Ke Au Hou, Volume III, Number 3, 24 January 1912 — HE MOOLELO KAILI PUUWAI NO HAINAKOLO, Ka Ui o Waipio me ka Wai o Hiilawe [ARTICLE]

HE MOOLELO KAILI PUUWAI NO HAINAKOLO, Ka Ui o Waipio me ka Wai o Hiilawe

[Kakauia, e Ka Ohu Haaheo i na Kuahiwi.]

MOKUNA I. Maunakea me Maikai Waipio A he mea oiaio, ma ia wa hookahi no ana e nana aiia, ke ike ala kona mau maka i ka pi'o o ke anuenue ma kekahi wahi o ka mokupuni nona ke kuahiwi ana e ike aku nei i ka uhi paa ia mai e ka Lau. Nolaila, hooholo iho la oia e haalele ia Maui, a e.holo aku a pae i ka mokupuni nona ke kuahiwi kilakila ana i ike aku ai i ka aahu aiai o ka hau. A hoea keia i Hawaii, pii keia a hoea iluna 0 Maunakea. I kona hiki ana iluna ponoi o ua kuahiwi nei, ike iho la ia i ka wai puolo lau laau 1 like loa me ko Kuaihelani kona aina hanau. A i koua huli ana ae ma o a maanei e ikei ka nani o ka aiua holookoa, elike me kana e iiana ana mai luna aku o Maunakea, ua koho koke iho la ia o kahi kupono ia nona © noho ai j nolaila, ua luana iho la ia iwaena o na iniki hui olu o ka wai puolo lau laau o Maunakea. A ma keia la i hoea aku ai ua Ku ala iluua o Maonakea i hoomaka ai ke ku ana o ka punohu ula i hoikeia ae nei, ka mea hoi nana e hoopahaohao nei i na kanaka o ka aina. 0 keia punohu ula, oia ka hale o ua Ku nei e noho ai. A i kona la mua nohoi o ka hookuene pono ana iho malaila, ua huli mai la kona alo a nana mai ia i ka huli Hamakua amo Hilo o ka aina. A i ka nee hele ana o kana kilohi ana mai na kaiaulu mai o Hilo a hoea iluna o ke oawa o Waipio, ia wa oia i ike mai ai i ke anuenue ana i ike mua ai mailuna mai o ka piko o Haleakala, oiai oia ma Maui. A i kona ike ana'ku i ua anuenue ala, olelo iho la oia iaia iho; "0 ke Ku-lua keia o ka'u ike ana i kela anuenue. Aohe ua o kela wahi a'u e ike akq nei, aka, &ia nae ke anuenue ke pi'o mai la. Owai la hoi

ke alii nui nona keia hoailona .lei ula e ku mii la? He kane paha oe; he wahine paha oe? Alia n&e boi, i nei po au e ike pono ai ika mea nona nei kapu&i akua." lapo iho, mamua o ko ianef hiamoe ana« pu> le ae la keia i ko lakou aumakua i Kuaihelani, • noi ana i ola a i pom&ik&i nona, a e hoike mai* hoi lakou i ke ano o ke anuenue ana i ike ai ma ia la. A penei ka pule ana i pule ai: HELU i. He Pule Kahea ia Kuwahailo E Ku—e ! E Kuwahailo i Kuaihelani . E Ku-makanui E Ku-makaiki Ku-makaloa Ku-makapoko Ku-maka-kakaa Ku-maka-hia-a Ku-holoholo-i-kaua Kukuoae Kumakua Kualanawao Kumaukele Kuhuluhulu Kukaohialaka Kumokuhalii Kupaaikee Kukapoo Ku-la-iuka Ku-la-ikai # E Kukapu-wahailo—e E na Ku no apau Mai uka a kai Mai ka piko o ka mauna A ke koele aulolia o ka honua He noi, he uwalo ka'u ia oukou Nowai keia anuenue? Amamal Ua noa wale ' Ua noa lele— Ua noa hoi.

