Ke Au Hou, Volume III, Number 5, 7 February 1912 — Kaao Hooniua Puuwai No KA-MIKI KA HI'APA'IOLE O KA POHU LA'I O KONA KAI OPUA—KE AIWAIWA NANA I HOOHOKA O LUANUU-A-NUU-POELE-KA-PO AME KA PUKU'I-AKUA O NA PALIKU'I EIWA O HEHA WAIPIO I KA NOE—A O KA OLALI NANA I LAWE A LILO NA LEHO KAULANA O KALOKUNU, O KA MAKANI KUEHU LEPO O PUAKO [ARTICLE]

Kaao Hooniua Puuwai No KA-MIKI KA HI'APA'IOLE O KA POHU LA'I O KONA KAI OPUA—KE AIWAIWA NANA I HOOHOKA O LUANUU-A-NUU-POELE-KA-PO AME KA PUKU'I-AKUA O NA PALIKU'I EIWA O HEHA WAIPIO I KA NOE —A O KA OLALI NANA I LAWE A LILO NA LEHO KAULANA O KALOKUNU, O KA MAKANI KUEHU LEPO O PUAKO

MAHELE ELIMA Ka Hoopapa ana o Ka-Miki ame Ma-Ka'iole he na Hiapa'iole o ke Kuahiwi Po i Kakahele Ua ike iho la o Oinokaa ame Okoe e make io ana laua, mamua o ka hoi ana mai o na keiki a laua, a e pau pu ana me na keiki i ka make, nolaila, ua ae aku la laua e hoohiki pau Pele pau mano imua o Ka-Miki ame Ma-Ka'iole, e hoohiki ana aole loa e hana hou i kekahi hana haowale, a powa hoi, ma ia hope aku. Ua wehe ia ae la ua mau olohe nei a hemo a haawi mai la nohoi i na hoomaikai nui ia laua nei. Ua noi mai la o Omokaa e hoi iloko o ka hale e hoomaha iki a e holo ana oia i awa no lakou, a ua ae aku )a nohoi o Ka-Miki ma. I ka hala ana aku o Omokaa, ua hele aku la o Okoe i waho e maka'i ai i na keiki o pii mai a lele naaupo mai i na keiki malihini, a papapau i i ka make iluna o ka imu, a oiai, aole e hiki ia laua ke ke'ake'a aku a kokua i na keiki, oiai, ua ae laua e hoohiki aole e hana hou ia hana. A, oiai elua keiki huhu a ekolu keiki oluolu, a pupuahulu ole o ka manao, a oia ke kumu 0 ka makuahine e ku kiai ala i na keiki o ka pii mai. A, oiai o Okoe e nanaaku ana i kahakai, ua ike io aku la no oia i ka pii mai o ua poe keiki nei a laua me na haona i piha i ka i'a. Ka s?aouou, ka Hilu, ka Weke, ka Moano-anahulu 9iue ka Maomao-uli. Ua iho aku la ka makuahine a hoea i ke oi. oina nana aku ai i kai f a malaila kahi i kali al 1 m keiki, a ua ike H'Ri k no hoi ua keiki

nei i ka makuahine, a lele ae la ko lakou oili no keia ha'o o ka iho ana mai o ko lakou makuahine a noho ma ke oioina. "Heaha la keia o mama i iho mai la e kali ia kakou? He kolohe paha ua hjki niai la ika hale, e au kakou, i lohe i ka mea hou o keia.la," wahi a Opuu-ka-honua, ko lakou kaikuaana. Ua lele mai la ua mau keiki nei a ku ana i ke alo o ko lakou makuahine, a pane aku la: "Ha'o hoi keia la au e matna o ka iho ana mai a noho i keia ahua. Heaha ka mea hou eko makou makuahine aloha ma ko kakou mau hale i keia la?" Pane aku la ka makuahine: "He mau keiki hoopapa aiwaiwa, a piha ike me ka ikaika palena ole, na l.aua i kupee ia maua a paa loa, a ina paha i ae ole maua i ko laua manao, ina ua ike ole oukou ia maua. Ina paha ua pii mai oukou e ke-ke aku ana na niho o maua, iloko o ka imu.'' I ka lohe ana o ua poe keiki 'la, ua keehi ino iho lakou i ko lakou mau kapuai wawae i ka honua me ka luliluli o na poo, a pane mai la na keiki mua: "Na makou laua e haehae aku a koala iluna o ka imu, a ilaila e ike ia'i ka ikaika ame ka ike o laua i ka mokomoKo.'' Pane aku la ka makuahine: "Aole oukou e hana naaupo. Oia kuu mea i imi mai nei ia oukou q hai aku, aole oukou e pakele i keia mau keiki, A hiki ole ka hoi ia maua ke lanakila, a pehea oukou u manao ai e lanakila maluna o laua, olai, na raau& no hoi i &'q ia ouken & na keiki,

