Ke Au Hou, Volume II, Number 20, 17 May 1911 — He Moolelo no ke Ahi o Enelani Sa Naita Odisa KA METALA DALA O KE KE'A HEMOLELE—KE KAE'AE'A O KE KAHUA MOKOMOKO O ASABE—KA MEA I KAPAIA KA ILIO HANU MEHEU POHIHIHI, A I OLE, O KA NAITA HELE-ULUULU [ARTICLE]

He Moolelo no ke Ahi o Enelani Sa Naita Odisa KA METALA DALA O KE KE'A HEMOLELE—KE KAE'AE'A O KE KAHUA MOKOMOKO O ASABE—KA MEA I KAPAIA KA ILIO HANU MEHEU POHIHIHI, A I OLE, O KA NAITA HELE-ULUULU

O keia wahi a keia poe e noho nei, aia malaila o Wamaha, Guruta, ka Naita Eleele, Lokele ame Herimita o Kopemanahuda, na ukali ame ko lakou mau kokua. Aka nae, ma na wahi e pili kokoke mai ana ia lakou a puni e nolio paapu mai ana na koa wiwo ole me na aahu oniaomao, me ke kakali pu ana mai i na kauoha no ka wa e haawi ia aku ai ia lakou o ka hana, i owili ia hoi ko lakou mau puuwai e ka piha nauki nui. He elua haneri a oi ko lakou nui, me ke kakali pu ana o ka hiki hou mai ō kekahi poe malaila, a i ka tiana ana aku i keia poe he ku i ka hiehie, ame na maka e haka pono i ka pakaua, na pepeiao e hoolono ana i ke kauoha ia aku. O na poe luna maluna ae o keia poe koa, ua hoanoe waleia ae no e na hulu e pipio ana maluna ae o ko lakou mau poo, a o na papale na aahu ame ka lakou mau mea apau loa he like wale no. Ua huipu y ū ia wa kekahi poe iho i ano okoa ae ko lako mau aahu, a o lakou na poe kauwa Sakona me na aialo e noho ana malalo o ko Cederica mau okana aina, ame kekahi poe e aku i ake e hoopakele i na alii Sakona. Nolaila, hele pololei aku la ka elele a haawi aku la i ka palapala a ke Temepela i kakau ai, a kakou i ike ae nei, i ka Haniita ke kakauolelo 0 ua puali nei. Aka nae, aole e hiki i ua moneka nei ke heluhelu i ka palapala, a puana aela oia: "Ma o ke kookoo kahuhipa la o Sa Dunetana, ke hoohiki nei au aole e hiki ia'u ke wehewehe aku 1 keia olelo huikau, he olelo Farani, a i ole he olelo Alapia paha, oiai ke ike nei au ua hala loa aku mawaho o ka'u kolio ana." Haawi aku la oia i ua palapalanei ia Guruta,

o kānā wale no i pane mai ai o ka luliluli malie ana ae o kona poo a haawi aku la ia Wamaba, o kana lioi, o ka nana wale ana iho no i kekahi kihi o ua palapala nei a haawi aku la ia Lokele me ke oki ana iho i kekahi kihi oua palapala nei. Nana iho la o Lokele a puana ae la, ina o keia mau hua loloa ahe mau kakaka, a o na hua pokopoko iho hoi he mau pua pana, ina ua maopopo ia'u, o ka'u e hoomaopopo nei ke ku mai nei keia mau mea me he elia la e ku ana i na mile he 12 ka mamao mai a'u aku." Pane aku la ka naita eleele: "Ina pela, alaila, owau ke <kakauolelo a kakou," lalau aku la oia i ua palapala la a lawe mai la mai ka lima mai o Lokele, heluhelu mua iho la oia, a mahope unuhi ae la ma ka olelo Sakona, i mea e lohe ai kona poe lioa noho. I ka pau ana o kana unuhi ana ika manao o ua palapala nei, pane koke aku la no o Wamaba: "Ea, aole anei oe i kuhihewa i kau mea e hoakaka mai nei ia makou e Sa Naiia, e oki ia ana anei ke poo o ke alii Cederica?" Pane aku la ua naita la: "Aole au i kuhiliewa iki e ka hoaloha, a e like no me na mea i palapala ia, pela no au i unuhi aku nei ia oukou," "Ma*o Sa Toma la o Kanetabure," wahi a Guruta, "e wawahi no kakou i kela pakaua me ko kakou mau lima." Pane aku la o Lokele: "He hoonuinui wale mai no keia mau ano, aole loa e hiki ia lakou ke hana mai elike me ka lakou e olelo mai nei, aka, ke hai aku nei au ia oukou apau loa, e hoea uiai ana 110 ka hora e kulanalana ai ka noho aupuni ana o na alii Noremana.'' Ke makemake nei au," vahi aka naita ele-

