalii i waho o na alanui a e hooho ana me na leo o ka hauoli. O na hale i omau ia me na kahakahana eleele o ke kanikau, ua lu ia aku ia mau haawe, a ua hoopiha ia mai ia makalua e ka hauoli piha, a ke hoholo la na manao hauoli iloko oke kane ka wahine ame na keiki, no keia lanakila hou ana o Sekotia. * (2? hoomauia aku ooa.)