Ke Au Hou, Volume II, Number 21, 24 May 1911 — Ka Moolelo Hialaai Nui ia o Sa Naita Wiliama Vanona KE DIA KEOKEO O NA PAE MAUNA O SADONI, KA LAWAKUA NOHO WAONAHELE O KATALANA, A I OLE, O KE PUKONAKONA KAULANA O KE ALOALII O EDEWADA KA MUA [ARTICLE]

Ka Moolelo Hialaai Nui ia o Sa Naita Wiliama Vanona KE DIA KEOKEO O NA PAE MAUNA O SADONI, KA LAWAKUA NOHO WAONAHELE O KATALANA, A I OLE, O KE PUKONAKONA KAULANA O KE ALOALII O EDEWADA KA MUA

"Mainuli o koha alolia i na koi ikaika ana & kuu xaakuahinelianai, a o kā Lede Marakjhoi, aka nae, i ua koa Pelekane nei i hemo aku ai mai ko maua ru;ni aku, i paa koke ai oia i ka hopuia e kekahi kauwa a De Valana, oia ka mea i ike i ka haawi ana mai i na ope palapala ia maua» Ke lmi hou aku nei au ia oe, ia la no i li ia ai ua wahi koa Pelekane. nei, i loaa ole ai he elele nana e hai mai ia maua i na lono mawaena o makou kekahi ame kekahi. ' • Ile nui na manawa a De Valana i koi ikaika mai ai ia Lede liutavena e haawi aku 1 ua palapala nei, ua pau nae ia maua i ka heluhelu ia, a ua haawi ia aku no elike me kana koi īkaika mai. Aka, o ka ehaeha ua kupaila iho no ia maluna o ka ehaeha, a'heaha la auanei ka'u mau huaolelo kupono e palapala aku ai ia. oe, e ka lua ole o na wiwo ole a'u e puana ae nei. Ua pelu aku au i kuu mau kuli imua o I)e Valana, me ka nonoi pu ana e hoopakele mai i ke ola o kuu makuakane aole nae hoi oia i maliu inai i ka'u mau uwalo ana aku. "0 kana pane i haawi mai ai ia'u, he mea pono e make kekahi alii i manao nui ia o Sekotia i mea e liooko ia ai ka makemake o Pelekane maluna-o na alii Sekotia kipi,,a oiai o ka haku Maraki ka mea i manao nui ia, pela e pono ai oia e make. E wiki oe e ka lioaloha ame ka ho* ola o kuu makuakane, e hele mai e lioola- iaia, a ke hoopaa nei au ia'u iho, e man no ke pelu ana o ko'u mau kuli a hiki i kpu lohe ana i ka leo o kau o-le kukala kaua mawaho o keia pakaua. A no ka mea, aia iloko o kau mau kokua ana ame ka lani, kahi i hoahu ia ai o ua manaolana o Helene Maraki." Me he kulu kehau huihui la kai hekau iho

ma na lala oua S* Naita nei i ka wa i pau ai o kaha heluhelu ana i ka palapala a Helene Maraki, a oia kana i kahea aku ai ia Kera me ke kauoha pu aku, e olelo aku i ke keiki nana i lawe mai i ua palapala la he ake oia e hui pu me ia. I kona komo ana mai ninau aku la oia; "Pehea la ka loihi o kou haalele ana aku nei i kahi 0 ka mea nana mai nei keia palapala?'' "He iwakaluakumamaha hora me ka hoomaha ole i ka po ame ke ao," oiai ua hopoliopo oia o hiki e aku ka lono no ka lilo ana i na Sekotia o Berewika i Stirling, a malia o lilo ia i kumu e lawe koke ia ai o ke ola o ka haku Maraki." "E ukali koke aku no au ia oe i keia manawa ilaila," wahi a ua Sa Naita Wiliama Yanona nei, a ia manawa no oia i haawi ae ai i ke kauoha ia Kera e hoolako koke ia mai na koa me na makaukau no ka nee ana aku no kahi o ka hana 1 makemakeia. Huli ae la ua Vanona nei a pane aku la i ua elele lawe kauoha nei: "E hoomau aku anano au i ka' hele ana me ko'u mau koa ponoi, aole nae hoi oe e hoi e aku a hiki i ko kakoa hele like ana aku," ame ia mau olelo i komo hou mai ai oia iloko o ka rumi ana i haalele iho ai i ke alii koa kahiko o Tireleotave. laia i komo hou aku ai iloko a puka hou mai i waho, haawi aku la oia i ke kauoha i kona puali no ka hele ana aku i kahi o ka hana i makemakeia, a o keia huakai a lakou e liele nei no ka pakaua Stirling nio ia, kahi a De Yalana i mahuka ai, oiai ua pakele hou aku oia mai ka make aku i kela hoouka kaua mua ana mawaena ona koa Pelekane ame no Sekotia, a auhee na koa Pelekane.