A pau ka ia nei pule ana, ia wa i haule aku ai keia hiamoe. laia i hiamoe ai a waenakonu o ka po, ike aku la keia i keia kaikamahine opio pio iloko o kekahi kiowai e auau ana. Aole no hoi i kana mai ka ui o nei kaikaniahine ana e ike aku nei. A maluna pono ae o ua kaikamahine ala e pio ana he anuenue i like loa kona ano me ko ke anuenue ana i ike ai i ke ao. Oiai hoi ua kaikamahine ala e auau ana, ike aku la ia i ka lele maopu mai a kekahi wai lele, a hoomanao ae la ia ma ka uhane i na wailele kaulana a nani o kona aina hanau o Kuaihelani. Hele aku la ko ianei uhane a ma kahi a ke kaikamahine ui e auau ana, ku aku la keia a haawi aku la i kona aloha iaia, me ka ninau ana aku hoi: "Owai kou inoa?" Ia wa i pane mai ai ua kaikamahine ala ma ka olelo ana mai; •'O Hinaaiulunui ko'u inoa." A o ka wa no i i puoho ae ai ua Kuaikau-a-kama nei a ike iho la ia he moeuhane kana i ike ai i ke akaku o ka wahine ui. He mea oiaio, hoomaopopo iho la ia, ua hoike mai ka po iaia i haina no kana ninau i waiho aku ai imua o kona mau makua ame na kupuna, a no ia mea, ua ike iho la ia he wahine ui ka mea nona ke anuenue ana i ike ai, a o kona inoa o Hinaaiulunui. Makahia-a wale aku la no ia ma ia wa o ka po a haule hou iho lahiamoe. laia nei i hiamoe hou iho ai, ike hou aku la no keia i ua wahine opio ala iloko o ka wai a kahea aku la keia: "E Hinaaiulunui-—e!" Huli mai la ka uhane o ua wahine nei a peahi mai la ia ianei e hele aku aka, i ko ianei uhane i anehe ai e hele aku ma kahi a ko Hina uhane e auau ana, aia hoi, ala h«nua wale ae la no ia; a i nana ae kona hana, e pualena mai ana ka wehena kai-ao ma ke kukulu hikina. t "Uaao ka!" wahi ana i olelo ae ai me ka hoomau ana nohoi i ke kamailio ana iaia iho: "ī keia la au e hakilo hou ai i ka hoailona a'u i hoohuoi ai. A i ike hou au i ua hoailona 'la, alaila, * e iho kino aku ana au mailuna aku nei o keia kuahiwi a ike maka ia oe e ka mea nona kela anuenue." I ka hele ana a omaka mai na kukuna o ka la o ka huina aouli o ka poai lani hikina, aia hoi,

ike aku la no keia i ka pi'o hou maiake anuenue ana i ike ai ma Maui. Oiai hoi keia e iho ana iloko o ka ulunahele lipolipo hihipe'a o Maunakea, aia ka leo ikuwa o na manu noho kuahiwi ke kani olehala 'la iloko ona ululaau. Iko ianei hoomaka ana mai nae e iho, ike aku la keia i ka pua lehua hapapa e popohe mai ana. Hele aku la no keia> lalau no ka akau, lalau ka liemu i ka pua lehua; a wili iho la keia i 'ua'mau pua lehua nei a lawa ka lei oka ipo ana i li'a ai. Pela ka ianei hana ana a lawa ko ianei mau papahi lei elua, a ohuohu nohoi ko ianei poo. A lawa kona makemake i ka ohu lehua, ako ae la keia i mau pua lehua hou i popo pua paa lima nana. Eia oia ke iho nei iloko o ka leo ikuwa o na manu noho waokele. A hoea keia i kai pono o ke kula palahalaha o Waimea, ua kahikole ae la ka La ia wa. Aole keia i kipa kauhale, aka» hoo» kaukolo loa mai la no kana hele ana a komo i ka nahele o Aiku; a maloko aku oia nahele kana naku hele ana a hiki i ka moali ale&ui e hele ala a hoea ike kualapa pali o Puaahuku- Oia kela pali ma ka huli Kohala o ke kahawai o Hiilawe, ke ole nae ka mea kakau e kuhihewa, oia ka inoa oia wahi pali. * 0 keia kahi moopali e moe ana mai kai aku nei o Napoopoo a hoea i uka o Opaelolo. Hooinau aku la no keia i ka hele ana, a iho a pii ma kela aoao oke kahawai, a loaa ke kua* moo e iho ana i kai o ke kualapa pali o Puaahuku i oleloia aenei, A iaia e iho aku ana, ke lohe aku la no keia i ka halulu o ka wailele o Hiilawe, a ke ike aku la keia i ka punohu mai o ke anuenue maluna ae oka lau laau. Oia hele ko ianei a kau pono i ka lapa pali e kilohi iho ai a ike i ka waiho kahelahela o ke kahawai o Hiilawe, i hele a umalu ia e na lau laau, ku iho la keia a nana iho ia i ka lipolipo o ua kahawai nei me ka noouoo ana iloko iho ona: "Eia ka paha ianei ka wahine u'i a'u i huli mai nei o keia loa? Eia no au ke ike nei ika hoailona a'u i ike mai nei iluna o Maunakea, a o kona kino koe a'u e eke nei e ikew Hele nohoi ka ui maluna iho ona a like me ka ui ame ka nani a u i ike ai ma kuu moeuhane i ka po nei; aole ie 110 i kana mai ka ui.''

