Ke Au Hou, Volume III, Number 2, 17 January 1912 — Moolelo Hialaai Nui ia o Sa Naita Wiliama Vanona KE DIA KEOKEO O NA PAE MAUNA O SADONI, KA LAWAKUA NOHO WAONAHELE O KATALANA, A I OLE, O KE PUKONAKONA KAULANA O KE ALOALII O EDEWADA KA MUA [ARTICLE]

Moolelo Hialaai Nui ia o Sa Naita Wiliama Vanona KE DIA KEOKEO O NA PAE MAUNA O SADONI, KA LAWAKUA NOHO WAONAHELE O KATALANA, A I OLE, O KE PUKONAKONA KAULANA O KE ALOALII O EDEWADA KA MUA

Heaha la ka pono o ke puhi aua i na kauh.ale a me ka lawe ana i ke ola o ka poe i haūa ino ole mai ia kakpu, oiai, ua hana ino mai lakou i ko kakou mau home a me ko kakou mau ohana? E hoomanao oukou ika olelo. "E hoihoi aku i ka iuaikai no ka hewa." "Pela ko'u manao e hoakaka aku nei imua o oukou, a ke manaolana nei no au, ua ike le'a oukou i ka'u mau mea i hoopuka aku Dei. Ke ha'i aku nei nae au, ina o ke kanaka a mau kanaka paha e haawi aku ana i ka ino maluna o kekahi poe o keia mau kauhale, a i ole, maluna paha o kekahi mea hewa ole, alaila, e hoopaiia no oia, a 0 lakou paha ma ke kanawai kipi i kona aina iho." E like me ka lokahi like ana o ka manao o na kanaka, pela i holo like ae la ia mau mea. A mai ka la hope o ka mahina o Sepatemaba a hiki 1 ka la hope o Novemaba, ua pau ae la ia Vanona na okana aina o Pelekane i ke kuekaalike ia mai kela pe'a a keia pe'a. Ua lilo hoi i la nui 110 Vanona me kona pualikoa ka la o lakou i hiki hou aku ai ma kapa oka muliwai Eska, a 110 ka nui loa o na waiwai pio a lakou i lawe mai ai, ua kohu kai huakai Kamelo a na bteiki o na waoakua o Alahia ka wa o la'kō'u i hoea aku ai ma na palena o Sekotia. Na na kiai o waho o ka palena i lioike aku ia Maxawell, eia ke kokoke aku nei e hoea i ka pakaua ana e noho'lii «na ko lakou Poo Aupuni ke alakai puuwai hopo ole a na Sekotia e pfpahi mau ana ika hanohano. I ka hoea ana aku o lakou ilaila, ua pukarlike mai la na poe apau o na pupupu-hale e kuku ana malaila a haawi mai la i ka lakou m&u hoomaikai ana me na leo huro.

Ua hoomakaukau mua o Maxawell i ka pa kaua o Lodomabena, ka kaUa hoi e hooluana an® ona Moi Bruce no ka hookipa ana aku ia Vanona ka lakou hiwahiwa. A ilaila o Vanona i alakai ia aku ai iloko o ka hanohano a me ka eehia nui. Ua kahi olowalu like mai la ka leo ona pila a me na o-le no ka lanakila pookela loa i loau i ko lakou alakai, a, o ka poe aua olali Vanoiia nei i hoopakele ai mai ka iiaake mai a ka ai, o lakou no ka poe nana i hoomakaukau i keia rnau hauoli ana he nui. I ka huakai a ua Vanona nei i aneane mai ai e hiki i na lokowai e hot>puni ana i ua pakaua nei, ua huli ae la oia a olelo aku la ia Gareham: "Aloha ino no ka hoi ka mea nona keia pakaua i kona hana ole ana e like me ka mea kupono i kona kulana alii, a me ka mea hoi nona ponoi keia pakaua. Mai komo mai no hoi paha oia i keia la me kona kulana hanohano Moi, a aole no hoi e nele ana ko Sekotia ike aku iaia ma kona ano he Moi." "Aka," wahi a Vanona. "Ua manao nui no oia ika noho punahele ana ma ke aloalii o Pelekane, a ma ia ano kulana mai, e hoole mau aku ai o Sekotia i kona noho Moi ana." "Ae; aka, he keiki no nae kana,'' wahi a Vanona. "He keiki koa a piha lokomaikai, oiai, ua liai ia mai au e ka Haku Montgomery, ka mea i ike iaia ma Guiena, ua like loa kona kulana koa me ko kona mau kupuna. Maluna o kona mau kuemaka e Uaiehama kakou e manao ai ma keia mau la aku mahope, e kau ana ke kalaunu o Sekotia nei maluna ona." "Alaila, ma ke ano he hooilina ia nou," wahi a Maxawell. "no ka moa, aohe kanaka B'ekotia oiaio e ike e ae ana i kekahi mea i Moi o oe wale 110.''