' l'aue aku la ela I oa aiiikoa 1h! Sa ■pbard ''Maiilan'a, e haalele iho ana au ia oe, oiai aiu no he liana liou no koe a'u ma ka pakaua o Stirling, oiai ua pakele hou aku la no ka haku De Valana mai ka make mai a makou i inanao ai, ua halawai aku la hoi oia me ia i Stirling. Ua loaa mai la ia'u ka lono me ke kauoha pu e liiki kino aku au ilaila, a he mea pono io maoli e hele aku au me ka hookaukaulua ole iho, o hala e auanei ka wa kupono no na hoopakele ana īa ohana iloko o ke kupilikii." laia i hoopuka ae ai i keia mau huaolelo hope, oia no ka wa a Sa Iloger Kirkpatrick i puka aku ai i walio me ka hooho leo nui ana aku no keia hana hou i ili iho maluna o lakou, a pela i maopopo ai i ka puali holookoa e hele ana lakou no kahi o ka hana. _ Oiai ua Sa Roger Kirkpatrick nei e kukala leo nui la me kona manao aole i makaukau ka puali, oia no ka wa i ike ia aku ai ka nee ana mai o ka puali holookoa me ka makaukau malalo o na hooponopono ana a Kera, a o lakou wale iho no koe o na aliikoa kiekie. Nana aku la o Vanona mahope aku o Sa Roger Kirkpatrick me ka akaaka ka puahi a ka launa ole o keia aliikoa ona, a huli ae la oia a olelo aku la ia Sa Richard: "Ke makemake nei au ia oe e ukali mai oe ia luakou me kou mau puali, a i ka wa pono na'u nohoi e hoouna akū i ka lono maikai i na kapa muliwai o ka Leeder." "Heaha keia?" wahi a Andrew Murry i hikilele mai ai, i kona lohe ana mai no keia nee aku o ko lakou mau puali, a oiai hoi ke ike pu mai la nohoi oia aole o ka pakele ana w r ale no o De Valana ka hana e ake ia aku riei, aka, aia aku no he hana hou, aole nae hoi oia i maopopo. "E pono kakou e hookuu i keia elemakule e hoi aku oia i kona liome, mamua ae o ko'u hai ana aku i ka moolelo o keia hana a kakou e hele aku nei ia oe e Andrew Murry. Aka, he mea maikai nae paha ke 'hai aku au i kekahi maliele o keia hana a kakon a oia keia, o kou makuakane ka haku Maiaki, ua paa pio hou oia, a aia iloko o ka pakaua o Stirling ma ka lima o De Valana ame Keresinaharna." No keia ike ana mai o ua Andrew nei i keia pilikia maoli o kona makuakane, pela oia i ala-