Ku iho la keia nana ae la i ka nani o ka wai o Hiilawe, huli aku la ia a ike aku la i ka waiho kahela mai a ka aina o Waipio mai uka a hoea i ka ae-kahakai, a he nani maoli no, oiai e ku ana na pali elua ma kela ame keia aoao o ua oawa nei. A ia wa oia i hoopuka ae ai i keia mau mapuna olelo: • "E! he alo lua ka lioi na pali o keia aina. Aia kela ku, a eia hoi keia ku; a o ke kolu nohoi 0 na ku, oia au." Me heaha la ia liuli hou ana ae a ko ianei mau inaka a kiei hou aku la ilalo o ke kahawai o Hiilawe, ike aku la keia i kekahi wahine ui ma ka'e o kekahi punawai. Ua huli Hamakua aku kona alo, a o kona kua eia i ka pali o Puaahuku. Ike iho la keia i ke kulou o ua wahine nei a nana 1 ke ki'owair A eia hoi keia ke ku nei iluna o ka welelau pali me ko ianei poo ua hele a ohuohu Halemano i ka lau lehua. E kuu makamaka heluhelu, ua ike ae lakaua ia Kuaikauakama e ku ana i ka lapa pali o Puaahuku, a eia oia ke ike iho nei ia Hinaaiulunni e ku ena ma kae o kona kiowai kapu; a o keia ka hui ana o na mau lihilihi nīiaka o ua mau opio nei a elua, elike me ka mea i hoikeia ae nei mamua; nolaila, ua hoea mai la kaua e ka makamaka heluhelu i keia wahi, e liuli ae ka kaua kamailio ana no ka papa huli honua a huli lani a ke kahuna o Hinaaiulunui. 0 ka inoa o keia kahuna, oia o Aniani, a he kahuna kaeaea ia noloko mai o ka papa kahnna o Kumuhonua ilalo. He kanaka ike a piha mana. 1 "ke ku ana o ka papa hana a ua kahuna nei, ua nonoi ae la oia ma ka pule i kona mau aumakua e haawi mai i ike iaia no ke kulana o ke kanaka nona ke anuenue kupaianaha a kamahao a na kahu o ke aliiwahine opio i ike ai ma ka pali o Hiilawe; a o ke kanaka hoi ana i olelo ai he "moa ulahiwa ouo." Eia ka apu awa hailona ke ku nei, eia na makaukau ame na mea paahana apau e pono ai kana oihana ke waiho nei maluna o kekahi wahi ahu moena makalii, e laa na iliili hoailona, na ihoiho kukui inamona e ku ana iluna o ke ahumoena, ame na luhiehu e ae o ia oihana koikoi a pili o ka hanu a ko Hawaii nei poe kahiko. A makaukau ua kahuna nei o Aniani, ia wa hahau iho la ia i ka pule. 0 ka pule ana i uhau

ai, he pule no Lono. Ua loaa rnai ia makou ia pule, a penei ka liookawewe ana: HELU 2. He Pulk Ulono ia Lono E Lono nui noho i ka wai—e, E lono, e aui, eia he leo He leo uwalo i ou kino, e Lono i ka lani He ao loa, he ao poko He ao kiei, he ao halo He ao hoopua i ka lani Mai Uliuli, mai Melemele Mai Polapola, mai Haehae Mai Omaokuululu Mai ko aina e Lono i hanau mai ai Hanau oe he akua e Lono He ninau, he uiui keia ia oe e ke akua Nowai he ao lei ula Nowai ke, alamuku, he onohi akua —e? Nowai? Owai ke kupu? Owaika eu? Huaaina mai, e Lono E Lonoikaoua'lii—owai he alii? Amama —Ua noa. Elieli kapu—Elieli noa. I lawa no a pau keia pule a ua kahuna nei, o ka wa no ia i ku'i iho ai ka hekili, a olapa ka uwila. Amaia wa i pi'o iho ai kekahi anuenue maluna pono o ka apu awa *e hamama ana, a ike aku la keia i ke ku ana mai o kekahi kanaka ui i helo a ohuohu ke poo i ka lehua. E hoomauia ain ana.