eiei, e hlki ūuii i ko hdl@ Akii ē liakīia luko t> ka yakaUft i akāka oi ia kakou kalii i lioopaa ia ai o na pio ame ko ka pakaua ikaika. Oiai ixa kauoha mai noi lakou i kahunapule e hele aku ai e malama i ke anaina huikala a na pio, nolaila, i ko'u noonoo ana he naea pono e hoouna aku i ka Ilamila oia ke hele ma ia misiona, a nana e hoi a lnii mai ia kakou i na mea apauloa e pili ana i ka pakaua." Wahi a Feria: "E Sa Naita Molowa, ua maikai no kou hoomanao ana mai na'u o auamo ia hanohano,, aka, eia nae ka mea apiki, i ko'u wa au.anei e wehe ai i ko'u aahu Feria, ia wa i pau ai ko'u ano kahuna lioomana hemolele a e poina pu ana ia'u na huaolelo latina. E hoomanao pu inai oe e kuu hoaloha māikai, a i ko'u wa e konio ai iloko o ka omaomao, ia wa e ake loa ai au e pepehi i na dia he iwakalua, maniua o ka olelo pu ana me ke kanaka karistiano." Pane mai la ka naita eleele: "Ke ike nei au o ka hana i ili iho maluna o ka hokua o ke kahunapule e ake ia nei e kotno aku, he kulana koikoi inaoli 110 ia, a'u nae hoi e maopopo ole nei i ke kanaka kupono nana e kaikai i ua hanohano la." Ia wa i nana ae f.i kekahi i kekahi o lakou me ka pane leo ole, a i ka hala ana ae o kekahi manawa, oia ka wa i hoopau ia ae ai o ua kulana hakanu la me na huaolelo mua o Wamaha a ka mea lioomaleeaka. "Ua ike au o ka hepa, e mau ana 110 kona hepa, a o ka mea olelo lealea, e mau ana no kona olelo iealea ana, a mamuli o kona kulana eleu, a makaukau, e hookomo no auanei oia i kona pu-ai iloko o ka puulu o ka poe noonoo hohonu apau. E o'u mau hoahanau, ke kokua mai ke kapa kahuna ia'u o ka Hamita ame kona kea hanohano, aole auanei e neie ko'u lilo maoli i kahuhipa oiaio mawaena o Cederica aine kona mau hoa, a e liio io auanei au i kumu a'o na lakou." 0 ka wa.no ia o ua naita eleele nei i huli ae ai ia Guruta a pane aku la: "Pehea la kou maia nei? E kupono io ana anei oi nei ke lilo i kahunapule l Peliea ln kou manao, he ike io anei oia i ka hoohalike oleio ana?" "Ke ike nei au," wahi a (hiruta, "aole paiia, aka, ke hemahema oia, alaila, o ka makamua iho la ia o kona heinahema io ana i ka olelo, nolaila,

i kd'u neonoa aaa Ua meu pone laaoii • beaa aku kakeu iaia," Nolaila, huli ae la oia a kahea aku la ia Wae liele mai, a e hoomakaukau iaia iho ma ke komo ana/ i ke kapa moneka, a hele aku no ka paknua, a a'o pu aku la nohoi ua naita eleele nei: "I kon \va e liiki aku ilaila, e hoouna mai oe i kou haku i o makou nei, a nana e hai pu mai i kou wahi i hoopaa ia ai, ame ke kulana ikaika o ka pakaua. E wiki nae hoi oe mai hoohakalia a hoopau manawa wale iho, o hala e auanei hoi ka manawa kupono no ka hoopakele ana i kou haku aloha mai na hoopai ana a ka poe hookaumaha wale me ka pakaha." Kauoha pu ae la hoi o Lokele e pono nohoi lakou e neenee aku a kokoke i ka pakaua, me ka hoopuni pu ana ae i ole ai e ilalo kekahi aka poe oka pakaua, a e haawi ia i kauoha paa loa aole e ae ia kekahi ka pakaua aku. Oiai wahi ana i manao ai, o ka puka ana aku o kekahi mea mai ka pakaua aku, oia auamei ka mea e loaa ai o kekahi mea nana e hai aku i ka nuhou e pili ana i keia hana a lakou, a loaa hou ke kokua ana e hoopuipui mai ai i ka aoao o ka poe o loko oka pakaua. Huli ae la nohoi oia a kamailio aku la ia Wamaha: "E nana pu aku oe i ka hana a ua poe ino la, e hoopai palua ia 110 auanei lakou me kekahi hopena weliweli loa." Lalelale iho la oia iaia īho, a i ka makaukau pono ana he kahunapule moneka maopopo maoli no ua AVamaba nei a kakou e hoohewahewa ole ia ai, oiai ka aaliu moneka e uhi ana iaia, a o ke keahoi e kau ana mamua pono. Nolaila, hoopuka mua ae la oia i keia mau huaolelo "Pax vobiscum" walii aua Wamaba nei e hoopuka mau nei, oia hoi, e hoomaamaa ana oia iaia iho ia mau huaolelo ma ka olelo latina. Pela 110 oia i hoomau ai i ka hoopaanaau ana a hiki i kona hoea ana aku i ka puka o ka pakaua, oiai no kona aahu inoneka ame na kaula gula e kuuwelu ana nia ka puhaka. Kikeke aku la oia, a ia wa ke kiai puka i ninau mai ai i kona inoa ame kana hana o ka liiki ana aku o laila. Oia kana o ka pane ana aku me ua mau huaolelo latina nei ana e hoopaanaau mau nei me ka puana niau aua aku, "Pax vobiscum" a eia kona manao.