"A ioa pela, 0 ai mua • no au i ka'u p»bl* kaua iaamua o ko'u ike aua aku i kekahi Moi 6 ae, e nolio inai una maluua o ka nohoalii o Sekotia," wahi a Kirkpatrick. Ia manawa ua wehe ia mai la ka puka o ka pakaua, a komo aku la lakou me ka hiki ole ia Yanona ke pane aku i ka manao e ake nui ia ana oia e liio i Moi, a aohe no hoi ona wahi nauki iki ia mau mea. I ko lakou komo ana aku, ua halii ia na mea ai 0 kela a me keia ano, a noho iho la o Vanona ina ai. I ka pau aua o ka lakou ai ana, ua komo aku la o Vanona me Garehama ma kekahi rumi okoa aku no ke kakau palapala ana na kekahi mau alii e aku o Sekotia, a e noonoo pu ai hoi no ka maheJe ana i na haawina ai kupono no kela a me keia okana i nele loa i ka ai. Ma keia mau hana i makaala loa ai kona mau maka ia po. 0 ka poe ana e hoikaika nei no ko lakou mau pomaikai, ufi, pau aku la lakou i ka haule a hiamoe oluolu, a 0 kona olioli nui no hoi ia 0 ka loaa ia lakou h® hoomaha maikai loa. Aka, aole nae lakou i haule aku a hiamoe me ka puleoleae nona. Hala ae ana he la, a hala aku ana he la, o kana mau hana nui o ka hooko ana, na mea e pomaikai ai kona mau makaainana O na paia o ka pakaua alii Lokomahena, aole i kaohi ia mai ia Vanona no ke kiei a halo ana aku ma kona mau kuono; aka, hele aku la oia ma 0 a maanei e nana hele ai i ke ano maikai okanoho anao kela a me keia mea. Aole i puni loa ae na pakaua o ka Lolana iaia, a e noho hooluolu ana oia ma ka pakaua 0 Lamiuaiona, ua hiki mai la kekahi mau elele mai Pelekane mai. Ua lioea mua ae laua i ka pakaua Lokbmabena, aole nae oia ilaila, a nolaila laua i huli loa inai ai a loaa ilaila. 0 keia mau elele, o Lobata Lisle, ke kaikaina o ka Haku'Warena, a me Anatona Beka, kaßihopa oDuiahama I ka manawa i komo mai ai ua mau elele nei iloko 0 ka puka o ka pakaua o Laminatona, e paani ana ua Vanona nei iloko o kekahi rumi nui me na moopuna opio a Monagomere, a e kali ana hoi oia o ka hiki mai 0 Edewini. I ke kamumu ana mai 0 ke kapuai wawae o na lio, ua puka mai la oia iwaho me ka hii ana i kahi keikiiluna, a e paa mai ana hoi kekahi mau wahi keiki i ka puapua o kona kihei papamu, a o keka-

W koiki hoi e paani me kana paUikaua ana * wehe ae ai mai kona puhaka aku. Hai koke aku la ke koa kiai nana i lawe aku ua mau elele oke Poo Aupuni kela. Ika ike ana mai oka Bihopa, ua kahaha koke iho la kona noonoo, no ka mea, aohe wahi hoailona alii iki maluna o keia kanaka; aka, o kona inoa nae ua kau ka weli ma na ipuka hale o Pelekane. Kuemi 4kyi la oia i hope a olelo aku la i kona hoa elele: "Aole keia kanaka i ike i kona mau pomaikai iho." "I ko'u manao," wahi a Robata, u aohe no ona manao nui i na hauohano apau o keia ao." laia i hoopuka aku ai i keia mau huaolelo, ua hoike aku la ke koa kiai ia Vanona i ke ano o ua mau eleie la, he mau kanaka Pelekane. Puiwa ae la kahi keiki mahuahua a holo aku la iloko o ka hale me ka maka'u, a o na wahi keiki liilii • • pinana ae la iluna a moe malie iho la ma ka umauma o Vanona. Hai mai la ka Bihopa i kona manao ia Vanona. ,C I hele mai nei maua imua ou eSa Naita Wiliama Vanona, mai ke aloalii nfai oka Moi o Pelekane, me kekalii mau olelo o kou pepeiao wale no ke lohe. Ake manaolana nei au e ke'lii koa maikai o ka maua mau mea e hoopuka aku ai, e lilo ia i mea e maluhia ai na aoao a elua; a e kukulu ia no hoi ia mea mawaena o na lahui a elua/' Kulou hoomaikai mai la no hoi o Vanona me ka haawi pu ana mai i kona aloha ia laua, a haawi aku la ina keiki ia Garebama, a alakai aku la i na elele o Pelekane iloko o ka rumi. Ia lakou i hoea aku ai iloko oka rumi ua huli ae la o Robata ma o a maanei e nana ai, me ka olelo ana aku: f< E Sa Naita Wiliama Vanona, o kakou wale no anei ko loko. nei o keia rumi aohe poe hou ae?" u Ae, n wahi a Vanona, "a ua makaukau mau au e kamailio pu me olua no na mea e pili ana i ka maluhia mawaena o na aupuni a i elua, i na he mea pono ia e pomaikai ai o Sekotia, ke aponoiaaku. ,f Wehe ae la o Robata Lisle he walii ipu poki uuku mailoko ae o kona poli a waiho ilio la imua o Vanona, a olelo mai la: "E S:i Naita Wiliama Vanona, ua hele mai la maua imua ou mai ke alo mai o ko maua Moi. aole me na manao ino, aka, me na mea e hooloii ai ia oe i hoaloha no ko

