Ke Au Hou, Volume II, Number 20, 17 May 1911 — Ka Moolelo Hialaai Nui ia o Sa Naita Wiliama Vanona KE DIA KEOKEO O NA PAE MAUNA O SADONI, KA LAWAKUA NOHO WAONAHELE O KATALANA, A I OLE, O KE PUKONAKONA KAULANA O KE ALOALII O EDEWADA KA MUA [ARTICLE]

Ka Moolelo Hialaai Nui ia o Sa Naita Wiliama Vanona KE DIA KEOKEO O NA PAE MAUNA O SADONI, KA LAWAKUA NOHO WAONAHELE O KATALANA, A I OLE, O KE PUKONAKONA KAULANA O KE ALOALII O EDEWADA KA MUA

Aka nae, mahope iho o ka hala anao kekahi manawa o ka laua papa lealea ana, i eha ai, a haule ai ua aliikoa nei ilalo o ka honua, a oia kana i pane mai ai ia Vanona me ka leo malie: "Iloko o kou ahonui e hoopakele mai oe i ke ola o Ra!phde Monetenera." Me ka hoohakalia hou ole iho, i lalau iho ai ua Sa Wiliama Vanona nei i kana o-le a puhi ae la, e hoopau i ke kaua, ana nae hoi i hoohuoi wale ai he aliikoa kiekie no paha ia no ka pakaua oiai aole no i maopopo iaia owai la ke Kiaaina nana e malama nei ua pakaua ala. I ka lohe ana o na koa apau loa i keia leo o ka o-le e kauoha ana e hoopau i ke kaua, ua meha iho la ka nakeke ana o na mea kaua, a pela pu hoi i oki iho ai na leo uluaoa o kn hooili kaua weliweli o na minute mamua iho, a halii iho la ka maluhia ma na wahi apau o loko o ka pakaua. Pane aku la o Vanona i ua aliikoa nei: "E ala mai oe iluna e ke koa wiwo ole, oiai ke manao nui nei au i kou mau manao paa, a na ke koa ame kou wiwo ole i kono mai ia'u e haawi aku i kekahi mea a'u i hana ole mamua. au e olelo aku nei ia oe ame kou poe e puka aku mailoko aku o keia pakaua, oiai ma ko'u manao, ua paa loa ia mai kinohi mai a hiki no i keia manawa a mau loa aku no i ka hopena o ko'u mau la. "E hoopakele aku no auanei au ia Sekotia ame kona lahui i hoopea wale ia e ko oukou inaina, a e liookuu ana nae lioi ia oukou mai ka'u mau hoopai aku, ke nonoi ia mai au e na manao oiaio no ka hoopakele ana ke mihi oiaio mai imua o'u. Oiai ke wailio mau aku nei no makou aia no he inau kumu kupono a makou e koi nei ia oukou, oiai no oukou e hookau mau mai ana

ia makou i ka oukou mau hana hookaumaha wale, a pela au i hoopaa iho ai ia'u iho ame ko'u poe e hoopakele mau aku i ko'u lahui mai ka oukou paa ana malalo oia mau hana ana pela." I ka lohe ana o ua Kiaaina nei i koia man olelo a Vanona, hiolo mai la kona mau waimaka, a lalau mai la oia i ka lima »Vanona me kaolelo pu mai me kona naau i piha i ke kahaha no ka lua ole o ka oluolu o keia kanaka e ku nei imua o kona alo. "Ke ike nei ali e ke kanaka Sekotia lua ok» oke ahonui, oiai ma kou lokomaikai i keia manawa i hoihoi hou ia mai ai ko'u ola ana, a'u hoi 1 manao ai e make ana au ma keia pakaua, oiai au i mare ai i ke kaikamahine a ka Moi Edewada, ua loaa ia'u ka Haku o Oloukaka, he inoa hoohanohano hoi i loaa mai ia'u mai ka Moi mai, a pela no hoi au i hoihoi ia mai ai a hoonohp ia i mea e malama aku ai i ka hanohano ame ka maluhia o keia waiwai o ke alii ka Moi ame kona lahui kanaka maanei. "Ua hoohiki paa au ia'u iho no ka lanakila ame ka make, e paio mau aku me na enemi o ka nohoalii o ko'u makuahonowai, a e kakoo inau aku hoi i ka ihiihi o kona inoa hanohano no ka hoonipaa ana i ke kaulana o kona inoaame kona noho hooponopono aupuni ana." Pane aku la o Vanona: "0 ka hanohano o ka haku wiwo ole a'u e ike maka nei, he mea auanei ia e hoohoahauan ai i na kanaka, ama ia ano hoahanau ke wehe ao nei au i na pnka o keia pakaua a hookuu aku ia oukou. E noomanao pu iho oe e kuu hoahanau, oiai oe maloko o na luhiehu o ko Pelekane mau anaina.a mi ke alo alii hoi o ka Moi Edewada, e hoomanao naau iho oe, aole i kaua aku o Vanona no kona honohano iho, aka, uo ka nohona lanakila ana o kona aina ame kona lahui.

