Ke Au Hou, Volume III, Number 2, 17 January 1912 — HE MOOLELO NO KA Hookumuia Ana o na Paemoku o Hawaii Nei AME KA HOOLAUKANAKA ANA I HOIKEIA MA NA MELE HAWAII KAHIKO [ARTICLE]

HE MOOLELO NO KA Hookumuia Ana o na Paemoku o Hawaii Nei AME KA HOOLAUKANAKA ANA I HOIKEIA MA NA MELE HAWAII KAHIKO

Houluuluia e John H. Wisi

OLELO HOAKAKA. Ke hoopuka aku nei makou ma keia wahi o Ke Au Hou i ka Moolelo Kahiko o Hawaii nei, e like me ia i hoomakaukau ia ai a kakauia ai e JOBEPH Mokuohai Poepoe, a ke lana nei ko makou manao e lilo ana keia mahele i mea e pulama ia ai ena Opio Hawaii. Ua pili keia moolelo i ko Hawaii nei "Aneieni HiBtory," elike me ia i hoike ia ai ma na mele a me na kuauhau a ka poe kahiko. Ua hoalaia ae keia hana e ka Mea Kakau no kona makee a minamina maoli i ka moolelo e pili ana ina hana, ka noho'na ame na manao oko Hawaii nei poe kupuna i hala aku ika po. Ano ia kumu, ua hoakoakoaia, hoiliiliia, houluuluia a hoonohonohoia na mahele o keia Moolelo, mailoko mai ona mele, na kuauhau ame na moolelo i paa ma na buke, i kakaulima ia a pa'i maoli ia, e kekahi poe loea pili moolelo Hawaii, a pela pu no hoi mailoko mai o kekahi mau nupepa kahiko i loaa mai i ka mea kakau— E hoomaopopoia, he lahui kakou me ko kakou Moolelo Kahiko, i ano like loa aku me ka moolelo kahiko oka le ui o Helena; a he mau mele kahiko hoi ka ko kai m mau kupuna i like aku a i oi aku nohoi ko lakou hiwahiwa ame ke kilakila i ko na mele kaulana loa o ua lahui Helena nei. Ua piha ko kakou mau mele mena hoonopanupa ana a ia mea he aloha; piha me na keha ana no na hana koa a wiwo ole a ko kakou poe ikaika o ka wa kahiko, ka lakou mau hana kaulana, ko lakou ela ana ame ko lakou make ana. Aia maloko o ko kakou moolelo kahiko na Mele a me na Pule Wanana, na mele ha'i»kupuna a kuauhau lioi. Aia hoi 'maloko o na hana maa iko kakou mau kupuna, he mau mahele ike i komo nui iloko o ke kupaianaha ame ke kamahao, a ua kapa

ia aku hoi ia mau mea e ka poe e noho ana iloko o na olino ana a ka naaiiao, he mau hana pouli, hupo, hoomanamana a pegana hoi. Aka nae, o ka mea oiaio, he mea pono ke malamaia kekahi oia mau ike o ke au kahiko o na kupuna o kakou e like me ka ike kalaiwaa, kilo»hoku, a me na ike eae he nui. A i ka hoakoakoa ana i keia mau mea apau me ka hoomaopopo ana i na olelo e hoike ana i ko lakou ano, ka lakou hana ame ko lakou waiwai i'o e loaa ai he moolelo. "A o ka moolelo," wahi a Cicero, "oia ka mea e hoao ai i ka manawa, oia ka malamaiama o ka oiaio, ke ola o ka hoomanao, ka rula o ka hoomanao a me ka elele o ka wa kahiko." 0 ka Paemoku o Hawaii nei, e like me ia e ikeia nei a i hoomaopopoia e ko Hawaii nei poe kahiko, eia no ia ke ku nei ma kahi he aneane 1200 mile mai ka piko mai o Wakea, oia hoi ka Poai-Waena, ma ka olelo aka haole. Ake ku nei hoi ia maloko ponoi o ke alanui Polohiwa a Eane, oia hoi ke ala poai • ka hoailona oke Ala» La (Zodiaka), i kapaia o "Papai," oia hoi ke "Ku-kuau" ma ka helu Hawaii. Ua ikeia ma na mele a ka poekahiko, he umi ame kamamalua ka nui o na mokupuni oloko o keia Pae Moku, a e nee lalani like ana lakou ma ke ano pae-kahi, mai ka Hema a ka Akau. A o lakou apau ua lahuiia malalo o ka inoa ka Pae Moku o Hawaii, a i ole, Pae Aina o Hawaii. Ma ka hoomaopopo ana nae a ka poe kahiko 0 Hawaii nei, ke moe nei keia mau mokupuni mai ka Hikina ake Komohana. 0 keia ka mea ihoikeiama ke mele a Kamahualele, ke kilo hoku a ke Alii Moikeha, i hea ai ma ko lakou wa 1 hoi mai ai mai Tahiti mai a ike ai i ka mokupuni o Hawaii: A eia iho kekahi mau lalani o ua mele nei:

Eia Hawaii he moku, be kanaka, He kanaka Hawaii-—e, He kanaka Hawaii; He kama na Kahiki, He pua alii mai Kupaahu, Mai Moaulanuiakea Kanaloa, He mokupuni na Kahiko, laua o Kupulanakehau, Na Papa i hanau, Na ke kama-wahine a Kukalaniehu laua me Kauakahakoko, Na pulapula aina i pae-kahi, I nonoho like i ka Hikina, Komohana Pae like ka moku i lalani. 0 na inoa o keia mau mokupuni be umikumamalua i hoike ia ae la; oia o Hawaii, Maui, Kahoolawe, Lanai, Molokini, Molokai, Oahu, Kauai, Niihau, Lehua, Kaula ameNihoa. Ua olelo ia o keia poe inoa apau i hoike ia ae la, he mau inoa wale no lakou i ikeia ma na mele, na moolelo ame na kuauhau kahiko o Hawaii nei. Penei na mea i hoike ia ma kekahi mele kahiko i olelo ia he mele inoa ia no Kualii, ka Moi o ka mokupuni Oahu nei, a i hooiliia aku hoi i ka Moi Kaumualii o Kauai: 0 Wakea a Kahiko Luamea, a—>6, 0 Papa, o Papa-hanau-moku ka wahine, Hanau o Kahiki-ku, Kahiki-moe, Hanau ke apaapaa nuu, keapaapaa lani, Hanau Hawaii ka moku hiapo, He keiki makahiapō a iaua—a—a, 0 Wakea la ua kane, 0 Papa, o Walinuu ka wahine, Hookauhua Papa i ka moku, Ho-iloli ia Maui, Hanau Maui-loa, he moku, 1 hanau ia he ololani, he uilani, Uilani he-i kapa lau maewa, He nuu no Ololani, no Lono, no Ku, No Kane ma laua o Kanaloa—o—a, Hanau kapu ke kuakoko, Kaahea Papa ia Kanaloa, he moku, ī hanau ia he punua, he naia, He keiki i'a na Papa i hanau, Haalele Papa hoi i Kahiki, Hoi a Kapakapa-ua, Moe o Wakea— Moe ia Kaula-wahine, Hanau Lanai a Kaula,

He keiki makahiapo na ia wahin'e, boi Wakea loaa o Hina, Loaa Hina he wahine moe na Wakea, Hapai Hina ia Molokai he moku, O Molokai a Hina he keiki moku, Haina e ke kolea a Laukaula, Ua moe o Wakea i ka wahine, Ena Kalani, ku ka hau lili o Papa—a—pa, Hoi mai o Papa mailoko mai o Kahiki-ku, Ku inaina lili i ka punalua, Hae manawa ino i ke kane o Wakea, Moe ia Lua, he kane hou ia, Hanau o Oahu a Lua, Oahu a Lua he keiki moku, He keiki maka-na lua na Lua— u—a, Hoi hou aku no noho me W akea, Naku Papa i ka moku o Kauai, H&nau Kamawaelualani he moku, He wewe Niihau, Le palena Lehua, He panina Kaula o ka moku Papapa. Eia hoi kekahi moolelo kahiko e pili ana i na mokupuni o ko Hawaii Pae Aiua, oia na mea i ike ia ma ke mele a Kahakukaeaoana, he kahuna nui ika wa kahiko. Ama ia mele ua ike ia na inoa o na mokupuni o Molokai, Lanai, Kahoolawe, Moiokini, Oahu, Kauai, Niihau, Lehua, Kaula ame Nihoa. O Kuluwaiea ke kane, o Hinanuialana ka wahine, hanau mai o Molokai, "he akua, he kahuna, he pua-lena no Nuumea." 0 Lanai, he keiki hookama oia na kekahi alii mai Tahiti mai, nona ka inoa o Kahalukuwaiea. 0 Kahoolawe, he keiki oia na Keaukana'i me Walinuu, kana wahine, a mai Holani mai laua i hele mai ai. Ua kapa ia o Kahoolawe, he keiki lopa (he mahiai kona ano). Ua oleloia hoi o Molokai he iewe no Kahoolawe. Oahu hoi, he keiki oia naAhukinialaa, keiki a Laamaikahiki me Laamea-laakona, kana wahine. Ua kapa ia o Oahu nei, he wohi. Ua olelo ia ma keia mele, he alii o Ahukinialaa mai ka-ua-mu mai. u Kauai hoi, he keiki oiana Laakapu (k) me Laamealaakona. ONiihau, Kaula ame Nihoa, he poe keiki lakou na Wanalia, he kanaka mai Polapola mai, me Hanaloa kai» wahine. E koomauia aku ana. poina ia Keoki Lau-iwaia ika wai Ohelo Hoomau-mau.