Ke Au Hou, Volume II, Number 23, 7 June 1911 — Ka Moolelo Hialaai Nui ia o Sa Naita Wiliama Vanona KE DIA KEOKEO O NA PAE MAUNA O SADONI, KA LAWAKUA NOHO WAONAHELE O KATALANA, A I OLE, O KE PUKONAKONA KAULANA O KE ALOALII O EDEWADA KA MUA [ARTICLE]

Ka Moolelo Hialaai Nui ia o Sa Naita Wiliama Vanona KE DIA KEOKEO O NA PAE MAUNA O SADONI, KA LAWAKUA NOHO WAONAHELE O KATALANA, A I OLE, O KE PUKONAKONA KAULANA O KE ALOALII O EDEWADA KA MUA

Aole do i pane aku o Vanona i bo<)kabi hua» olelo iaia, aka, buli ae la oia i kona aliikoa o)<iopio ka mea i ku aku i ka pahikaua a ke aliikoa Pelekane kipi a pane aku la: "Pehea la oe e kuu hoa pili? Ke ninau aku nei au ia oe, e hookuu anei au i ko kakou enemi i nonoi mai no kona ola, a e make anei oe e kuu aliikoa wiwo ole?" "E kua kenelala maikai, mai hoopoina iki oe i ke ahonui, oiai ua eha wale ia no au, a ua palekana nohoi 00, nolaila, ke nonoi aku nei au mai hoanoe oe i ka hora paa a kou puuwai o ke ahonui. I kou ola ana no e kuu kenelala, ua oluolu loa ia ae la no au, a o ka'u noi ia oe, e hoike aku oe i ka hehenāo Pelekane, he poe aloha aina oiaio na 3ekotia ; a ke paio nei no ka lili i ko lakou aina makuahine, aole no ka pakaha wale elike me na Pelekane "Nolaila, e hookuu aku i ka mea i noi mai i ka palekana o kona ola iho, ame ke ano o kona kulana aliikoa hohe wale, a e paa aku hoi kona moolelo he kanaka maka'u wale a hiki i ka hanauna hope loa. E hoolohe mai oe i ka'u e u-walo aku nei e kuu aliikoa maikai, a e paa auanei ia ano maikai ou i na hanauna he nui, aole hoi e like ma ka keia poe Pelekane pakaha e liana nei ia kakou." Hoihoi hou mai la o Vanona i kana pahikaua i kona wahi, no kona -'lohe pono ana i keia mau huaolelo mihi kuio, ana e manao mau nei he oiaio. A pane iho la oia ia De Valana: "E hoomanao iho oe, o ka elua keia o ko'u hoopakele ana i kou ola, a e hoomanao pu iho na ko'u kulana, aole na ko'u makemake iho i hoopakele aku ia oe? "E hoomanao iho oe, aole loa au e hoohana i ka oi o ka'u pahikaua i ka puuwai o ka mea i

wehe mai i kona umauuia ao ka nonoi ana ma* ina hoopakelo mai a'u aku. Nolaila, e ike oe, ke haawi aku nei uu ia oe i ke ahonui au i nonoi mai ai ia'u, au nae hoi i hoole aku ai i ke ahonui i nonoi ia mai e na poe he uiuikumamalua au i hoolohe ole aku ai. t •'Oiai nae o ua poe poohina hewa ole la, oia kau i pahupu ae ai ia lakou ma ka pakaua ma Ayr, au nae hoi i kali ole aku ai i wa e ahonui aku ai ia lakou. | Ke hoopoina nei au ia hana makona au i hana aku ai ia lakou, a ke papani iho nei au i ke alionui malaila, oiai he hana hilahila na kekahi kenerāla Sekotia ke hoole aku i ke noi no ka huikala ana aku i ka poe pupule." laia i ae al i keia huaoielo, lalau i - • iho la oia ia De Yalana a hoala ae la iaia iluna a ku iho la oia me ka haalulu nui, me ka maopopo ole o kana mea e hana aku ai i ke aliikoa Sekotia puuwai haokila. Ke ku nei oia imua o Vanona me na kapuai e naka haalulu ana, ame kona kino i hele a haikea, me na lehelehe e onioni ana, me ka puka ole mai o kekahi huaolelo. A oiai na koa oua De Valana nei i ike mai ai ua lilo pio ko lakou haku, ia wa koke no lakou i kiloi ai i ka lakou mau lako kaua i ka honua, a pane mai la ia Vanona me ka nana ole i ko lakou alakai. Oia koke nohoi ka wa i hoopuni ia ae ai o kahi aua poe koa nei o De Valana e na koa o Vanona, ua hiki mai lakou i ka manawa pokole, a e kali ana lioi lakou no ke kauoha e haawi ia mai ana mai ko lakou h&ku mai, a ua makaukau lakou no ka hooko ana aku ia mau kauoha, me ka eleu nui, no ka mea, o ka leo o ko lakou haku he mea nui ia lakou, a ua like oia me he makua* kaue la no lakou.