"He mea oiaio, ke hoopaa aku nei au iniua ou a imua oke Akua Kiekie Loa, e hoomanao mau no au ia oe e Sa Naita Yanona," wahi a ua Kiaaina nei,"a i mea nae e ike ai oe ika oiaio oia olelo a'u ia oe, elike me ia a'u i hai mua ae nei, oia ka'u e hoohiki aku nei, aole loa e keehi hou ko'u mau kapuai maluna oka lepo o keia aina a maloko hoi o keia pakaua, a hiki i ka wa e lilo ai ka mea nana e lawe mai i kela maluliia au e makemake nei e loaa mai." O ka wa koke no ia o na koa i hui pu mai ai me ko lakou aliikoa kiekie, a hooho like mai la me ka lokahi, me ke kue ole mai o kela ame keia me ka hoohiki pu ana mai elike me ka ko lakou aliikoa kiekie. Mahope iho o ka pau ana o keia mau olelo i haawi ia aku ai i na Pelekane ka hanohano o ka wehe ia ana ae o na pani puka o ka pakaua, a wehe hamama ia ae la na puka a pau loa me ka hookuu laelae ia aku o lakou e hoi pololei no Ladana, a pela i lilo hou aeai o Sa Naita Yanona ka haku alii kiekie o ka pakaua o Beremika iloko 0 na la he 15 i hooili kaua ia ai. Ua laulaha ae la ma o a maanei keia lanakila ana o na Sekotia mamuli o ke alakai ia ana e Vanona, a o ka haule ana o Berewika malalo o ua poe Sekotia la, ua lilo no ia i mea e kono mai ai i na manao paulele no ko Sekotia lanakila iloko o kela ame keia puuwai aloha aina oiaio, Aka nae, ua lilo no ia i mea e hoopuipui mau ia mai ai o ua Sa Naita Vanona nei me na koa hou a pela i piha mau mai ai oia i na hoolea ana inai kela ame keia waha mai. H.e lehulehu wale o na maka i ake e ike i ka oiwi kino maioheohe maikai o ua hiapaiole a i na Sekotia e haawi nei i na kokua ana iaia me ko lakou ikaika. Ia manawa like ke haawi pu la na wahine i ka lakou mau leo pule no ka hoopakele ana mai ia Vanona mailoko mai o na pilikia o kela ame keia ano, Mawaena hoi o na poe kulana ame na poe i kanikoo na la i hele mai e haawi i ka lakou mau hoomaikai ana iaia, o Sa Kikeke Milana kekahi 1 hele mai, oiai ua lohe aku la oia i na hana kaulana a ka moopuna a kona hoaloha kahiko i pepehi hoomainoino ia, a pela oia i kono ia ai e hiki kino mai e ike i ua kanaka nei a lakou e lehe wale nei no.