"Nolaila ea, e hoi kakou a hiki i ka hale, e ike aku oukou ia laua i mau aikane ia na oukou. He nui palena ole ka ike ame ka ikaika o kela mau keiki, a ua ike maka au me ko'u maka ponoi nei, aohe olohe nana e hoohoka ia laua, a no ko maua ike maoli i ka ike ame ke akamai o keia mau keiki, ua hoopau maua i ko maua manao e lawelawe hou i keia hana, oiai, aohe ike hou aku i koe, e aho ka malama i kahi ike no ke pale ana aku i na hoopilikia ia mai e ka enemi." No keia mau olelo a ka makuahine, ua ninau ae la na kaikuaana i nakaikaina, no ka ae ika manao oka makuahine ame ka ole. Ua pane mai la na kaikaina: "Ua apono lakou ika manao o ko lakou makuahine aloha, e hoopau i ka manao hakaka me na keiki malihini, a e hoaikane me laua." >m I ka wa i lohe ai ua mau keiki nei i ka pane ana kaikaina, ua pane mai la ke keiki mua loa: "He keu oukou ana keiki maka'u wale a hohe wale, a makehewa loa ko oukou a'o ia ana a ua waiwai ole na ike a na makua o kakou i a'o ai ia oukou. He nunui kino wale no aohe ikaika, a makehewa ke kaena ana he poe keiki olohe lua aiwaiwa kakou, a ua kau ia hoi ka weli ena huakai hele ma keia mau kaiaulu mehameha. "A i keia mau keiki hoi, maka'u honua oukou, aole ka i hoa'o mua a ike ia na keiki kane e maopopo ai ka ike ame ka ikaika, eia nae, haawipio e wale aku la no oukou me ka hoa'o ole a ike pono i ko laua makaukau ma ka mokomoko, ka ha'iha'i, ka lua ame na ike apau i a'o ia ia kakou e ko kakou mau makua ame ko kakou kupunawahine aiwaiwa e noho mai la i kukulu o Kahiki me Kee ke alii ka hanai a Olokea ame Olomea na kupua aiwaiwa o Kahiki-ku." Aole no i pane hou aku ua kaikaina, o ka makuahine kai pane aku ina keiki: "Mai hoopaakiki olua e a'u keiki, oiai, ua ike ko olua makuahine nei aine ko oukou makuakane i ka nui o ka ike a nui pu me na ikaika, a pakele mahu» nehune ke ola o ko oukou maku&kane mai papaa i ka iam, a ole W* pakele a! oia,

"Iloko o ko maua nui ike, a makaukau ma na mea apan, eia nae, aole ia i helu ia i ka ike a me ka makaukau o kela mau keiki, a hui pu ia me ke oolea ame ka ikaika paleoa ole, oi loa aku laua. A ina ua hiki ole ia maua ke lanakila maluna o laua, aoleno olua e lanakila e a'u keiki hoopakiki. "Nolaila, 6 hoopau loa i ka noonoo ana no ka hoopapa ikaika, a e hoaikane a hale kipa me laua, hale kipa o ka noho ana o nei mua aku, a noho ana no, ai ana no i kalo a Kane i ai ai a koe koena, o ka Paouou ae no ko kai o kahi kuala ae no ko uka nei, hala no ka la makaponiuniu o ka noho ana o ka aina i ka wai puolo i ka maka o ka Opua Hiwahiwa i ke ao lewa i ka lani papanuu a hau-auu.'' Aole i pane hou mai o Opuu-ka-honua ame Mu'o-ka-honua; aka, ua huli ae la laua a pii aku la mamua, a o ko lakou makuahine aku, a o na kaikaina mahope aku o ka huakai e hoi ala no ko lakou home uka uluwehi i na lau laau o kanahele. * Ia lakou e hookokoke aku la i ka hale, ua lele aku la o Okoe mamua o na keiki, a pii aku la a hoea i na hale o lakou, a oia no ka wa o Omokaa i hoea mai ai me ka awa, he elua walu a oi, a ku aria mamua o ka hale o lakou, a ike aku la i na keiki ame ka wahine e akoakoa nui inai ana. Kahea aku la o Omokaa i na keiki e hele inai e ike 1 na keiki malihini, a ua hele mai la na keiki muli e haawi aloha ia Ka-Miki ma, me ke ohohia ame ka mahamaha no keia mau keiki kulana lawakua a konahao o na oiwi kino kihikihi akea na umauma me ka piha awaawa, a o ko laua mau kino'ua hele a kiokio apuupuu me aa aa-huki e olokea ana apuni ke kino. O na keiki hiapo hoi, ua hele hoomaauea mai la laua e aloha ia Ka-Miki ma, a i ka wa i ike pono mai ai i ke kuiana wikani o na keiki malihini, ua ano paweo iho la ua mau keiki nei me ke kulou pu ana o ko laua mau poo ilalo. Ua mama ia iho la ka awa. Hookahi no ia hele'na a Ka-Miki i ka mama, koe wahi koena huluhulu awa hou ola iho, a oia kek&hi mea naaa i hoopahnohiw nui aku w |& Ukou, &o ka