Huli ae la ua Vanona nei a pane aku la ia Sa Alekanadera Rainsey: "Ke waiho aku nei au nialalo o kau mau malama ana ia De Valana, a e makaala loa oe nona, a e uialama pu hoi iaia me ka maikai i kupono i kona kulana." 1 lawa no apau keia mau huaolelo uiai a Vanona aku o ko Ilamsey hoihoi koke aku la no ia ia De Valana iloko o ka pakaua a lakou i hana ai ia la iho, a hoonoho papalua ae la oia i na kiai, a hoi mai la oia ma ka rumi mai mawaho a kakali ilio la oia ina no ka mahuka hou aku o ua De Valana nei, ina e hiki ana iaia ke hana hou pela. Oiai i keia nianawa, ua lilo hou ae la ke kulanakauhale holookoa malalo o na koa Sekotia, a koe ka pakaua, a o na koa Pelekane hoi i lilo pio mai, oia ka Vanona i hoouna aku ai e hoopaa ia ma na wahi kupono ana i ike ai, me na koa kiai pu. Pane aku la Ua Vanona nei ia Edewini. ''He mea pono loa ia oe ke haalele mai i ke kahua kaua nei, a e hoi aku oe no ka hooluolu ana i kou nawaliwali." "Aole pela e pono ai," wahi a Edewini, "oiai na ka pahikaua no nana i hoeha mai ia'u, oia pahi like no ka mea nana i hoeha aku i kuu kenelula ma ka pakaua o Dumabatona, aoiai i kona hoehaia ana, aole no oia i haalele mai i kona mau koa, pela no auanei hoi au e paio ai me ka haalele ole iho. Ke makemake nei aa e kuu kenelala, e hoike aku i keia poe Pelekane, aole i lawa ka malianaliana o ka lakou mau niea kaua no ka hoonoho ana i na koa Sekotia i kauhale e pee ai no na palapu mai a lakou mai." "He mea pololei mai la kau i olelo mai la, a e hoomanao oe e kuu hoahanau, aole au e hoohaahaa aiia i ko kaua mau kulana koa ma na mea kaua, pela au e apono aku nei i kau noi, nolaila, e hana aku 110 oe elike me kau i ike ai he pono." Nolaila, haawi aku la ua Vanona nei i ke kauoha i kekahi o na kanaka makaukau loa i ka oihana lapaau, e haawi iana ike lapaau helu kiekie loa ia Edewini, a pela i hooko ia mai ai. lioko o na minute p®kole wale no i pau ai i ka hooponopono ia ka laau ma kahi i ku ai i ka pahi, a ike hou ia aku la no ua Edewini nei e ku aua ina ka aoao o kona kenelala, a e hooko ana hoi i na kauoha ma na ano apau mai kona aliikoa kiekieaku.