A i ko Vanona lohe ana aia ke hele mai la ua aliikoa kahiko la e ike iaia, oia no kona wa i puka mai ai me kekahi o kona mau aliikoa ona e hookipa oluolu aku i ua aliikoā hapauea la o Sekotia. I kona halawai ana mai me Yanona oia no kona wa i lele iho ai mai kona lio iho, a ap« mai la iaia me ka olelo ana mai: "E hookuu mai oe i ko'u mau niaka e hoohialaai aku i kou helehelena, i hooluolu ia mai ai keia mau oho liina i moe iloko o ka hoohaahaaia o ko'u aina aloha. Ke hai aku nei au ia oe, he mea au i luuna nui me kou kupunakane ame kou makuakane nana mai oe, a ua lilo i mea pili loa kekahi i kekahi. Nani wale paha ko laua olioli nui ina e ike paka ana i keia la ana Sekotia e haaheo nui nei. "0 ka'u e ike nei, o ka make ana o kou kupunakane, oia ka mea nana i kono mai ia oe e haawi aku i kau mau hoopai ino ana elike me ia e pahola nei i keia mau la, a oia ka Sekotia holookoa e ike pu nei ua uhi iho oe maluna o ka h-e 0 kou makuakane aloha i na hanohano apau loa 1 loaa mai ia oe, ma o kau mau hana kaulana. "He mea oiaio, ua pau ka'u mau keiki i ka hoike paka ana i ka hale kaulana o Botawela, ua lilo i mea olelo nui ia e ko Sekotia nei iloko o ka ekolu ona hanauna. Ke hoomanao pu nei au, i ke au i hoalii ia ai o Alekanadero, he kamalii wale no maua me kou luaui makuakane, a he mau hoapili paa loa hoi kekahi no kekahi, o ka wa ia lie S0 makahiki i hala aku nei. I mea e hoopau koke ia ae ai o ka pua-pu-a aua mai o na manao ohohia iloko o keia alii Sekotia kaliiko, oia no ko Sa Naita Wiliama Vanona haalele ana iho iaia a hele lululima pu me na alii e aku. 0 keia manawa a ua Vanona nei e pahola nei ia apana hana ano nui o ke au o ka manawa, oia no ka manawa a Kera i komo mai ai a hai mai la: "Aia kekahi keiki opiopio malihini iloko o kekahi keena aku kahi i kali ai, ua ake loa hoi °ia e pu me ua hoopakele ala o Sekotia ka mea a ua elele opiopio la i ake nui ai e ike me kekalii pu-a palapala, a o ke kuleana hoi o kona hiki ana mai.'' Puka koke mai la o Vanona mai kona wahi i tti, me ke ake nui e halawai pu a e ike i ka manao o keia opio, huli ae la o Kera a hoo-

iauna aku la i ua elele nel me ka pane ana aku : "E ke keiki opiopio, o ke keonimana e ku pu nei mo kaua i keia hora, oia no o Sa Naita Wiliama Vanona." Haawi mai la ua opio nei i kana kunou haahaa ana ia Vanona, me ka nanao pu ana iho i kana ukana o ka hii ana mai a haawi aku la ia Vanona, me ka olelo anā aku: "Mai ka pakaua mai nei au o Stirling." Kauoha mai la ua Vanona nei ia Kera e malama maikai loa ia aku ke keiki, a e hanai pu ia hoi i ka ai, me kona kahaha pu nae i ka loaa ana mai o keia pu-a palapala mailaila mai, oiai ua maopopo no iaia aole ona wahi makamaka o laila t oiai ua hoopuniia ia mau wahi e na kanaka Pelekane, a he Pelekane wale no o laila. Aka nae, iaia i wehe ae ai i ka uwepa o ua palapala la, o na huaolelo mua loa a kona mau maka i halawai mai ai oia keia. "He kaikamahine i maka'u no ke ola o kona makuakane i hoahewa ia e make, a o kona manao e palapala aku ia oe e Sa Wiliama Vanona," a o ka inoa o ka mea nana ka palapala o Helena Maraki. Nolaila, hoomaka iho la oia no ka heluhelu pono ana i ka palapala, a penei ka mea i palapala ia: ■"Ia Sa Naita Wiliama Vanona o na Sekotia me ka mahalo: —Ua makaukau au e palapala aku ia oe no ko'u hopohopo i ke ola o ko'u makuakane i hoahewa ia e make, ma ke ano o oe kona mea nana i hoopakele pinepine mai ke kaili ia ana aku o kona hanu ola. Mai hoole mai o« i ka haawi hou ana mai i na kokua mai a oe mai no ke ola au i hoihoi pinepine mai ai i konaumauma, e wiki nae oe e Yanona no ka liole ana mai e hoopakele i ka haku Maraki mai kona kau ia ana maluna o ka amana li kanaka. "He hoohalua ino maoli no ke kūmu o ka lawe ia ana mai ka mokupuni mai o Buta, a'u hoi e minamina nui nei ke lohi oe, alaila, e hala ana ka wa no ko ka haku Maraki palekana. Ia De Valana i pakele mai ai mai kau pahikaua mai, ua holo mai la oia i ka pakaua o Stirling i ka po e hui pu me Keresinahama. Ua iini iho la laua e loaa he mea e na ai o ko laua inaina no ko laua hoohoka ino ia ana, pela laua i manao ai e kii e pepehi i kuu makuakane aloha. "Ua hai pu mai o De Valana ma aole kahaku Maraki ame ka Lede Maiaki iloko o ka pakaua