hana a keia mau keiki malihini a ke aiwaiwa nui wale. Ua lawalu ia mai la no hoi ka ia, a i ka makaukau ana o na mea apau, ua inu ae la no hoi ka awa, a ona ibo la ua mau keiki nei a me na makua, a o laua nei hoi mulelehu wale iho la no apau ae la, a kii aku la o Ka-Miki 1 ke kua a hoka iho la apau loa, a inu ae la me ke kaikuaana, aohe no he ona. A ka la ke koili aku la ika ili oke kai, e iho aku ana mao aku o kukulu o Tahiti e halawai me na kini hoopaha'oha'o ala i noiK) ia e na mamo a Kapokinikini ame Kapolehulehu. A aia hoi na kamāaina o laua ke moe lelehu ala i ka ona o ka awa, i ka "Noe noe ua-kea o ]iana.'' I ke ao ana ae oia po, ua liuliu iho la laua nei no ka huakai hele, a haawi aku la i na hoomaikai i na kamaaina, a pela no hoi na kamaaina i panai mai ai. Maniua nae oko laua hele ana, ua pane mai la o Okoe: "Ke hele ala ena keiki, aia aku mamua o ke ala a olua e hele aku la he olohe aiwaiwa, o Manu-ka ka inoa, oia ka alapa aiwaiwa i maka'u nui ia no na hana kimopo, a hao v»'ale me ka pepehi wale ana." Pane aku la no hoi o Ka-Miki: "Pela no hoi oukou e hana nei i na poe hele o ke alaloa, a nolaila, ua. like no oukou a like ma ia ano hana, a e hele aku ana niaua e a'o aku ia poe, aole loa e hana hou ma ia hana ma keia hope aku, a o ka mea e pale ana i ke kauoha, e make oia ma ka poho o ko maua mau lima ponoi. "Ua ike a maopopo mua ia maua na mea apau, mamua o ko maua alahele me ka hoohewahewa ole, oiai, oia ke kumu oko maua hele no ka hoopapa ma na mea apau a maua i a'o ai me ko maua leupunawahine aiwaiwa, aohe mea nana e hoopapa, a oia ke kumu nui o keia huakai e hele nei a hui iho la kakou, a ua ike pono olua i na mea apau- me ka hoohewahewa ole. "Nolaila, mai kanalua oe no Manu-ka, ua lohe maua nona. a e hui aku ana maua me ia he alo a he alo, a ilaila e maopopo ai na olohe aiwaiwa o iii.nkoo, » o ka mea e kaa ai ke eo, oia ko liuiu ia I»o oiolw iuahaiha'i pookola, ma ka inokiU'. 'io' aiiH' i h'o

"He akamai loa o Manu-ka i ka nou pohaku, a oia kona niea i oi loa aku ai, aoe.hala i ka pua mauu ame ka lonalona. Ua hiki loa īaia ke nou i ekolu pohaku i ka wa hookahi, aoe hiki ke alo a pakele." "Eia no ia.nei kekahi akamai i ka nou pohaku, i ka alo ame ka hopu, i ka ope'a ame ka olohu, i ka maika ame ka paki, aole nohoi e ha]a i ka pua mauu aine ka lonalona, a ilaila aku e ike ia'i na olohe aiwaiwa o makou, ma ka nou a olohu i na eho pukolu, a o ko maua kupunak.ane aiwaiwa ma ia hana, i hele a lehia ma ka nou, ka olohu, ka ope'a ame ka paki a maika, ka hopu ame ka alo, ka lele ame ka palemo pakelo me he olali ala no ke ale ka pakika i ka pa-a-/a, aole paa i ka hopu lima ia." Ua hookuu ae la na papa olelo ana a KaMiki ma me kamaaina o ka hjile, a puka aku la laua a hele ma ko laua alahele. Ia laua i hookokoke aku ai i kahi o Manu-ka, ua ike aku la laua i ke ku mai o ka hale o ua eueu nei, ua kukulu ia iwaena o ke alanui o kekahi kala ma kekahi aoao o ke alanui, a o kekahi Kala ma kekahi aoao no hoi oke alanui. Elua puka mamua a mahope me ke alanui e moe pololei ana a puka ma kela aoao o ka hale. Ia laua nei e hele aku la, ua olelo aku la o Ka-Miki i ke kaikuaana e pili mai mahope o ke kua, ma ke kau ana mai o na lima iluna o ka poohiwi o Ka-Miki. He hana keia a Ka-Miki i ole ai o Manu-ka e ike mai he elua keia mau mea e hele aku nei, a i manao mai uo ia o Ma-nu-ka, hookahi wale no kanaka e hele aku nei e huipu me ia. Ua ike mai la o Manu-ka ika hele aku o keia kanaka, a oia no kona manawa i moe iho ai ma ka puka o ka hale iwaena o ke alanui, me na pohaku eha ma na lima, a o ke kolu o ka pohaku, ua kau ia maluna o ka wawae akau, a oia ka pohaku e lele mua mai ana, a mahope aku na pohaku ma na lima e nou aku ai. Ikawa i ike ai o Manu-ka, ua hiki ke pa pono keia mea e hele mai nei i na pohaku ana, oia no kona wa i peku niai ai ika pohaku e kau ana ma ka wawao,