-iAal : ?#l;4a^Sa hoi oia no kona wahi, a pola nohoi i īko fti u* elemakule la he hana ano nui maoli keia aua koa kaulana nei o Sekotia. Pane aku Ia oia ia ia Vanona: "Ke manao nei au he hana pono io maoli na'u ka hookuu ana aku e hele oe no ka huli hou ana aku i lanakila nō ia alii o Sekotia a e hoopakele ae hoi i kona ola, e hele oe, a e hoi nohoi au, eu koke ae la oia a hele aku la i kahi o kona lio eku ana me ka makaukan, me ka ukali pu ana aku o Vanona i ua hapauea la, a oia hoi kekahi o na mea nana i hookanaie loa ae i ke kulana o ua elemakule la. I ko laua hiki ana aku i kahi o ka lio e ku ana, lalau aku la o Vanona i ke kaula keehi o ka noho o ka lio o ua Richard nei, a hookomo aku la i ka wawae oua hapauea la iloko a pii aku la oia iluna o kona lio. A iaia i noho pono iho ai iluna o ka liokua o kona lio, oia ka ua elemakule la i kau iho ai i kona lima maluna o ke poo o Sa Naita Wiliama Yanona a pane iho la: "Eia au ke puana ae nei i na hoomaikai, a e loaa pu hoi ia oukou ka lanakila hanohano maluna o ka pakaua o Stirling, a o ua lanakila la, e kau mai no ia maluna o kou poo nei e ke koa kaulana a wiwo ole a Sekotia e haaheo mau ai." Alakai aku la o Murry iaia ame kona poe aialo i ukali pu mai i ua hapauea la, a i ko lakou hiki ana aku i ka puka hikina o ke kulanakauhale oia no ka wa a Andrew i haalele aku ai ia lakou a huli hoi aku la ua hapauep nei. Ua hahai aku la ua Yanona la.i kona mau aliikoa ike ano o ka haulehia ana iho maluna o ka haku Maraki ame ke kupono maoli o ke kii ana e hoopakele i kekahi aliikoa kaulana elike me ia. Mamuli o ka loaa ana o keia lono i ka haku Rulavena, oia ka mea nana i hoonioni i kona manao no kona aloha i kona kaikoeke, a no Edewini lioi no ka hoopaahao ia ana o kona inakuahine. No Andrew Murry hoi no kona hoonaukiuki palia hoi i ka hoopaa mau ia o kona makuahine hanai, a oia kana i pane mai ai: "No keia mea i hana ia mai nei pela au e manaoio nei e hana io ia ana no pela, oia hoi, e pau ana no kela poe Pelekake ino a pololei ole, i ka makin ia e kakou a hoohalike ia ine na pou pa, a na kakou no auanei ® pine aku i na okuekue wawae o Do Valana i ka pakaua o Stirling,

olai aole i wanana īa k« poo o kuu makuakane © haule i ke koi a ka mea oki poo, a keia poe ma« ka'u wale elike me keia.'' "Pela no- ko'u manaoio," wahi a Vanona, a huli ae la oia i ka haku Dundoff a pane aku la: "Ke waiho aku nei au ia oe i ka noho Kiaaina ana o Berewika nei, a ma kau olelo ame kou mau makemake e hoolohe ai na mea a pau loa." Lalau mai la ka haku Dundoif i ka lima o Vanona a pane mai la: "Ma ka noho ana iho o'u i haku maluna o keia pakaua, he kulaua hanohano loa ia i kau iho maluna o'u iloko o ko'u mau la o ka noho kanikoo ana mai a oe mai. Ke hai aku nei nae hoi au ia oe, a e pono hoi *oe e ae mai i ka'u noi, o ka'u keiki, oia ko'u hope e uhai ai ia oe ma ke kahua kaua," a oia kana i kahea aku ai i kana keiki Sa John Gerehama. Hapai ae la oia i kona lima a kau iho la maluna o ka palekaua o kana keiki a pane aku la: "Maluna o keia palekaua e hoohiki mai oe, oiai elike me ka papale an.a mai a keia mea i ke kino o ke kanaka, pela no auanei oe e pale aku ai i na enemi a pau o Sekotia nei. A mai keia hora aku hoi e uhai mau aku ai oe ia Sa Naita Vahona mana walii a pau loa ana e kaua a e luku aku ai i na enemi o Sekotia a pau loa.'' "Ke ae aku nei au i keia hoohiki ana au e e kuu makuakane," wahi a Uerehama, a honi iho la oia i ua palekaua la, a hoohiki pu mai la me ka oiaio, e hahai no oia ia Vanona mahope o kona mau kapuai no ka hoopakele ana ia Sekotia. Hopu mai la o Vanona i na limao Gerehama a pane aku la: "He mau hoahanau wale iho no ko'u a pau e ku puni mai nei, a ke ao paha e olelo mau aku ai ma ko makou moolelo, he poe hoaloha. Aka nae, me ko lak«u mau ikaika i hui pu ia mai me ko lakou wiwo ole, pela no auanei e nele ole ai ko kakou lanakila maluna o na enemi a pau loa o Sekotia nei, ka poe hoi e ku puni mai ana me ka hoohenehene iaia." 0 keia mau huaolelo a Vanona i olelo ae ai ua lolie ia mai la ia e na pepeiao o Edewini, a oia kana i huli mai ai a pane aku la: "E kuu k*merala maikai, e lioomanao mai oe, mawaena o keia mau hoahanau apau loa ou, alia hoi oe e liooki iho i ka hoomanao ana ae o Edewini nei kou hoahanau mau loa, a na Sekotia e pono si e