Pane mai la o Vanona: "He mea oiaio, o ko kaua mau ola ana, aole ia mai a kaua ae, aka, mai ke Akua mai 110 ia, aole oia e lawe ana i ko kaua mau ola, ke ole e pau ka kaua mau hana 110 ko hai mau pomaikai, aka, ia kaua e alunu ai i ko kaua mau oīa :iho 110 ko kaua mau pono, e kaili koke no auanei oia me ko kaua makaukau ole. "Ke hai aku nei au ia oe, ina o keia paio ana a kaua a no ko kaua mau pono, ina i keia kapoo ana no a ka ka enemi pahikaua e kapoo aku ai oia i kahi o ko kaua mau kulana no kahi oka make E hoomanao mau oē e kuu hoaloha, a i lilo aku oe i kanaka nui a hanohano, mai lilo pu oe i kanaka alunu i ko hai mau po.no, aka, e lilo oe i mea nana aku i ko hai mau pono, a oia ka haawina pookela loa, e hooloihi ia ai o kou mau la maluna o ka honua Ana no i hana ai." Me keia mau huaolelo i hoomaikai aku ai ua Edewini nei imua o Vanona nie ka hoomaikai nui ana aku, a'oia ka ua Vanona nei i olelo aku ai ia Edewini: "Ke makemake nei au e hele pu kaua i ka pakaua no ke noi ana aku ia Keresinahama no k!a, haawi pio mai." Oiai no laua e kamaiHo ana pela, a i ke oki ana iho, kauoha aku la o Vanona i kona puali ponoi e ukali pu ihai ia laua no ka ipuka oka pakaua, aia laua i }iiki aku ai mawaho o ka pakaua, aia no o Kepesinahaxna ke hoopu mai la iualoko koke iho o ka puka pakaua, no ke kali i ke kauoha o ke noi |aku e haawi pio mai. Ia laua i ku aku ai me ka puali koa ma ka puka o ka pakaua, oia no ka wa a Vanona i hele aku ai me Edewin|i, a olelo aku la, e kuu hoahanau, ke hooili aku nei au i ka hanohano o ka | lilo ana i elele lawe kauoha no ke noi waha ana aku i ka pakaua e hjaawi pio mai. Oia no ka wa aua Edewini nei i kikeke aku ai i ka puka o ua I pakaua la me ke kuau o ka pahikaua, a i ka wa|i poha aku ai o ke koele inua oia no ka wa a Kerpsinahama i oili mai ai o ke poo i waho, a wehe ia mai la ke pani puka. Kii aku la o Ed|ewini a heluhelu waha aku la ike kauoha no haawi pl„ mai me keia mau olelo, ma ke kauoha a ke aliikoa kiekie o na Sekotia no ko lakou kiiokoa, a oia kana i pane mai ai: "I kauolia ia uei au e hele inai no ke noi ana aku i ka haawi pio mai o keia pakaua

holookoa, a ina aole pela, alaila, e puhi ia no na mea a pau loa i ke ahi.'* A oia nohoi ka wa a Keresinahama i kauoha ae ai i kona hope mai, e kauoha aku i na koa apau loa e liiki kino mai malaila no kekahi hana* ano nui, a olelo pu mai 1a oia ia Edewini e kali maiie iho me ka hoomanawanui, e hoea mai ana ka wa e hooko ia ai o kana noi. Aka nae, oiai oia e ku ana pela, oia no ka wa i hoea mai ai o kekahi elele lawe kauoha ia Keresinahama mai a De Warene mai, o hai «n'ai ana, aole oia e pono e haawi pio aku, ina i hoea aku o Vanona ilaila, oiai e hiki koke ana ua De lWarene nei i ka pakaua no ke kokua ana aku i ua Keresinahama nei iloko o na hora lie iwukauakumamaha me kekahi puali koa nui. Nolaila, i ka hoea ana mai oia lono i ua Keresinahama nei, ike ia aku la ka lamalama ana ae o kona' mau hiohiona, a oia kana i hanu kauioaha iho ai a huli mai la a pane ia Edewini me ka hoololi hou ana ae i kana 01010 mua i hai aku ai: ''E ka elele opio o ka Naita Sekotia Wiliama Yanona, mamuli o ko'u hai e ana aku nei ia oe, pela au e panai hou aku nei he manao hou, mahope iho o ka loaa ana mai nei o kekahi lono no na kokua. Pela au e hai aku nei ia oe, e huli hoi aku oe a hai aku i kou aliikoa kiekie, ma o ka hanohano i ili iho maluna o'u ame ka'u oihana, ke hai aku nei au ia oe, a oia kau e hai aku ai iaia, ma o ka lono maopopo loa no ka loaa mai o na kokua ia'u ame ko'u puali iloko o na hora he iwakaluakumainaha, oia ka'u e lioole hou aku nei i ka haawi pio ana aku." I ka pau ana no o keia mau olelo a ua Keresinahama nei, oia no ka wa i pane koke aku ai o ua Edewini nei: "I kulike ai me kau i hoololi ai i kau pane mai ka haawi pio ana mai i keia pakaua, pela no au e hai aku nei ia me ka pololei loa au e ahewa ole mai ai ia'u. E hoea mai ana no he wa e iilo ai oe ame kou mau kokua ame keia pakaua i puulehu, a aole hoi he ahonui hou ana mai ka puuwai mai o Sa Naita Wiliama Vanona nona noi aku imua o kona hanohano, oiai owau iho la no o Vanona ma keia wahi, a o ka'u e pane aku nei ua paa loa ia elike me ka la i ke awakea." Mahope iho o ka pau ana o ka laua mau ku-