o Dumabatona, kahi hoi au i haalele iho ai i& laua, pela i hoouna ia aku ai kekahi poe koa Pelekane ma ke ano hoopunipuni he Sekotia, i ka mokupuni o Buta. Hai pu aku la hoi ua poe koa Pelekane la ia Maraki ame kana lede ua kipaku ino loa ia aku o Vanona mai Ayr aku e na koa Pelekane, a aia oia ma na kapa muliwai o Frith kahi i kakali ai no ka haku Maraki." No keia mau olelo i manaoio loa ai ka Haku Maraki he pololei, pela laua i hele mai ai me ka manao e halawai pu ana laua me Vanona, a oia iho la ka moolelo e pili ana no kona haule ana iloko oka mana oDe Valana. Ua lawe ia mai laua a elua i anei, a ua hoohalawai pu ia makou ame kona kaikualiine oiai maua e noho pio ana. "A penei ko'u moolelo o ka hiki ana mai i anei ia'u i lawe kolohe ia mai ai mai na hoomalu ia ana ma k» pa oSa FiHa»a e kekahi allikoa Sekotia, ua hoopakele ia mai au e kekahi aliikoa wiwo ole. Mahope Iho o ko'u pakele ana mai a ia mai, ua holo aku au i ka pakaua o Alalao kahi o ke kaikuahine o kuu makuakane e noho ana. Ke au nei ko'u noonoo auhea la auanei ka lima koa nana maua e hoopakele ae mai ka lima mai o ka enemi? "He mau la mahope iho o ko maua paa ana mai i anei, laweia mai la ka lono i o maua nei, o ke alii Sekotia e lawe ia mai ana i keia wahi, oia no kuu makuakane. I ko'u lohe ana i keia lono o ko'u puka aku la no ia i waho a liopu aku la i kuu makuakane, a pela pu nohoi oia i hopu mai ai ai ia'u. Nolaila, i kekahi la ae, loaa mai la i ka Lede Rutawena kekahi palapala me na huaolelo mai kuu makuakane mai a i ka Lede Maraki, a nana i haawi mai i ka Lede Riltawena. "0 ka manao nui o ua palapala la, e hai mai ana no kou lanakila ana maluna o ka pakaua o Dumabatona ame kau hana maikai ana aku ia lakou. Ua kauoha pu mai nohoi laua e hai aku ia oe, i kou wa e lohe ai i ko laua hoopaa pio ia e hele koke mai oe e hoopakele ae ia laua, me ka hookaulua ole aku. Ma ke alahele oks loaa ana mai ia maua o keia palapala me ka nui no ia o na poino, a oka mea nana i lawe mai i nei palapala ia maua, he koa Pelekane no ia, i hoounaia mai i kahi a makou e noho nei me ke kaumaha nui. (E hoomauia aku ana.)