m&ua Moi. Ua lohe ko maua Moi, a me na pala pala a kuu kaikuaana iaia, no na hana maikai au i hana aku ai i na koa Pelekane i lilo pio mai ai malalo ou, a nolaila, ua hoouna mai nei oia ia'u a me keia kalaunu ana i lawe mai ai iloko o kekahi hoouka kaua, mai ke pio mai o kekahi alii opio Saracena, e hoo moi aku ai au i kona enemi ia oe, no kou kulana manao koa hoopono, a ina oe e ae mai aua e Sa Naita Vanona i ka noho ana aku ma ke ano Moi malalo eku o Beritania; alaila na ka Bihopa nui nei o Durahama e poni koke aku ia oe i Moi no Sekotia nei, ke pau keia, alaila, na kuu haku alii no e kokua ia oe ma kou nohoalii ma Sekotia nei, a aohe kanaka e ae nana e kue mai i kou noho aaa maluna o kou nohoalii." No keia mau olelo a ka elele o Pelekane, ua ku ae 1® o Vanona mai kona noho ae a kamailio mai la: "E kuu mau hoa haku, mai ka manawa mua loa mai o ko'u lawe ana ae i ka'u mau uiea kaua no ka pono o Sekotia nei i hana ino ia ai, ua maa wau i ka nana ana aku iloko o ka puuwai 0 na kanaka, a ua mahalo pu no hoi au i ka hoouna ana mai nei o kou haku alii i keia mea ano hoaloha maikai no ka pono o na kanaka Sekotia. Ina oia ua manao ua paulele mai o Sekotia nei ia'u, alaila, aole paha oia e hoonaukiuki mai ana ia'u, me kona haawi ana mai i keia kalaunu alii, a me kona onou pu ana mai no hoi i ka uku no ko'u haliu ana aku malalo o kona maluhia. 0 ka nohoalii ana aku malalo o ka Moi Edewada, ua kaa loa ia mawaho ae o ka'u mea e ake nui nei, a aole loa hoi e hiki iaia ke hoohaahaa mai 1 na kuemaka o ka mea i hoohiki iaia iho no ka hoomau ana aku i ke kuokoa o Sekotia nei, a i waiho iho hoi i kona ola mahope oia hooikaika ana." "E kaupaoali kupono oe i keia mau mea a'u i hoopuka aku nei," wahi a Robata, "a me kau mau olelo pane i ka Moi Edewada, oiai, he huli hoi koke mai no koe iloko o Beritania i keia inau la iho, me na legiona tauaani koa, o pulumi mai auanei oia a oneanea ke kulanakauhale o Sekotia nei." "He oi aku ka maikai o ka make ana o ka lahuikanaka koa ma ia ano mamua ae o ko lakou haulehia ana malalo o ka hoohaahaaia," wahi a Vanona. Na keia mau huaolelo a Vanona i kono aku i ka Bihopa e olelo mai; "Heaha la ka hoohaahaa

au e ke kanaka Sekotia e olelo nei, o kou ike ana aku anei i kou Moi ponoi maoli?" " Aole o na kalaunu ame na nohoalii o ke ao nei ko'u manao ana," wahi a Vanona, "aka, o ka mea nana e kiai i na pono o Sekotia ame kona lanakila mau. Ina au e hooko i ka olua mea e koi mai nei, alaila, e hewa auanei au no ko'u komo hewa maluna o ka nohoalii o Sekotia a'u if;uleana ole ai, a he kipi ko'iko'i hoi ke kuai au i ko'u aina makuahine me'ka ike ole o ko'u mau hoa makaainana, no ka inoa ame ke kalaunu alii iloko o ka llma o ka mea hao wale.'' "Mai kuni oe i ka olelo ino me ka inoa o ka Moi Edewada," wahi a Robata, "e hookaawale oe mai ia oe aku i na ino apau a kona poe aliikoa i hana mai ai ia Sekotia nei, a he mea pono ia oe ke maliu mai i kana mau olelo, i mea e loaa ai ka maluhia ia Sekotia nei." * "O ka mea ia e oi loa aku ai o ko'u hewa," wahi a Vanona, "ina aole au e nauki ia mai e na kanaka, o ke Akua no ka mea nana e huhu mai ia'u. I ko'u ae ana aku ika lahui e noho malalo o ka mea pakaha wale, e kuai ana lakou i ko lakou mau pono kuokoa ia hai, ka makana pilipaa a ke Akua i haawi mai ai no lakou ma keia ao, a e pono auanei e auhee aku na anela o ka pono ame ka pomaikai mai a lakou aku. Ua ike no olua ika olelo laa, Ua oi aku ka pono mamua o ke ola." Aole e hiki i na hoomakaukau ana mai ka Moi Edewada mai ke hooweliweli ia'u a'me na Sekotia apau."