"Ho hoahanau ilihune au o ka papa kahuna Sa Francis i hele mai nei e hooko i ka'u hana no na pio i hoopaa ia maloko o ka pakaua nei." "Ea," wahi a ua kiai puka nei, "he Feria nuika'u ole maoli no oe o ka hele ana mai nei, oiai he iwakalua makahiki i hala ae nei, oia no ka wa e noho ana o ko makou kahunapule, aole i ike ia e o-o ana na hulu moa o kou kulana maloko o keia pakaua." "Pela io no," wahi a ua Feria hoopunipnni nei, "aka, aole oia ka'u hana i hiki mai nei o ka 'hoolohe aku i kau moolelo, o ka'u wale no e ake nei o kou hele aku a hai i kou haku, i hoea mai nei au i ka haku o ka pakaua nei. E manaoio mai, a e ae ia ko'u liookipa ia aku, a he mea oiaio i ko'u wa e apono ia mai ai ka'u lawelawe j)ilia ana i i ka'u -liaua, oia no auanei ka wa a ka pakaua holookoa nei e lohe ai i ke o-o ana o ua nioa la." . "Ua pono ia," wahi a ke kiai puka, "e hooko aku ana au i kou mau makemake, aka, ina au e hoohilahila ia mai ana no ko'u haalele ana i ko'u kulana ku kiai, ma kau kauoha, alaila, e hoao no % au e ike pono i ka oi ana aku o ka ikaika o ke kapa kahuna Feria i kahi oi o ka hulu nene," o ka manao oia mau olelo, e pana ia ua kahunapule la i ka pua. Me keia inau huaolelo hooweliweli a ke kiai puka, i haalele iho ai oia i ua Feria nei e ku ana no mawaho o ua pakaua la, a liele aku la hoi ke kiai puka no ke keena nui o ka pakaua a hai aku la: "Aia he kahunapule mawaho e ake ana e komo mai iloko nei." Ua lilo maoli i mea e hookahaha ia ai no ke kiai puka i kona kauoha ia ana e kona haku e hookomo koke mai iaia, a haawi pu ia ae la he kauoha hou e laina ia na koa mai ka puka pa a hiki iloko o ka pakaua. Nolaila, kii ia aku la ua moneka maalea nei, a liookipa ia mai la e komo mai iloko o na palena o ka pakaua, oiai no ua moneka la e hoopaanaau mau ana i ua mau huaolelo latina la ana. Alakai pololei loa ia aku la oia a ku ana imua o Reginala Koiona de Bufa ka haku nona ua pakaua la, a o ke kanaka hoi i kau mau ia o ka weliweli e na mea uhane a pau loa e ku aku ana imua o kona alo. I koua hiki ana akti a ku imua o ua kanaka nei ana i lolie wale ai no, i ka

naka o na io huki o kekahi mea kino ke ku aku imua ona, lioopuka aku la no oia i na huaolelo ana e hoopaanaau mau nei ma ka olelo latina, me ke ano hookohukohu kahunapule. A oiai ua lohe oia he haalulu na poe apau loa e ku ana imua ona, aka, i ke ku ana aku nao 0 ua makua hemolele nei imua ona, aole i hoanoe ia ae kona niau helehele'na, oiai ka maka'u ua auhee aku mai kona puuwai aku, a aole loa hoi e hiki i ua alii Burona nei ke ike mai aia he mea huna ke lei pu ia nei e ua makua hemolele ala, a ua komo loa aku hoi ia noonoo iloko o ka puuwai koa o ka kakou Wamaha. "Ke makemake nei au e ike e keia kahunapule owai la oe? A nohea mai?" "Pax vabiscum ; " wahi aka pane aua hepa nei, a eia kona hoomaopopo pono ana i akaka ai 1 ua Forona de Bufa nei, a i hoomaalili ia-ai hoi kona mau manao hiena a pouli pu hoi kona waihona noonoo. * "He kauwa ilihune au no na Francis, a e hele ana ma ka'u huakai iloko o keia mau ululaau, a haule au i waena o na powa elike me ka ka palapala hemolele i hai mai ai, quidam viator incidit in latovone. Ua hoouUa mai lakou ia'u i ke kakela nei no ka haawi ana aku i ka'u hana no ka uhane o na kanaka elua ma ka pakaua nei, i ahewa ia e ko oukou hanohano." "Ua pono," walii a ua alii Barona Forona de Bufa nei, "aka, ke makemake nei nae au e ike, e hiki ana anei i ka makua hemolele ke hai mai i ka nui o na powa e noho nei ma ke kula, no ke kue ana mai i ko'u pakaua nei?" (E hoomauia aku ana.)