kai kamailio ana i huli hoi hou aku ai ua Edewini la no kahi a kona aliikoa kiekie e kali mai la me ke ake e lohe pono i ka hapena o ka hana a kana elele lawe kauoha. Nolaiia, huli hoi pololei aku la ua Edewini la no kahi o kana aliikoa, a oia hoi ka ua Keresinahauia nei i huli ae ai i kona mau koa a kauolia aku la iu lakou e hooinakaukau no ke ku pale ana aku i ka enemi i ka wa e kue mai ai ia lakou. A ia E kwini i hiki aku ai imua o kona alii koa kiekie, oia kina i pane aku ai i ua aliikoa la ona: "Ko ka hopena o ka'u hana e kuu haku, uu ae mai u Keresinahama ia'u i ka wa mua no ka hauwi pio mai. Aka nae, ikawa i hoea mai - ai o ka elele lawe leauoha mai a De Warena mai, oia ka wa i kahuli ae ai mai ka haawi pio a i ka aa ana mai e ku a paio mai ia kakou, oiai m& ka olelo a ua elele la, aia he mau tausaui koa e hiki mai ana i ka paka ia nei no ke kokua ana mai ia lakou. * "Oia ka'u i paue aku nei iaia, elike me ka loli ana o kau pane, mai ka haawi pio, a i ka aa mai e hakaka, peli, au e hai aku nei ia oe, e hiki mai ana ka wa e hoolilo ia ai oe, ame keiapakaua ame kou mau kokua apau loa i pu'u lehu. Haalele aku nei au ia lakou e hoomakaukau ana no ka hiki mai o na kokua, a no ka makaala ana mai hoi ia kakōu, oia iho la ka hopena o ka'u hoike ia oe e kuu haku, a'u nae hoi e minamina nui loa nei i ka loaa ole ana i kela kauaka kiekie o ua Pelekane pia mea he oiaio. "Ua ike au a Ihoomaopopo, eia ka he hana hiki'wale uo i ko Pelekane poe i hiki ke hilinai ia ma ke ano kanaka makua ke hoolilo i pepe aiwaiu e hiki ole ai kana olelo ke hilinai ia aku, a'u nae hoi e minamiua nui loa nei ke hai ae, pela iho la ka ke ano o na koa a'o hou o na puali koa Pelekane. "Oia ka ua aliikoa Pelekane ala pane mai nei me ka olelo hookano, e haule no ka ia malalo o na towela o ka pakaua mamua o kona haawi pio ana mai i ka pakaua ame na mea a pau loa, i kokahi kanaka Sekotia kipi hao wale i ka waiwai o kela ame keia e ola ana maluna o k«ia ili honua, elike iho la me keia ke ano e hana ia mai ana. i (£ hoomamā ak* mm.)