Ke Au Hou, Volume III, Number 3, 24 January 1912 — Kaao Hooniua Puuwai No KA-MIKI KA HI'APA'IOLE O KA POHU LA'I O KONA KAI OPUA—KE AIWAIWA NANA I HOOHOKA O LUANUU-A-NUU-POELE-KA-PO AME KA PUKU'I-AKUA O NA PALIKU'I EIWA O HEHA WAIPIO I KA NOE—A O KA OLALI NANA I LAWE A LILO NA LEHO KAULANA O KALOKUNU, O KA MAKANI KUEHU LEPO O PUAKO [ARTICLE]

Kaao Hooniua Puuwai No KA-MIKI KA HI'APA'IOLE O KA POHU LA'I O KONA KAI OPUA—KE AIWAIWA NANA I HOOHOKA O LUANUU-A-NUU-POELE-KA-PO AME KA PUKU'I-AKUA O NA PALIKU'I EIWA O HEHA WAIPIO I KA NOE —A O KA OLALI NANA I LAWE A LILO NA LEHO KAULANA O KALOKUNU, O KA MAKANI KUEHU LEPO O PUAKO

MAHELE ELIMA Ka Hoopapa ana o Ka-Miki ame Ma-Ka'iole me NA Hiapa'iole o ke Kuahiwi Kualono Po i Kanahele Pane aku la o Ka-Miki: "He imu manini ko kai, aohe ahi, pau no nae ka manini ika ai ia. Ile imu mai'a ko uka ua (mo'a) pala kupule iloko o ka lua, aohe ahi, pau no nae i ka ai ia. Eia nae, ke hoike mai nei na kupunawahine o mauai ko imu uahi ole, a papaa ka ai a ko akua hoopapa o Kane-iki-pa'ina, oia no ou mau maka e amo mai la. "Aohe ahi, ua papaa ke kouahua i ko maka i mea ai na ko akua na Kane-iki-pa'ina. Oka pohaku, oia no ko onohi maka, na'u e poalo aku i mea ai na ko akua, o na pe'a kauwewe e mo'a ai o na lihilihi no ia o ko maka e imo mai la, a moe oe i ka po a ao ae, e kauana ke konahua iko maka, ua hele a papaa, a loaa ka ai a ko akua hoopapa e ai ai. "Hoole mai oe, poalo ia e a'u ou mau maka, a hooia iloko o na pUniu kapu akua ame Kapu Heiau a kuu kupunawahine aiwaiwa a Kauluhenuihihikolo-i-uka, oia hoi o— Laukapalili me Hikiau-pe'a. "I mea aina Ka-Miki ame Ma-Ka'iolek o maua mau akua hoopapa nanenane a hoopapa olelo.' Pane mai la o Omokaa: "Ua pololei olua e na keiki, uā pa io mai la ka imn hoopapa ia olpa e na keiki, a fiui io no ka ike o ke a'o ana." Pane hou mai la »o hoi o Qkoe; "He ka? io ku i ka m&una, i puepuo ia, 1 amo ia a koe, lino ia a paa, hooia apau, klola ia i ka mauna, ha» ia i moano, ku «a puna i uka, u« kolo a pae

he kukui ka aina. Oi—al Oia hoil Pane ia mai e ke keiki hoopapa olelo, hoopapa nanenane, hoopilipiii kamaiiio, a i loaa ole, e oo ia ou mau maka i ke kumu kahili, a hu mai ka wale i mea ai na ko maua akua hoopapa nanenane na Ka-ne-iki-pa'ina.'' "E pane ana," wahi a Ka-Miki. "Aia lal Aia lal Aia lal 0 ke kalo a ktiu mau kupunawahine i kanu ai i ka he'i, i ka manomano wai, i ka laau kalaihi oo i ka nahele o Mahiki, i ka mauna anuanu koo-u, he ahi ke kapa e mehena ai, e lala ai makou-i uka o Omao-lala—e, oi—a. HeHelemauna ke kalo, i pu'epu'e ia, o Kapu'a ia. I amo ia a koe, o Omokaa ia ame Okoe, he mau okana e pili ana me Kapu'a, a oia no hoi ko olua mau inoa* Lino ia a paa, o Honomalino ia; Hooia apau, o Hoopuloa ia; Kiola ia i ka mauna, o Kiolakaa ame Kaulanamauna; Hali ia i ka moana, o na Opihali ame na Olelomoana; Ku ka puna i uka, o Kaapuna ia. "Ua kolo a pae he kukui ka aina, o Kolo ia ame'Kukuiopae he mau kaulana aina lakou apau, a he mau alii ai ahupuaa lakou apāu. Hoole mai oe, oo ia ou maka i ka papa-niau a kahe mai ka wale, hooia iloko o na puniu kapu a ke kupunawahine aiwaiwa o maua, i pupu awa no Ka-Miki ame Kahuēloku, ko maua mau akua hoopapa." Pane mai la o Omokaa; "Ua pololei oe e ke keiki. Nui ka ike, hohonu, kuliu, a piha akamai ma ka hoopapa ame ka uanenane, a akahi wala no mea naua maua i hoopapa, a pane na nane huna i puhili mau ai na poe hoopapa i ka wake, a k&lu* i* I kd \m i oiui $ ik* ifco la* t

