Ke Au Hou, Volume II, Number 25, 21 June 1911 — Kaao Hooniua Puuwai No KA-MIKI KA HI'APA'IOLE O KA POHU LA'I O KONA KAI OPUA—KE AIWAIWA NANA I HOOHOKA O LUANUU-A-NUU-POELE-KA-PO AME KA PUKU'I-AKUA O NA PALIKU'I EIWA O HEHA WAIPIO I KA NOE—A O KA OLALI NANA I LAWE A LILO NA LEHO KAULANA O KALOKUNU, O KA MAKANI KUEHU LEPO O PUAKO [ARTICLE]

Kaao Hooniua Puuwai No KA-MIKI KA HI'APA'IOLE O KA POHU LA'I O KONA KAI OPUA—KE AIWAIWA NANA I HOOHOKA O LUANUU-A-NUU-POELE-KA-PO AME KA PUKU'I-AKUA O NA PALIKU'I EIWA O HEHA WAIPIO I KA NOE—A O KA OLALI NANA I LAWE A LILO NA LEHO KAULANA O KALOKUNU, O KA MAKANI KUEHU LEPO O PUAKO

MAHELE EHA Ke A'o ia ana o Ka-Miki ame Ma-Ka'iole i ka Noa POHAKO AME KA AlO PohAKU "Lei-o-mano,'' oia ka niho inano i hanaia a paa loa i kaaha ame ke olona, a oia kekahi o na mea kaua pookela loa o ke au kahiko i makee nui ia r a ika wa e hui ai me ka hoapaio oia ka wa e koe ai ma ka opu. Ua kahea mai la nohoi ka luna o ka la i na moho, a oia no ka wa i holo niai ai o Haumanoniano e hopu ia Ka-Miki, me ka manao ana ua hiki loa iaia ke paani i ke keiki malihini me lea maalahi, a o ka makana e kaili ia ana e ia me ka haaheo. Eia nae, oia kai kiolaia e Ka-Miki no umi manawa, me ka hiki ole ia Haumanomano ke hoopa i ke keiki, a ua hoohaahaa maoli ia oia e Nana-i-ke-kihi-o-ka-ma-lama, me koua piha loa i ke kuaki ame ka nauki no kona hoopuhiliia e ka opio. O na alapa apau eku mai la a nana i ka lealea ana o Haumanoinano me ke keiki, o lakou kekahi i piha me ke kuaki nui no ka hiki ole ia Haumanomano ke kulai ia Ka-Miki. O na hooho leo kanikani pihe o ka lehulehu e uwa ala no ka eleu, ka ikaika ame ka makaala o ke keiki a Keahiolo, e olelo ala he moopuna ia nana, oia ka mea e kamailio nui iaala ma ka waha oka poe makaikai. Ua kukala inai la ka luna o ka la ua lilo ke eo ia Nana-i-ke-kihi-o-ka-malama, a oia ka wa i lawe ia mai ai oka makana e ke kukini a na'lii oia hoi o Kuhia, a haawi ae la ia Kahueloku-i-ke-kihi-o-Kaelo, ka hope oka moho lanakila, ame Keahiolo ka paepae o na kumuao a na keiki.

Kahea hou ia ae la he moho hou a oia ka wa i pii mai ai o Ohiamukumuku a ku i ke kahua, a o keia nohoi ke aiwaiwa a olohe pukani paa aina o na'lii i olelo mua ia ae la maluna. Ua piha loa oia i ka hoonaukiuki i ka hiki ole ana ia Haumanomano ke kiola keiki ame ka lilo pu ana o ka makana hiwahiwa he lei-o-mano, aua makemake pu hoi oia e hoihoi ia mai ua makana &la i kaili ia e kela keiki inoa loihi ana e heluhelu ana, oiao Nana-i-ke-kihi-o-ka-malama. A iaia no e nalu ana, oia no ka wa i kahea mai ai ka luna nui o na lealea o ka la ma ke kukala pu ana mai: "O ka lealea o keia manawa oia ka hakoakoa kulai a hina, liopu a auamo a kiola aku mawaho oke kahua mokomoko, a o ka mea e hiki ke kulai auamo a kiola aku mawaho o ke kahua lealea no na manawa elima, e lilo iaia ke eo, a e haawi ia ka makana iaia he "Lawalawakui-a-holo," oia hoi kela kaula aha i hanaia a kapa ia he pikoi, i hana puka ia me ke akainai i hoopaaia i kekahi poke laau me na puka e komo ai ke kaula a paa, a oia kekahi ona mea kaua kupanaha a na poe ike a akamai loa oia au i hala. He oiaio ua hui ae la ua mau molio nei a ua hoopahaohao loa ia o Ohiamukumuku ame ka aha lealea mai o a o no kona hina ana a auamo ia ae la a kiola ia mawaho o ke kahua mokomoko, a ia wa i uwa ae ai ka aha a haalele wale. Oka liiua ana o Ohiamukumuku i ke keiki a auanio ia a kiola ia mawaho oke kahua lealea, oia ka uiea nana i hookahalia loa aku i na alii ame na alapa apau e kuku ana a puni ke kahua a i hookaakaa ponoae ikolakou