polna 010. elike me lonaiana ia Davidfl! pela no auanei hoi kaua kekahi i kekahi. Ia manawa i hui pu mai ai o Sa John Gerehama me laua ame kekahi poe aliikoa e aku, a haawi aku la oia ia lakou i ke kauoha e hele akn lakou ma ke poo oko lakou mau mahele pakahi, ke oili aku lakou mailoko aku oke kulanakanhale. Aka nae, aia apau loa aku na koa mailoko aku o ke kulanakauhale, aole oia i makemake iki e hai ia aku i na koa ka pilikia i kau iho maluna 0 ka haku Msraki, a oiai no hae na koa e manaoio la o ko lakou kumu wale no e hele nei n« ka hopu pio ana ia De Valana. . Mamuli o ka ulolohi loa o ka hele ana oka puali ia laVou i kaa aku ai mawaho o ke kulanakauhale, nolaila, manao iho la oia, he bana pono maoli no ka hai ana aku i ka pūali i kekahi ona kahua nui o ka lakou huakai e hele nei. Oia kana i kauoha aku ai i ka puali e hoomaha iki iho, a iloko oia wa a na koa e luana ana, i ku ae ai oia iluna a hai aku la i ke kumu nana i kono koke ia lakou e haalele iho ia Beremika, a oia kana i hai aku ai ma ke ano nui no ka paa hou ana o ka haku Maraki. I ke oki ana iho o keia mau olelo a Yanona, oia ka Sa John Gerehama i pane aku ai ia Vanona. "0 ka poe apau loa e uhai nei iaoe, ke nana aku nei au, nie he la ua paulele nui loa lakou ia oe i kau mau mea apau loa e hana ai. Pela au i manao ai aole no he mea nui loa kau hoike ana aku nei ia lakou i ke ano o keia huakai a kakou e hele nei, oiai ua maopopo no ia lakou a pau loa, o kau mau kauoha apau, oka pono waie no ke kumū nui nana i kono mai ia M« hele aku imua." 4, E kuu hoaloha," wahi a Vanona, "i m«a nae e kukulu ia iho ai ia mau paulele ana maluna o ke kahua paa oni ole, pela au e hiki ola ai ke pale ae i ka hoike ana aku ia lakou ina no 1 kono ia mai au e haawi aku i ka hoopai maluna o ko kakou mau enemi, me hai ole aku i na luna na lakou e hoike aku 1 ka'u mau Pela no au 1 manaoio ai, he mea makehewa waU iho no ko'u paulele ana aku maluna o ko lakoa manaoio, oiai aole lakou i ike i ka'u mau kumu hana i makemake ai e hoonee aku i ka puali holo* okoa, ka mea hoi a'u e manaoio nei i ka lua ol« o ko lakou koa ame ka wiwo ole. (E hoomawia oknmm.)