ke okooko ae mawaena o kakou, a oiai, oka maua mau kuuna apau i kuu aku la, ua pau wale no ika wehe ia e olua. Nui ka ike ame ka mana oko olua mau akua hoopapa, aka, i ike no ke akua i ka la okaike, a ka la o ka make ike «le, a pau olua i kalua ia i ka imu e okooko nei." Pane aku la o Ka-Miki: "Oia ka mea i kapaia ai ka inoa o kekahi akua o maua o KaMiki, no ka mihi i na olelo hoopapa, i na olelo akamai a nanenane, ai na mea no apau loa. A 0 Eahueloku hoi, okana hana ke ku a hoolohelohe, ku a hoolonolono, ku a hakilo i ka nehe, ka owe, ka halulu, ke koele, ka uina o na olelo akamai, na hauwawa, ka hamumumu ame ka wa o ka pihe kupina'i o na leo hanehane ma na wahi apau o na kahua hoopapa apau. "Ua hanai maua i ko maua mau akua, a ua laka, a lohe hoi i ka maua mea apau loa e olelo aku ai, a oia ka mea i ahu wale ai ka olua mau mea i nanenane a hoopapa mai nei ia maua, au 1 olelo mai nei la, e pau maua i ke kalua ia i ka imu ke ike ole na akua o maua. Oia ka mea i pau ai na nane a olua i ka loaa ia maua, no ka ike ame ka makaala o ko maua mau akua, a no ka hiamoe ame ka ike ole o ko olua akua, oia ko olua mea i pahu'a ai, a ina i hoole mai nei olua, ina ua pau olua i kalua ia iai no keia imu e okooko mai la." Pane aku la o Ka-Miki: "Pehea, pau ae la olua? Ina ua pau ea? Oka maua hoi koe ka na keiki, a e malama nae o paa olua i na alihi o Kanikawi ame Kanikawa, ke ko-ko mana aiwaiwa a ke kupunawahine o maua a—Lani-nui-kui-a-mamao-loa, aohe mea nana e wehe e hemo ai: "I Tahiti ka po e Niho-eleki, I hana ka po e Niho-eleki, Makaukau ka po e Niho-eleki, Lawalawa ka po e Niho-eleki Ia akahi ka po e Niho-eleki, Ia alua ka <po e Niho-eleki, Ia akolu ka po e Niho eleki, Ia aha ka po e Niho-eleki, I* ka po e Niho-oleki, h asno kē po • Niho-ilikl, wile k» pa f

Po —no. Ao wale e Niho-eleki. Ai —al Aia hoi ! Aiala! "Pane ia mai e Omokaa ame Okoe, na olohe hoopapa olelo, a hoopapa nanenane, a ina e ,pa ole, alaila, kalua ia olua i ka imu, a hooia iloko o ka hulilau a kuu mau kupunawahine i mea ai na na keiki a olua o-— "Opuu-ka-honua, O mu'o-ka-honua, 0 lau-ka-honua, O liko-ka-honua, O mole-ka-honua. "I hoi mai ia o na keiki a olua mai ka lawaia, ua mo'a mua ka puaa e hoonuu ai, o na io no o olua a maona." "E pane ana," wahi a Okoe: "EPo e, kau mai ka Hoku la, a aoae heleilei wale iho no. He ole po la ia ia olua ena keiki hoopapa nanenane. Aole. He po ia ke pili pu ala me ke ao." # "A hua a pane e na elemakule hoopapa nanenane, o kalua ia i ka imu a mo'a, i mea ai na na keiki a olua ame ke akua hoopapa o olua me Kane-iki-pa'ina." "E pane ana," wahi a Okoe: u Popo ke kapa ika lima, ke au ala ika hulaana. He ole po ia Niho-eleki a ko maua aumakua kiai e malama ala i ka hinai a Kaelo-i-ka-malama." "A hua a pane e Omokaa ame Okoe, na elemakule olohe a hoopapa nanenane, o kaluaia i ka imu i mea ai na na keiki a olua ame Kane-iki-pa'ina, ke akua hoopapa o olua." "E pane ana," wahi a Okoe: "Poniuniu na maka ika pololi, lewa ka houpo, lewa i ka pololi, houpolewalewa. Na-ha ka umauma-na-ha. He ole po ia la ena keiki. Oka po hea aku auanei ka olua e hoopapa maiai.'' "Aole, aole ia o ka po a Niho-eleki- a ko maua aumakua alakai e malama ala i ka upena kuu a ka lawaia manu o Puawa'lii, he 'lii ka po i Tahiti. Ahuaapane.'' "E pane ana," wahi a Okoe, "Uwe ka pokii, kau ma ke kua, Hoolaau ka pokii, hii ma ke alo. oke keiki he loaa. He ole ka po ia la, 0 m k«iki hoopapa nanenane. Aole, ole ia o ka po a Niho-aleki a ko maoa aumakua 0 M\ama aja I