niau maka, he oi loa ao ka ike, ke koa, ka ikaika, ka eleu ame ka miki o keia keiki a lakou e ikemaka maoli nei, a ua hooi loa ia ka hauoli o Keahiolo no ka haulehia a hoohoka loa ia ana o keia mau pukaua paa kalana aina i kaulana i ke koa, ka ikaika ame ka wiwo ōle, a he mau kumuao hoi i ka ike lua, ka oniu laau a wili hooniniu, ame na hana hooikaika kino e ae oia au, a ua nui na haumana i ailolo a lilo i mau makani puahiohio o na kahua hookelakela ikaika oia mau la. Wahi a ua Keahiolo nei me ka piha ohohia ia Ka-Miki: "Aohe moho pakele i kuu moopuiia, nona ka lanakila o ka la." Ua hanaia o Uhiamukumuku me ke ku i ke pahaohao maoli a hiki i ka pau ana o elima manawa a lilo ka eo ia Ka-Miki, a lilo hou ka mnkana ame ka hanohano o ka la i ka kakou koa wiwo ole, a no keia haule ana o Ohiamu» kumuku'ame Haumanoa'ano ma keia mau lea* lea, ua koi mai ia laua e hakaka maoli a hiki i ka make ana, a o na mea kaua oia ke ka-ka a ouiu laau. Ua kaheaia mai la o Keahiolo ame Ka-hueloku-i-ke-kihi-o-Kaelo a o Ma-Ka'iole hoi, e ka luna nana e ma-lama na lea'ea o ka la, no ke kuka ana i ke koi hakaka a na olohe pukonakona, na kumuao lua hoi i kiolaia ilio la e Ka-Miki, me ka hiki ole ia laua ke loaa he wa e hoopapa ai i ka opio, ka liueu aiwaiwa o ka uka waokele o Kalamaula i ka leo uhene o na manu liwi-polena i po i ka lehua, i keekeehia e ka ua a helelei ka pua ilalo, "Homai kekahi ala onaona No ko'u lei a-i e pawehi ae ai." Ma keia kuka ana ua hooholoia ke koi a ua mau koa kaulana paa aina nei, a oia ka manawa i kukalaia mai ai ke ano o ka mokomoko ana, oia hoi ka okaa a oniu laau ana, ame ka ha'iha'i ku'i-a-lua, a o na makana i lilo ai ia Nana-i-ke-kihi-o-ka-malama, e lilo hou no ia ia Ohiamukumuku, a i ole, ia Haumanomano, ke make o Ka-Miki ame Kahueloku-i-ke-kihi-o-Kaelo a pela hoi o Keahiolo. O ka wa 110 ia o Haumanomano i pii mai ai a ku iluna o ke kahua a laweia mai la kana

laau nona ka loa he ekolu anana a muku, a o ke anapuni he ekolu kapuai me elua kikoo, ua hamoia a hinu i ka niu ame ke kukui, a oia no ka wa i pahe maiiai o Haumanonianp: "E ke keiki, i nui ko ike inala i pakele 00, o loaa auanei oe i kuu hauna laau aiwaiwa i kapaia e kuu kumu ka-ka laau o "Io," aohe wahi pa ole mai ke poo aka wawae. Nolaila, i nui ko ike i pakele, a hapa ko ike make oe i na la, aoe e ola.'' Ninau mai la ka luna nui o ka la ia KaMiki, "E ke keiki, auhea kau laau?" "Aia no i kauhale, i kuu kumu ka-ka laau; aia la iluna o ka nu'a moena, o kona uluna no ia e moe ala. A nolaila, e kali iki iho oe ika papa lealea ana o maua, a e hoouna ae hoi au i kuu kukini e kii ika laau a maua ia Olapa-kahuila-i-ka>lani." "īna pela ua hiki, a e kali ana ka lealea a loaa mai kau laau, alaila hoomaka ka mokomoko ana o olua," a kukala mai la nohoi ka mea nana e malama na hana oka la. A oia 110 ka wa i kahea mai ai o Ka-Miki i ke kaikuaana ia Ma-Ka'iole: : "E Kahueloku i-ke-kihi-o-ka-malama O Kaelo elo ka malama O Kaelo elo ka la O Kaelo elo ka ua O Kaelo elo ke kai O Kaelo elo ka makani O Kaelo elo ka ino 0 Kaelo elo ka malie E Kahueloku-i-ke-kihi-o-Kaelo—e, E kii i ka paepae kapu o kaua Ia hoali i ka maka o ke ahi Ia hoelo i ka maka o ka uwila Ia hookaa-ku i ka maka o ke ao Ia hoaneane i ka maka o ka onohi Ia Olapa-kahuila-o-ka-lani Olalapa—olapa ka maka o ke akua He akua-hanai he milimili He punahele na Kaulu-o-ka-malama 1 hoa lealea hoopapa no ka i'a nui I a'u aku, ia oe mai la e, Pa-papae kaua i Kahakaeaea Ka aina i ka houpo a Kane He kane au he koa lala kamahele He aiwaiwa, he eueu, he hueu la Ke kilohana no llawaii a puni la —e, O —i—a, a lele la —e, o lele ka-wa."