"Pau paha auanei o Omokaa ame Okoe i ke kalua ia i ka imu, a loaa ka mea ai a na keiki a olua e hoi mai ai, ame kahi akua hoorapa ike ole o olua o Kane-iki-pa'ina. A hua a pane e Omokaa ame Okoe. Ua enaena ka imu o olua e kalua iaai." A hoomaka aku la o Ka-Miki e hele e hopu ia Omokaa ame Okoe no ka unuunu ana iluna o ka imu. Ua pane e mai la o Omokaa: "E pane ana: "Polehulehu, I Tahiti ka po, Poeleele, I hana ka po, Pouliuli, Ia makaukau ka po, Po Panopano, O Lawalawa ka po, Ia akahi ka po, Poakahi, Ia alua ka po, Poalua, Ia akolu ka po, Poakolu, Ia aha ka po, Poaha, Ia alima ka po, Poalima, Ia aono ka po, Poaono, Pa'i wale ka po e Niho-eleki, Po —no. Poahiku la —e. "He ole po ia la ia olua e na keiki hoopapa nanenane." "Oia ka Po a Niho-eleki e paa mai la i Tahiti i ka po manomano. Nui ka imi, nui ka hu _ li, a nui no hoi ke aho, a pakele mai pau i kalua i ka imu, a loaa e nae." I ka loaa ana o ka nane a Ka-Miki i nanenane aku ai ia Omokaa, ua pane aku la o KaMiki: "E na elemakule, e aho e pau ka nanenane, a e le'ale'a kakou ma na ike ame na ikaika o kakou, a o ka mea oi loa o ka ike ame ka ikaika, e lilo iaia ka eo, ma na mea apau, a nana e hooholo ka make ame ke ola.'' Ua ae koke mai la no hoi o Omokaa ame Okoe, oiai, ua manao loa iho la no hoi laua, e lilo ana ia laua ke eo, oiai, no laua ke kahua, a ua lako like laua i na mea make, a o na keiki hoi, aole a laua mau mea kaua e mokomoko ai, a aia wale no ma ka ikaika ame ko laua pakela akamai paha e pakele ai laua. Ma keia ae ana o ua mau elemakule nei, ua hooholo like iho la lakou e mokomoko, a o Ma-Ka'iole, ko Ka-Mi* ki hopo. o o Okoe ko Ouaokaa hope, 0 ka lo'alo'a mua loa, oia no ka hopu * au* iluua, a kiok i!«n* H* imu* a helo'like

iho la keia mau mea, a o ka hoomaka iho la no ia oka mokomoko. He olohe io no o Omokaa i helu ia ma ka papa o na olohe aiwaiwa no īa mau kaiaulu, aole nae oia i ike a maopopo, eia mai o Ka-Miki i ke aka o ka hauna laau a Ka-uluhenuihihikolo-i-uka. I ka manamana iki o Kaulu-i-ka-malama, i ka lauoho Puainawele o ua luahine hookalakupua aiwaiwa nui wale nei o ka mana ame ka ike. Nanae kuekaa aku, a ahu waleka paia ame na poopoo apau o Omokaa ame Okoe, ame na keiki a laua e lawaia Paouou ala i kahakai o Hono-a-malinorke-kai-o-lalo, oia hoi, o Honomalino e o nei a hiki i keia la. Me ka ike ole ae o ua mau keiki nei, aia he hueu aiwaiwa ua hoea ae la i ka hale o lakou, e ulupa ai a lilo i m«a ole, na mea apau a Omokaa ame Okoe i hilinai nui ai, i papu pale no ka enemi e lele kimopo mai ai ia lakou. I ka makaukau ana o Omokaa, ua . paoe mai la o Okoe: U A! ku ka puali ake koa-laulii, ka waa no ia puni o Kauai, ka moku o Kamawaelualani, o ka aweawe kai Niihau-i-ko-eli-ku-paeli-o-Halalii, i Kaula i ka palena o na moku kele ike kai o lalo. I lalo e Omokaa, ikaai a ka honu nui Maele-ka, i pii o Haupu-kela-i-ka-lani, ia uwi a maloo, i lomia a palahe, i opa a ha'iha'i, ha'iha'i na iwi o ke kolohe, o ke komohewa a'e,-ku i ko kaua nei ipuka hale, me ka kaua mau keiki aiwaiwa nana e puhi nau okaoka na olohe komohewa auana, e aea wale ana me ke kuleana ole, me ka hookano wale." Pane mai la no hoi o Omokaa: "Ua lohe o Haupu-kela-i-ka-lani, ame Keaa-o-ka-honua-i-lalo, ke kolo nei ka ula o ke koko o ke kupunawahine o kaua, ka kaua kumu a'o aiwaiwa o Hoowiliwili-a-lono-kaeho, e noho mai la i Kahiki me Kowea, ka hanai alii kapu a Olokea ma laua me Olomea. "I nui ka ike ame ka ikaika e na keiki i kena la, i hoi me ke ola imua o ko olua mau makua, ike mai ka ohana ame na pilikana, a hauoli ae ka manao i ka hui hou ana." E hoomanawanui e na makamaka i keia puls mm.)