0 ka oili aku la no ia o Ma-Ka'iole me he makani puahioliio ala e kuehu ana i ka lau laau i kn lowa, o ka hu o ka makani ka nā poe a i lolie, a i ka huli ana ae aohe ua nalowale aku la ua hueu ala o Kalamaula, a aia oia ua hoea aku la ke ku ala ma ka ipuka o ka halau alii o lakou. O ka wa no ia i wala maiai ke kupunawahine i ua laau nei iluna o MaKa'iole, a e alo ae ana keia me ka eleu nui me ka hopu ana ae i ua laau ala a paa i ka lima nie ka huli ana mai a holo, a he manawa pokole wale no hoea aku la keia i ke kahua lealea a haawi aku la i ka laau i ke kaikaina. 1 ka ike ana mai o na poe o ka aha i ka loa ame ka nui launa ole o keia laau, ua hooiaio iho la na mea apau he olohe a he aiwaiwa maoli no keia keiki ma na hana hooikaika kino ame na hana hoopapa ikaika. A o ka wa no ia o KaMiki i ninau mai ai ia Haumanomano i ka i ana roai: . "Heaha ka hoike o ke eo a kaua e ke kanaka makua e lealea ai, o ka pa anei a hina ilalo, alaila eo?" Hoole aku Ia o Haumanomano, "Aole, o ka pa a hoolana i ka wai, a i oīe, o ka pa a pio ke ahi pau ka hana, oia ke eo." Ia wa no i kahea mai ai ka luna o ka la no ka makaukau o na moho, a ke niniu poahi ala ka laau a Haumanomano iloko o ka poho lima me he huila makani la e olokaaia ana eua koa kaulana la me ka hookikakaha ana iluna o ke kahua mokomoko. A no Ka-Miki hoi, aia no oia ke ku mai la me na maka hia-a o ka wiwo ole a hopo ole o ka piha uwila. 1 ka wa no i ike ai o Haumanomano ua loaa ka wa pono e kupono ai ke keiki i kana hauna laau, oia no ka wā ana i hoomoe iho ai maluna pono o Ka-Miki, me ka manao o Haumanomano ia hauna laau no e inake loa ai ke keiki a pau ka hana, aka, he wai auan ia no ka kakou koa, he ka-wa nana i lelo a opu. I ka oni ana no o Haumanomano me ka lele ana mai imua a hoomoe i ka hauna lbau ana, ua ahuwale loa aku la ia ia Ka-Miki, a I kA iho Rna iho o ka l»au a Haumanomano ola

no ka wa a Ka-Miki i lele aku ai ma ka aoao hema a oili mahope o ke kua o H&umanomano, a ohiu ia ae la ka laau a ua aiwaiwa nei a kiola ia aku la mawaha o ke kahua lealea, a waiho ana iluna ke alo ua pau ka ike, pau ka lohe, a uwa ae la ka pihe a ka aha kanaka a haalele wale. Oiai ka aha e kanikani pihe ana, uakahea hou mai la ka luna o ka la no ka malama hou ia o ka mokomoko ka-ka laau mawaena o Ohiamukumuku ame ke keiki, a oia ka wa i meha ilio ai ka leo uwa e ka lehulehu me ka hooho mahalo ana no ke keiki ikaika lua ole nona kela inoa loihi a lakou e hoopaanaau ala o Na-na-i-ke-kihi-o-ka-malama. Aia ua mau moho nei ke Hikaha ala ine he mau moa ala maluna o ke kahua hakoko, a i ka wa i haawi ia mai ai ka hoailona no ka hoomaka ana, oia no ka wa i pahu pololei mai ai o Ohiamukumuku i kana laau ika opu o Ka-Miki, a ina no i loaa pono mai ua opio ala, ina ua pau ka hana a pio ke ahi. Aka, aole e loaa aku ka Aki-keehiale oka moana, ka Io nui hoanoano nana e popo'i ke aewa o ka lani iluna lilo— "He lani ka manu he aewa, Aohe lala kau ole Kau i ka lala maloo I ka lala maka." I ka wa i pahu mai ai o Ohiamukumuku i kana laau, ua pahu pololei mai oia i kana kiina ma ka piko o Ka-Miki, a ua manao maoli no oia o kela kiina ana i hao mai ai, aohe akamai e pakele, oiai he ai punahele loa ia i na poe i a'o i ka okaa laau, ka poe hoi i hele a lehia ia hana o ke ka-ka laau. (E hoomauia aku ana.) ■ —j O ka la 24 o lune nei, ka la hoomaemae o na pa kulanakauhale p Ilonolulu, ua lokahi ae na lapana me na Pake no u a hoopiha ana ina wahi apulu. enT Mai a ma keia hope aku, aole loa he mana o kekahi kikoo dala ana, ohi ana„ a kakau ana aku i na Likiki Hookaa, koe wale no mai ka Puuku aku OKe Ai; Hou. ona kue i keia e hoole mau ia aku fio. Ma ke Kauoha, hine 6, ipn Danibl K. Hoolapa,